TA’LIMNI TEXNOLOGIYALASHTIRISHGA KIRISH

Yuklangan vaqt

2024-06-26

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

27

Faytl hajmi

135,5 KB


TA’LIMNI TEXNOLOGIYALASHTIRISHGA KIRISH I. Reja: 1.Ta’limga texnologik yondoshuvning mohiyati. 2.Ta’limni texnologiyalashtirish doirasida asosiy turkum va tushunchalar. 3. Ta’lim texnologiyaning asosiy belgilari va xususiyati. 4.Zamonaviy ta’lim texnologiyasida asoslangan (yaratilgan) an’anaviy ta’limning farqi. 5.Zamonaviy o‘qitish texnologiyasining konseptual asoslari. II. Asosiy turkum va tushunchalar: Texnologik yondoshuv, ta’limni texnologiyalashtirish, texnologiya, ishlab chiqarish texnologiyasi, o‘qitish texnologiyasi (O‘T), ta’lim texnologiyasi (TT), pedagogik texnologiya (PT), pedagogik tizim (PT), ta’lim berish metodikasi (uslubiyoti), fan metodikasi (FM), konsepsiya, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim, tizimli yondoshuv, faoliyatli yondoshuv, diologik (muloqotli) yondoshuv, muammoli ta’lim, xamkorlikdagi ta’lim. 1. Ta’limga texnologik yondoshuvning mohiyati va uning rivojlanish evolyusiyasi Ta’limni texnologiyalashtirish fikri bu yangilik emas. Yan Amos Komenskiy ta’limning shunday umumiy tartibini topishga xarakat qilgan-ki, u inson tabiatining umumiy qonuniyatlari bo‘yicha amalga oshiriladi. Shunda Komenskiy «og‘irligi tenglashgan soatning yurishidek hamma narsa aniq va ravshan rivojlanib boradi va bu shu turdagi avtomat moslamasiga yoqimli va quvonch bilan qaragandek yoqimli va quvonchlidir» deb taxmin qiladi. TA’LIMNI TEXNOLOGIYALASHTIRISHGA KIRISH I. Reja: 1.Ta’limga texnologik yondoshuvning mohiyati. 2.Ta’limni texnologiyalashtirish doirasida asosiy turkum va tushunchalar. 3. Ta’lim texnologiyaning asosiy belgilari va xususiyati. 4.Zamonaviy ta’lim texnologiyasida asoslangan (yaratilgan) an’anaviy ta’limning farqi. 5.Zamonaviy o‘qitish texnologiyasining konseptual asoslari. II. Asosiy turkum va tushunchalar: Texnologik yondoshuv, ta’limni texnologiyalashtirish, texnologiya, ishlab chiqarish texnologiyasi, o‘qitish texnologiyasi (O‘T), ta’lim texnologiyasi (TT), pedagogik texnologiya (PT), pedagogik tizim (PT), ta’lim berish metodikasi (uslubiyoti), fan metodikasi (FM), konsepsiya, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim, tizimli yondoshuv, faoliyatli yondoshuv, diologik (muloqotli) yondoshuv, muammoli ta’lim, xamkorlikdagi ta’lim. 1. Ta’limga texnologik yondoshuvning mohiyati va uning rivojlanish evolyusiyasi Ta’limni texnologiyalashtirish fikri bu yangilik emas. Yan Amos Komenskiy ta’limning shunday umumiy tartibini topishga xarakat qilgan-ki, u inson tabiatining umumiy qonuniyatlari bo‘yicha amalga oshiriladi. Shunda Komenskiy «og‘irligi tenglashgan soatning yurishidek hamma narsa aniq va ravshan rivojlanib boradi va bu shu turdagi avtomat moslamasiga yoqimli va quvonch bilan qaragandek yoqimli va quvonchlidir» deb taxmin qiladi. Didaktik mashina uchun 1) aniq qo‘yilgan maqsad; 2) bu maqsadni amalga oshirish uchun kerak bo‘ladigan vositalar, 3) va albatta, maqsadga erishish uchun bu vositalardan qanday foydalanishning aniq qonun-qoidalari»ni topish zarur deb yozgan edi Komenskiy (Kom.S.472). Ya’ni 300 yil oldin ta’limni texnologiyalashtirishning asosiy yondoshuvlari shakllangan edi: (1) ta’lim maqsadini aniqlashtirish; (2) bu maqsadlarga erishishning optimal (oson) yo‘l va vositalarini tanlash; (3) qo‘yilgan maqsadga erishishni kafolatlaydigan ta’lim modelini loyixalashtirishni belgilovchi qonun-qoidalar xajmi (12 bo‘yicha). Oldin pedagogik amaliyotga keyin pedagogikaga qaratilgan o‘qitish texnologiyasi XX asrning 30 yillarida AQSh da shakllangan. Keyinchalik esa u 80 yillarga kelib deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarni qamrab oldi va YuNESKO tomonidan tasdiqlandi. Shu davr ichida ta’limni texnologiyalashtirishga yondoshuv kuchaydi va aynan «ta’lim texnologiyasi» tushunchasiga ancha o‘zgartirishlar va aniqliklar kiritildi. Xozirgi kunda ta’lim va tarbiya ishlarini pedagogik texnologiyalar doirasiga o‘tkazish degani bu maktab amaliyotida pedagogik jarayonni ixtiyoriy tuzishni va uni amalga oshirishni xal qiluvchi o‘zgartirishlarga olib kelinishini bildiradi (L.G. – biz tomondan).  uning har bir tarkibiy qismi va bosqichlari bir tekisda asoslanganligi (ta’lim jarayoni algoritmini yasash – uni aniq qismlarga asoslangan holda, bo‘lib tashlash orqali maksimal shaklga keltirish, aniq tarkibiy qismlar bo‘yicha rasmiylashtirish – ketma-ketlik bilan ta’lim berish yo‘llari va vositalarini, kommunikatsiya, axborotlashtirish va boshqarish bo‘yicha tartibga keltirish – L.G.);  ob’ektiv ravishda aniqlangan yakuniy natijaga qaratish» (V. Bespalko 1989);  Ta’lim jarayonida oldinga qo‘yilgan ta’lim maqsadlari natijasiga erishishni kafolatlaydigan va ko‘rsatilgan vaqt mobaynida ijobiy natijani olish mumkin bo‘lgan mukammal, tekis, bosiq, aniq yo‘lga qo‘yilgan ishlab chiqarish texnologik jarayoni beriladi; Didaktik mashina uchun 1) aniq qo‘yilgan maqsad; 2) bu maqsadni amalga oshirish uchun kerak bo‘ladigan vositalar, 3) va albatta, maqsadga erishish uchun bu vositalardan qanday foydalanishning aniq qonun-qoidalari»ni topish zarur deb yozgan edi Komenskiy (Kom.S.472). Ya’ni 300 yil oldin ta’limni texnologiyalashtirishning asosiy yondoshuvlari shakllangan edi: (1) ta’lim maqsadini aniqlashtirish; (2) bu maqsadlarga erishishning optimal (oson) yo‘l va vositalarini tanlash; (3) qo‘yilgan maqsadga erishishni kafolatlaydigan ta’lim modelini loyixalashtirishni belgilovchi qonun-qoidalar xajmi (12 bo‘yicha). Oldin pedagogik amaliyotga keyin pedagogikaga qaratilgan o‘qitish texnologiyasi XX asrning 30 yillarida AQSh da shakllangan. Keyinchalik esa u 80 yillarga kelib deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarni qamrab oldi va YuNESKO tomonidan tasdiqlandi. Shu davr ichida ta’limni texnologiyalashtirishga yondoshuv kuchaydi va aynan «ta’lim texnologiyasi» tushunchasiga ancha o‘zgartirishlar va aniqliklar kiritildi. Xozirgi kunda ta’lim va tarbiya ishlarini pedagogik texnologiyalar doirasiga o‘tkazish degani bu maktab amaliyotida pedagogik jarayonni ixtiyoriy tuzishni va uni amalga oshirishni xal qiluvchi o‘zgartirishlarga olib kelinishini bildiradi (L.G. – biz tomondan).  uning har bir tarkibiy qismi va bosqichlari bir tekisda asoslanganligi (ta’lim jarayoni algoritmini yasash – uni aniq qismlarga asoslangan holda, bo‘lib tashlash orqali maksimal shaklga keltirish, aniq tarkibiy qismlar bo‘yicha rasmiylashtirish – ketma-ketlik bilan ta’lim berish yo‘llari va vositalarini, kommunikatsiya, axborotlashtirish va boshqarish bo‘yicha tartibga keltirish – L.G.);  ob’ektiv ravishda aniqlangan yakuniy natijaga qaratish» (V. Bespalko 1989);  Ta’lim jarayonida oldinga qo‘yilgan ta’lim maqsadlari natijasiga erishishni kafolatlaydigan va ko‘rsatilgan vaqt mobaynida ijobiy natijani olish mumkin bo‘lgan mukammal, tekis, bosiq, aniq yo‘lga qo‘yilgan ishlab chiqarish texnologik jarayoni beriladi;  Insoniy (zo‘r berish, vaqt) va texnik imkoniyatlarni va ta’lim jarayonini samaradorligini ta’minlash maqsadida jarayonni to‘liq boshqarish.  Insoniy (zo‘r berish, vaqt) va texnik imkoniyatlarni va ta’lim jarayonini samaradorligini ta’minlash maqsadida jarayonni to‘liq boshqarish. 1.1.Iqtisodiyot OO‘Yu da ta’limga texnologik yondoshuvning mohiyati. Tаълим мақсадини аниқлашtириш Ўқув мақсадларга эришишнинг оптимал йиллари ва воситаларини танлаш Таълим жараёнини максимал расмийлаштириш Кутиладиган ўқув натижалар шаклида ва педагогик вазифаларда таълим мақсадларига батафсил изох берилди ва баён этилди Умумлашган таълим моделини ташкил этадиган ва таълим мақсадларига берилган талаб бўйича ва курсатилган вақт ичида эришишни кафолатлайдиган фақатгина таълим бериш йиллари ва воситалари, коммуникация ва бошқарувигина танланади. Таълим жараёни аниқ тизимга солинган: ўқув машғулотининг технологик харитасида педагогик ва ўқув харакатлар баён этилади, ўқув жараёни давомида назорат остида мақсадга қаратилган ва қўйилган талабларга мос келган равишда коммуникатив, ахборот ва бошқарув операциялари технологик жараён турини ташкил этади ва босқичма-босқич тартиблаштирилади. Таълим жараёнини бутунлигича бошқариш Харакатнинг кетмакетлилиги: лойихалаштириш, аниқлаш, қайтар алоқа, мониторинг ва тахлилни баҳолаш асосида, тезликда бошқарув хулосасини қабул қилиш – буларнинг ҳаммаси оптимал инсон имкониятларини сарфлаш ва техник ресурслардан фойдаланиш бўйича самарали натижани таъминлашга имкон яратади. 1.1.Iqtisodiyot OO‘Yu da ta’limga texnologik yondoshuvning mohiyati. Tаълим мақсадини аниқлашtириш Ўқув мақсадларга эришишнинг оптимал йиллари ва воситаларини танлаш Таълим жараёнини максимал расмийлаштириш Кутиладиган ўқув натижалар шаклида ва педагогик вазифаларда таълим мақсадларига батафсил изох берилди ва баён этилди Умумлашган таълим моделини ташкил этадиган ва таълим мақсадларига берилган талаб бўйича ва курсатилган вақт ичида эришишни кафолатлайдиган фақатгина таълим бериш йиллари ва воситалари, коммуникация ва бошқарувигина танланади. Таълим жараёни аниқ тизимга солинган: ўқув машғулотининг технологик харитасида педагогик ва ўқув харакатлар баён этилади, ўқув жараёни давомида назорат остида мақсадга қаратилган ва қўйилган талабларга мос келган равишда коммуникатив, ахборот ва бошқарув операциялари технологик жараён турини ташкил этади ва босқичма-босқич тартиблаштирилади. Таълим жараёнини бутунлигича бошқариш Харакатнинг кетмакетлилиги: лойихалаштириш, аниқлаш, қайтар алоқа, мониторинг ва тахлилни баҳолаш асосида, тезликда бошқарув хулосасини қабул қилиш – буларнинг ҳаммаси оптимал инсон имкониятларини сарфлаш ва техник ресурслардан фойдаланиш бўйича самарали натижани таъминлашга имкон яратади. 2. Ta’limni texnologiyalashtirish doirasida asosiy turkum va tushunchalar. 2.1. «Ta’limni texnologiyalashtirish», «ta’lim texnologiyasi», «o‘qitish texnologiyasi» va «pedagogik texnologiya» tushunchalari «Texnologiya» atamasi ishlab chiqarish doirasidan yuqori komponentli psixologo-pedagogik injeneriyali muhitga kiritilgan pedagogik muhitdan olingan. Ta’limni texnologiyalashtirish – bu pedagogika fanining yo‘nalishi xisoblanib, tadqiqot qiluvchi va qonuniyatlarni ochib beruvchi, ta’lim jarayoniga texnologik yondoshuv asosida ta’lim maqsadlariga samarali erishishning optimal yo‘llari va vositalaridir. Ta’lim texnologiyasi - pedagogik texnologiyaning ilmiy aspektini belgilash uchun ishlatiladi. Bu (fan predmeti), «texnik va inson resurslarini hamda ularning o‘z oldiga ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo‘yuvchi hamkorligini hisobga olgan holda dars berish va bilimlarni o‘zlashtirishning barcha jarayonlarini yaratish, qo‘llash va belgilashning tizimli usuli » xisoblanadi (YuNESKO). O‘qitish texnologiyasi -  bu ta’lim, kommunikatsiya, axborot va boshqaruvning jamlangan va tartibga solingan optimal yo‘llari va vositalaridir, bu ta’lim jarayonini o‘zgaruvchan sharoitlarda, ajratilgan vaqt davomida samarali natijalarga kafolatli erishishni va aniq ta’lim jarayonlarini amalga oshirishni instrumental ta’minlovchisi hisoblanadi (PT jarayonli –bayonli aspekti);  bu mavjud jarayondir, ta’lim jarayoni sub’ektlarining xamkorlikdagi yuzaga kelgan tartibli xarakatidir (PT jarayonli xarakat aspekti). Pedagogik texnologiya – bu ta’limni texnologiyalashtirish soxasida pedagogik xodisalar va jarayonlarda qo‘llaniladigan tushuncha 2. Ta’limni texnologiyalashtirish doirasida asosiy turkum va tushunchalar. 2.1. «Ta’limni texnologiyalashtirish», «ta’lim texnologiyasi», «o‘qitish texnologiyasi» va «pedagogik texnologiya» tushunchalari «Texnologiya» atamasi ishlab chiqarish doirasidan yuqori komponentli psixologo-pedagogik injeneriyali muhitga kiritilgan pedagogik muhitdan olingan. Ta’limni texnologiyalashtirish – bu pedagogika fanining yo‘nalishi xisoblanib, tadqiqot qiluvchi va qonuniyatlarni ochib beruvchi, ta’lim jarayoniga texnologik yondoshuv asosida ta’lim maqsadlariga samarali erishishning optimal yo‘llari va vositalaridir. Ta’lim texnologiyasi - pedagogik texnologiyaning ilmiy aspektini belgilash uchun ishlatiladi. Bu (fan predmeti), «texnik va inson resurslarini hamda ularning o‘z oldiga ta’lim shakllarini optimallashtirish vazifasini qo‘yuvchi hamkorligini hisobga olgan holda dars berish va bilimlarni o‘zlashtirishning barcha jarayonlarini yaratish, qo‘llash va belgilashning tizimli usuli » xisoblanadi (YuNESKO). O‘qitish texnologiyasi -  bu ta’lim, kommunikatsiya, axborot va boshqaruvning jamlangan va tartibga solingan optimal yo‘llari va vositalaridir, bu ta’lim jarayonini o‘zgaruvchan sharoitlarda, ajratilgan vaqt davomida samarali natijalarga kafolatli erishishni va aniq ta’lim jarayonlarini amalga oshirishni instrumental ta’minlovchisi hisoblanadi (PT jarayonli –bayonli aspekti);  bu mavjud jarayondir, ta’lim jarayoni sub’ektlarining xamkorlikdagi yuzaga kelgan tartibli xarakatidir (PT jarayonli xarakat aspekti). Pedagogik texnologiya – bu ta’limni texnologiyalashtirish soxasida pedagogik xodisalar va jarayonlarda qo‘llaniladigan tushuncha 2.2. «Pedagogik tizim», «ta’lim texnologiyasi» va «fan metodikasi» tushunchalari va ularning bir-biridan farqi Pedagogik tizim – belgilangan sifatlarga ega shaxsni shakllantirishga qaratilgan, maqsadli va oldindan belgilangan pedagogik ta’sir ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan o‘zaro bog‘liq vositalar, usullar, jarayonlar birligidan iborat ma’lum bir butunlik (V.Bespalko). Ta’limning predmet metodikasi – ta’lim tizimida quyidagi predmetning ahamiyati va o‘rni, uning vazifalari va ta’lim mazmunini aniqlab beradi. Shu predmet yuzasidan ta’lim usullari, shakllari va vositalaridan qanday foydalanish va boshqarilishiga izox keltiradi. Tizimli turkum (kategoriya) kabi ta’lim texnologiyasi quyidagilarni ifodalaydi: (1) pedagogik tizimning tarkibiy qismlarini (komponentlarini), (2) ta’lim texnologiyasining tarkibiy qismlarini (elementlarini), uning protsessual qismini, (3) ta’lim metodikasining keyingi darajasini – maqsadga erishish uchun uslubiy (metodik) tizimni o‘quv jarayoni qatnashchilarining xarakat izchilligiga aylantiradi. Predmet metodikasidan o‘qitish texnologiyasining farqi:  faqatgina «qanday o‘rgatish?» savoliga javob bermay, balki u muhim qo‘shimchalar qiladi - «samarali natija olish uchun qanday o‘rgatish va qanday optimal o‘quv jarayonini tashkillashtirish?»;  aniq talablarga va taxminiy natijalarga emas balki aniq vazifalarga tayangan holda aniq pedagogik g‘oya asosida loyixalashtiriladi;  natijalarni qayta ishlab chiqish bilan farq qiladi;  bilim olishda, ta’lim beruvchiga yo‘naltirilgan, darsning metodik ishlanmalaridan farqli o‘laroq, shaxsiy faoliyatlarini xisobga olgan holda yutug‘larni ta’minlaydi va ta’lim oluvchilarga yo‘naltiradi. 2.2. «Pedagogik tizim», «ta’lim texnologiyasi» va «fan metodikasi» tushunchalari va ularning bir-biridan farqi Pedagogik tizim – belgilangan sifatlarga ega shaxsni shakllantirishga qaratilgan, maqsadli va oldindan belgilangan pedagogik ta’sir ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan o‘zaro bog‘liq vositalar, usullar, jarayonlar birligidan iborat ma’lum bir butunlik (V.Bespalko). Ta’limning predmet metodikasi – ta’lim tizimida quyidagi predmetning ahamiyati va o‘rni, uning vazifalari va ta’lim mazmunini aniqlab beradi. Shu predmet yuzasidan ta’lim usullari, shakllari va vositalaridan qanday foydalanish va boshqarilishiga izox keltiradi. Tizimli turkum (kategoriya) kabi ta’lim texnologiyasi quyidagilarni ifodalaydi: (1) pedagogik tizimning tarkibiy qismlarini (komponentlarini), (2) ta’lim texnologiyasining tarkibiy qismlarini (elementlarini), uning protsessual qismini, (3) ta’lim metodikasining keyingi darajasini – maqsadga erishish uchun uslubiy (metodik) tizimni o‘quv jarayoni qatnashchilarining xarakat izchilligiga aylantiradi. Predmet metodikasidan o‘qitish texnologiyasining farqi:  faqatgina «qanday o‘rgatish?» savoliga javob bermay, balki u muhim qo‘shimchalar qiladi - «samarali natija olish uchun qanday o‘rgatish va qanday optimal o‘quv jarayonini tashkillashtirish?»;  aniq talablarga va taxminiy natijalarga emas balki aniq vazifalarga tayangan holda aniq pedagogik g‘oya asosida loyixalashtiriladi;  natijalarni qayta ishlab chiqish bilan farq qiladi;  bilim olishda, ta’lim beruvchiga yo‘naltirilgan, darsning metodik ishlanmalaridan farqli o‘laroq, shaxsiy faoliyatlarini xisobga olgan holda yutug‘larni ta’minlaydi va ta’lim oluvchilarga yo‘naltiradi. Pedagog-texnologning uslubiyotchidan (metodistdan) farqi:  tajriba o‘tkazmaydi: u aniq belgilangan natijalar bilan ish olib boradi;  ma’lum muddatda va talab bo‘yicha qo‘yilgan maqsadni amalga oshirishda shubxa tug‘dirmaydigan, faqatgina asoslangan ta’lim modeliga tayanadi;  ta’lim masadi qo‘yilgandan so‘ng, pedagogik vazifalar aniq belgilangandan so‘ng, taxmin qilingan o‘quv natijalari shakllangandan so‘ng va ta’lim jarayonining ketishi bo‘yicha qo‘yilgan talablardan so‘nggina xarakatni boshlashi mumkin. Pedagog-texnologning uslubiyotchidan (metodistdan) farqi:  tajriba o‘tkazmaydi: u aniq belgilangan natijalar bilan ish olib boradi;  ma’lum muddatda va talab bo‘yicha qo‘yilgan maqsadni amalga oshirishda shubxa tug‘dirmaydigan, faqatgina asoslangan ta’lim modeliga tayanadi;  ta’lim masadi qo‘yilgandan so‘ng, pedagogik vazifalar aniq belgilangandan so‘ng, taxmin qilingan o‘quv natijalari shakllangandan so‘ng va ta’lim jarayonining ketishi bo‘yicha qo‘yilgan talablardan so‘nggina xarakatni boshlashi mumkin. 2.3. «Pedagogik tizim», «o‘qitish texnologiyasi», «ta’lim texnologiyasi» va «predmet metodikasi» tushunchalari: tizimli komponentlari va elementlari Таълим берувчи Таълим олувчилар Концептуал асослари М А Қ С А Д Л А Р Натижалар Ўқув ахборотлар Бошқариш йўллари ва воситалари Таълим модели қайтар алоқанинг йўллари ва воситалари К О М П О Н Е Н Т Л А Р Б Е Л Г И Л А Р И Педагогик тизим Таълим технологияси Ўқитиш технологияси Предмет методикаси Ўқитиш усуллари Ўқитиш шакллари Ўқитиш воситалари Кузатув Ташхис Текширув Баҳо Аниқлаштириш Ахборот Режалаштириш Назорат қуйидаги ўқув предметнинг ахамияти ва унинг таълим тизимидаги ўрнини белгилаш қуйидаги ўқув предметни ўқитиш вазифаларини аниқлаш қуйидаги ўқув предметни ўқитиш мазмунини аниқлаш қўллаш быйича баён қилиш ва бошқариш М О Н И Т О Р И Н Г Усулларни Шаклини Таълим восита- ларини Бошқарув вазифвсини қабул қилиш 2.3. «Pedagogik tizim», «o‘qitish texnologiyasi», «ta’lim texnologiyasi» va «predmet metodikasi» tushunchalari: tizimli komponentlari va elementlari Таълим берувчи Таълим олувчилар Концептуал асослари М А Қ С А Д Л А Р Натижалар Ўқув ахборотлар Бошқариш йўллари ва воситалари Таълим модели қайтар алоқанинг йўллари ва воситалари К О М П О Н Е Н Т Л А Р Б Е Л Г И Л А Р И Педагогик тизим Таълим технологияси Ўқитиш технологияси Предмет методикаси Ўқитиш усуллари Ўқитиш шакллари Ўқитиш воситалари Кузатув Ташхис Текширув Баҳо Аниқлаштириш Ахборот Режалаштириш Назорат қуйидаги ўқув предметнинг ахамияти ва унинг таълим тизимидаги ўрнини белгилаш қуйидаги ўқув предметни ўқитиш вазифаларини аниқлаш қуйидаги ўқув предметни ўқитиш мазмунини аниқлаш қўллаш быйича баён қилиш ва бошқариш М О Н И Т О Р И Н Г Усулларни Шаклини Таълим восита- ларини Бошқарув вазифвсини қабул қилиш 3. Ta’lim texnologiyasining tub ma’noli belgilari va xususiyatlari Концептуаллилик ТТ таълим мақсади фалсафий, психологик, дидактик ва ижтимоий- педагогик асосларни ўз ичига олган аниқ илмий концепция асосида ша- клланади. Тизимлилик (1) ЎТ моҳияти – аниқ тартибдалиги: таълим жараёнини бир бутун ва якунланган аниқ педагогик ғоялар асосида олдиндан аниқлаштирилган- лиги, лойихалаштирилганлиги ва режалаштирилганлигидадир. (2) Тех- нологик жараённинг аниқ тизимлаштирилганлиги: таълим мақсади бўлимларининг аниқ шаклга эга бўлган баёни бўйича аниқ мақсадга мо- слашган маълум педагогик ва ўқув харакатларнинг аниқ кетма- кетликдаги харакати, операциялар ва коммуникацияларнинг босқичма- босқич тартиблаштирилиши: педагогик вазифалар ва аниқ белгиланган ва кутилаётган таълим натижалари. (3) Технологик жараён келишилган асосда дифференциалланиш ва индивидуаллик принципларини, муноза- ра (полилогадан) фойдаланишни назарда тутган щолда таълим олувчи ва таълим берувчи ўртасидаги алоқа фаолиятини кўзда тутади. (4) Тизи- мли тезкор қайтар алоқадан фойдаланиш узлуксиз кузатувни, аниқлаштиришни ва таълим жараёнининг кундалик натижаларини тез- корликда баҳолашни таъминлаб беради. (5) Аниқлаштириш (диогности- ка) тартиби аниқ бир маъноли туркумларни (критерияларни), фаолият натижаларини баҳолаш кўрсаткичларини ва ўлчаш инструментарийла- рини ўз ичига олади. (6) Тузатиш жараёни таълим олувчиларнинг хато- ларини эмас, балки таълим олувчининг олдига қўйган мақсадига эри- шишни таъминлаб бериш учун унга алоқадор былган таълим жараёнини ташкиллаштириш йўлларини ўзгартиради. ТТ тизимнинг щамма белгиларига эга: бир бутунлигига, тизимлилигига, щамма компонентларнинг (таркибий қисмларнинг) узвийлигига, иерар- хиясига, тизим ва мущитнинг бир-бирига боғлиқлигига. қайта ишлаш Бош=арув қайтариш имконияти былиши мумкин: хоҳлаган таълим берувчи шу кетма-кетликдаги тахнологик опрацияларни, шу бошланғич талаблардан фойдаланган ҳолда керакли натижаларни олиши мумкин. Самаралилилик Эффективность Оптималлилик ЎТ самарали натижани ва таълим мақсадларига эришиш кафолатини таъминлаб беради. Бу технологиканинг универсал тизимли белгисидир. ЎТ – бу кўзланган мақсадга кўрсатилган шароитда эришишнинг оптимал йўллари ва воси- талари йиғиндисидир. 3. Ta’lim texnologiyasining tub ma’noli belgilari va xususiyatlari Концептуаллилик ТТ таълим мақсади фалсафий, психологик, дидактик ва ижтимоий- педагогик асосларни ўз ичига олган аниқ илмий концепция асосида ша- клланади. Тизимлилик (1) ЎТ моҳияти – аниқ тартибдалиги: таълим жараёнини бир бутун ва якунланган аниқ педагогик ғоялар асосида олдиндан аниқлаштирилган- лиги, лойихалаштирилганлиги ва режалаштирилганлигидадир. (2) Тех- нологик жараённинг аниқ тизимлаштирилганлиги: таълим мақсади бўлимларининг аниқ шаклга эга бўлган баёни бўйича аниқ мақсадга мо- слашган маълум педагогик ва ўқув харакатларнинг аниқ кетма- кетликдаги харакати, операциялар ва коммуникацияларнинг босқичма- босқич тартиблаштирилиши: педагогик вазифалар ва аниқ белгиланган ва кутилаётган таълим натижалари. (3) Технологик жараён келишилган асосда дифференциалланиш ва индивидуаллик принципларини, муноза- ра (полилогадан) фойдаланишни назарда тутган щолда таълим олувчи ва таълим берувчи ўртасидаги алоқа фаолиятини кўзда тутади. (4) Тизи- мли тезкор қайтар алоқадан фойдаланиш узлуксиз кузатувни, аниқлаштиришни ва таълим жараёнининг кундалик натижаларини тез- корликда баҳолашни таъминлаб беради. (5) Аниқлаштириш (диогности- ка) тартиби аниқ бир маъноли туркумларни (критерияларни), фаолият натижаларини баҳолаш кўрсаткичларини ва ўлчаш инструментарийла- рини ўз ичига олади. (6) Тузатиш жараёни таълим олувчиларнинг хато- ларини эмас, балки таълим олувчининг олдига қўйган мақсадига эри- шишни таъминлаб бериш учун унга алоқадор былган таълим жараёнини ташкиллаштириш йўлларини ўзгартиради. ТТ тизимнинг щамма белгиларига эга: бир бутунлигига, тизимлилигига, щамма компонентларнинг (таркибий қисмларнинг) узвийлигига, иерар- хиясига, тизим ва мущитнинг бир-бирига боғлиқлигига. қайта ишлаш Бош=арув қайтариш имконияти былиши мумкин: хоҳлаган таълим берувчи шу кетма-кетликдаги тахнологик опрацияларни, шу бошланғич талаблардан фойдаланган ҳолда керакли натижаларни олиши мумкин. Самаралилилик Эффективность Оптималлилик ЎТ самарали натижани ва таълим мақсадларига эришиш кафолатини таъминлаб беради. Бу технологиканинг универсал тизимли белгисидир. ЎТ – бу кўзланган мақсадга кўрсатилган шароитда эришишнинг оптимал йўллари ва воси- талари йиғиндисидир. 4. Zamonaviy o‘qitish texnologiyasida asoslangan ana’naviy ta’limning farqi An’anaviy ta’lim Texnologik yondoshuv asosidagi ta’lim 1. Konseptual asoslar (1) Pedagogikada majburlash, ta’lim oluvchiga nasihatgo‘ylik bilan yondashish, ustun usul (metod)ni reproduktivligi (esda qolgan narsani tiklashga oid), ta’lim berishni tashkillashtirishda qattiqqo‘llik- ning avtoritarligi, ta’lim oluvchining tashabbuskorligi va mustaqilligining so‘nishiga asoslanadi. (2) O‘qitish o‘rta bilimli o‘quvchining imkoniyatlariga, bilimlarni o‘zlashtirish va yuzaga chiqarishiga yo‘naltirilgan. (3) O‘qish – eslab qolish funksiyasi, o‘qitish esa – yetakchi faoliyat. (4) Ta’lim paradigmasi: ta’lim beruvchi – darslik - ta’lim oluvchi. (1) Shaxsga yo‘naltirilgan, ta’limga asoslangan. Ta’lim oluvchi shaxsning butunligi – ta’lim jarayonining markaziy shakli. Munosabatlarni insonparvarligi va demokratlashuvi, o‘qishga majburlashdan voz kechish. (2) O‘qitishga differensiyalashgan yondoshuv: ta’lim oluvchining umuman intelektual rivojlanish doirasini va uni, ushbu predmetni, mavzuni o‘zlashtirishni, uning qobiliyatlarini va sifatlarini hisobga olish. (3) O‘qish faoliyati – bilimlarni mustaqil egallash va ta’lim oluvchi tomonidan o‘zlashtirilgan bilimlarni qo‘llash: xususiyati bo‘yicha muammoli- izlanuvchan, ijodiy. (4) Ta’limning yangi paradigmasi: ta’lim oluvchi – darslik – ta’lim beruvchi. 4. Zamonaviy o‘qitish texnologiyasida asoslangan ana’naviy ta’limning farqi An’anaviy ta’lim Texnologik yondoshuv asosidagi ta’lim 1. Konseptual asoslar (1) Pedagogikada majburlash, ta’lim oluvchiga nasihatgo‘ylik bilan yondashish, ustun usul (metod)ni reproduktivligi (esda qolgan narsani tiklashga oid), ta’lim berishni tashkillashtirishda qattiqqo‘llik- ning avtoritarligi, ta’lim oluvchining tashabbuskorligi va mustaqilligining so‘nishiga asoslanadi. (2) O‘qitish o‘rta bilimli o‘quvchining imkoniyatlariga, bilimlarni o‘zlashtirish va yuzaga chiqarishiga yo‘naltirilgan. (3) O‘qish – eslab qolish funksiyasi, o‘qitish esa – yetakchi faoliyat. (4) Ta’lim paradigmasi: ta’lim beruvchi – darslik - ta’lim oluvchi. (1) Shaxsga yo‘naltirilgan, ta’limga asoslangan. Ta’lim oluvchi shaxsning butunligi – ta’lim jarayonining markaziy shakli. Munosabatlarni insonparvarligi va demokratlashuvi, o‘qishga majburlashdan voz kechish. (2) O‘qitishga differensiyalashgan yondoshuv: ta’lim oluvchining umuman intelektual rivojlanish doirasini va uni, ushbu predmetni, mavzuni o‘zlashtirishni, uning qobiliyatlarini va sifatlarini hisobga olish. (3) O‘qish faoliyati – bilimlarni mustaqil egallash va ta’lim oluvchi tomonidan o‘zlashtirilgan bilimlarni qo‘llash: xususiyati bo‘yicha muammoli- izlanuvchan, ijodiy. (4) Ta’limning yangi paradigmasi: ta’lim oluvchi – darslik – ta’lim beruvchi. (5) Shaxsning xabardorligi uning madaniyati ustidan primatligi. (5) Ta’lim va tarbiyaning bir butunligi, shaxs madaniyatini rivojlantirishga yo‘naltirish. 2. Ta’lim oluvchining tutgan yo‘li va vazifasi (funksiyasi) (1) Ta’lim beruvchi ta’sirining tobe ob’ekti. (2) Bilim – birdan-bir maqsad (3) Xato - jazolanish. (1) Ta’lim jarayonining teng xuquqli sub’ekti, mustaqil ravishda bilish faoliyatini olib boradi. (2) Bilim – shaxsiy muammolarni yechish vositasi (3) Xato qilishga xaqqi bor – xatolarda o‘rganadi. 3. Ta’lim beruvchining tutgan yo‘li va vazifasi (funksiyasi) Yagona tashabbuskor shaxs, kitob bilan birga – bilimning asosiy va ayniqsa kompetentli manbasi, bilish sub’ektini nazorat qiladi, boshqaruv organlarining ko‘rsatmalarini bajaradi. Tashkilotchi ta’lim oluvchilarning mustaqil, faol bilish faoliyatida tashkilotchi, ularning kompetentli maslaxatchisi va yordamchisidir. Faqatgina ta’lim oluvchilar bilim, malaka va ko‘nikmalari nazoratini ta’minlab beribgina qolmay, balki kutilayotgan kamchiliklarga o‘z vaqtida o‘zgartirishlar kiritish maqsadida qay darajada o‘rganganliklarini aniqlab beradi. 4. Ta’lim berish va o‘qitish usullari Verbal bayoni orqali tayyor bilimlardan ma’lumotlar berish. Aloxidalikdan umumiylikka induktiv mantiqqa asoslangan holda, mexanik hotira bilan, reproduktiv (o‘zgartirishsiz eslash) bayonda namuna bo‘yicha o‘qitish. Natijada ta’lim oluvchilarni sustlikka, Muammoli vaziyatlarni ishlab chiqishga, faol bilim orrtirishga, ijodiy-tadqiqot faoliyatlariga asoslangan, muammolarni izlashda va ularni yechishga yo‘naltirilgan, olgan bilimlarini amaliyotda qo‘llashda ta’limning faol usullari. (5) Shaxsning xabardorligi uning madaniyati ustidan primatligi. (5) Ta’lim va tarbiyaning bir butunligi, shaxs madaniyatini rivojlantirishga yo‘naltirish. 2. Ta’lim oluvchining tutgan yo‘li va vazifasi (funksiyasi) (1) Ta’lim beruvchi ta’sirining tobe ob’ekti. (2) Bilim – birdan-bir maqsad (3) Xato - jazolanish. (1) Ta’lim jarayonining teng xuquqli sub’ekti, mustaqil ravishda bilish faoliyatini olib boradi. (2) Bilim – shaxsiy muammolarni yechish vositasi (3) Xato qilishga xaqqi bor – xatolarda o‘rganadi. 3. Ta’lim beruvchining tutgan yo‘li va vazifasi (funksiyasi) Yagona tashabbuskor shaxs, kitob bilan birga – bilimning asosiy va ayniqsa kompetentli manbasi, bilish sub’ektini nazorat qiladi, boshqaruv organlarining ko‘rsatmalarini bajaradi. Tashkilotchi ta’lim oluvchilarning mustaqil, faol bilish faoliyatida tashkilotchi, ularning kompetentli maslaxatchisi va yordamchisidir. Faqatgina ta’lim oluvchilar bilim, malaka va ko‘nikmalari nazoratini ta’minlab beribgina qolmay, balki kutilayotgan kamchiliklarga o‘z vaqtida o‘zgartirishlar kiritish maqsadida qay darajada o‘rganganliklarini aniqlab beradi. 4. Ta’lim berish va o‘qitish usullari Verbal bayoni orqali tayyor bilimlardan ma’lumotlar berish. Aloxidalikdan umumiylikka induktiv mantiqqa asoslangan holda, mexanik hotira bilan, reproduktiv (o‘zgartirishsiz eslash) bayonda namuna bo‘yicha o‘qitish. Natijada ta’lim oluvchilarni sustlikka, Muammoli vaziyatlarni ishlab chiqishga, faol bilim orrtirishga, ijodiy-tadqiqot faoliyatlariga asoslangan, muammolarni izlashda va ularni yechishga yo‘naltirilgan, olgan bilimlarini amaliyotda qo‘llashda ta’limning faol usullari. sust nutq qobiliyatiga olib keladi. 5. Ta’lim berish vositalari Ta’lim beruvchining so‘zi, ko‘rgazmali va texnik vositalar. Murakkab (texnik til bilan) yozilgan o‘quv kitoblar, shuning uchun ularni tushunish qiyin; asosan ular uy vazifalar uchun ishlatiladi. Ta’limning ana’naviy vositalari bilan birgalikda – axborot texnologiyalari. O‘quv materiallar ta’lim oluvchilar tomonidan asosan bilimlarni mustaqil izlashda foydalaniladi. 6. Ta’lim berish shakllari Ommaviy ta’lim: ta’lim oluvchilar bir-birlari bilan muloqot qila olmaydilar, mustaqillikning yo‘qligi. Diolog, polilog, munozara, xamkorlik va o‘zaro ta’limga asoslangan kollektiv va guruxlar shaklida faoliyat turlarini tashkillashtirish. 7. Boshqaruv yo‘llari va vositalari (1) Maqsadlashtirish: mezonlar bo‘yicha belgilangan yakuniy o‘quv natijalar kabi aniqlangan maqsad vazifalariga erishish uchun kafolatlangan natijani joriy qilish; mezonlari va olingan natijalarni o‘lchash instrumentlari bor. (2) Faqatgina pedagogik faoliyatni aniqlashtirish, loyixalashtirish va rejalashtirishgina emas, balki (1) Maqsadlashtirish: yakuniy o‘quv natijalarini tanqidiy-qayd (kriterial-fiksatsiya) qilinganligi kabi tashxislangan vazifalar maqsadiga kafolatli erishishni joriy etish; olingan natijalar sifatini o‘lchashning me’zonlari va asbob anjomlar mavjud; (2) Nafaqat pedagogik faoliyatni tashxislaydilar, loyixalashtiradilar, rejalashtiradilar, balki o‘quv faoliyatining tuzilishi va mazmunini ishlab chiqadilar, mustaqil o‘quv-o‘rganishni prognozlashda, rejalashtirishda va tashkillashtirishda sust nutq qobiliyatiga olib keladi. 5. Ta’lim berish vositalari Ta’lim beruvchining so‘zi, ko‘rgazmali va texnik vositalar. Murakkab (texnik til bilan) yozilgan o‘quv kitoblar, shuning uchun ularni tushunish qiyin; asosan ular uy vazifalar uchun ishlatiladi. Ta’limning ana’naviy vositalari bilan birgalikda – axborot texnologiyalari. O‘quv materiallar ta’lim oluvchilar tomonidan asosan bilimlarni mustaqil izlashda foydalaniladi. 6. Ta’lim berish shakllari Ommaviy ta’lim: ta’lim oluvchilar bir-birlari bilan muloqot qila olmaydilar, mustaqillikning yo‘qligi. Diolog, polilog, munozara, xamkorlik va o‘zaro ta’limga asoslangan kollektiv va guruxlar shaklida faoliyat turlarini tashkillashtirish. 7. Boshqaruv yo‘llari va vositalari (1) Maqsadlashtirish: mezonlar bo‘yicha belgilangan yakuniy o‘quv natijalar kabi aniqlangan maqsad vazifalariga erishish uchun kafolatlangan natijani joriy qilish; mezonlari va olingan natijalarni o‘lchash instrumentlari bor. (2) Faqatgina pedagogik faoliyatni aniqlashtirish, loyixalashtirish va rejalashtirishgina emas, balki (1) Maqsadlashtirish: yakuniy o‘quv natijalarini tanqidiy-qayd (kriterial-fiksatsiya) qilinganligi kabi tashxislangan vazifalar maqsadiga kafolatli erishishni joriy etish; olingan natijalar sifatini o‘lchashning me’zonlari va asbob anjomlar mavjud; (2) Nafaqat pedagogik faoliyatni tashxislaydilar, loyixalashtiradilar, rejalashtiradilar, balki o‘quv faoliyatining tuzilishi va mazmunini ishlab chiqadilar, mustaqil o‘quv-o‘rganishni prognozlashda, rejalashtirishda va tashkillashtirishda o‘quv faoliyatning tuzilishini va mazmunini ishlab chiqadi, ta’lim oluvchilarga mustaqil o‘quv-bilish faoliyatini aniqlashda, rejalashtirishda va tashkillashtirishda yordam beradi. Ta’lim beruvchi ta’lim jarayonini ta’lim oluvchilar bilan o‘quv diolog kabi quradi; mustaqil fikr yuritish, mustaqil ta’lim olish qobiliyati, mustaqil aniqlash, mustaqil amalga oshirish va mustaqil ravishda prezintatsiya qilish motivatsiyalarini rivojlantirish uchun ularga sharoitlar yaratadi. (3) Faqatgina BMKni nazorat qilish emas, balki bilimlilik, rivojlanish, tarbiyaviylik monitoringi hamdir. (4) Ta’lim beruvchi umumiy natijaga baho beradi va o‘zining ta’lim oluvchilar bilan hamkorlikdagi ishini taxlil qiladi: rejalashtirilgan natijani nega ta’lim oluvchilarning tashabbuskorligini oshiradilar va qo‘llab-quvvatlaydilar. Ta’lim beruvchi bilim berish jarayonini ta’lim oluvchilar bilan o‘tadigan dialog sifatida tuzadi; ularga mustaqil bo‘lish uchun motivatsiyani, o‘z bilimini oishirish, o‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini yaratish va o‘z-o‘zini chiqishlar bilan namoyish etishni rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni yaratib beradi. (3)Faqat BMKni nazorat qilish emas, ta’lim olish monitoringini, rivojlanishni, tarbiyani ham. (4)Ta’lim beruvchi umumiy natijalarni baholaydi vata’lim oluvchilar bilan birga qilgan mehnatini taxlili qiladi: nima uchun rejalashtirilgan natijaga erishilmagan yoki qisman erishilganligi haqidagi ma’lumotlar. o‘quv faoliyatning tuzilishini va mazmunini ishlab chiqadi, ta’lim oluvchilarga mustaqil o‘quv-bilish faoliyatini aniqlashda, rejalashtirishda va tashkillashtirishda yordam beradi. Ta’lim beruvchi ta’lim jarayonini ta’lim oluvchilar bilan o‘quv diolog kabi quradi; mustaqil fikr yuritish, mustaqil ta’lim olish qobiliyati, mustaqil aniqlash, mustaqil amalga oshirish va mustaqil ravishda prezintatsiya qilish motivatsiyalarini rivojlantirish uchun ularga sharoitlar yaratadi. (3) Faqatgina BMKni nazorat qilish emas, balki bilimlilik, rivojlanish, tarbiyaviylik monitoringi hamdir. (4) Ta’lim beruvchi umumiy natijaga baho beradi va o‘zining ta’lim oluvchilar bilan hamkorlikdagi ishini taxlil qiladi: rejalashtirilgan natijani nega ta’lim oluvchilarning tashabbuskorligini oshiradilar va qo‘llab-quvvatlaydilar. Ta’lim beruvchi bilim berish jarayonini ta’lim oluvchilar bilan o‘tadigan dialog sifatida tuzadi; ularga mustaqil bo‘lish uchun motivatsiyani, o‘z bilimini oishirish, o‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini yaratish va o‘z-o‘zini chiqishlar bilan namoyish etishni rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni yaratib beradi. (3)Faqat BMKni nazorat qilish emas, ta’lim olish monitoringini, rivojlanishni, tarbiyani ham. (4)Ta’lim beruvchi umumiy natijalarni baholaydi vata’lim oluvchilar bilan birga qilgan mehnatini taxlili qiladi: nima uchun rejalashtirilgan natijaga erishilmagan yoki qisman erishilganligi haqidagi ma’lumotlar. bajarilmaganligi yoki yarmi bajarilganligi xaqida ma’lumot. 5. Zamonaviy ta’lim texnologiyasining konseptual asoslari Konsepsiya – bu qarashlar tizimi, umumiy fikr yoki taxminlar, biron bir narsa to‘g‘risida tushuncha O‘T aniq pedagogik fikrga ko‘ra ishlab chiqiladi, uning asosida: (1) muallifning ma’lum bir uslubiy, falsafiy tutgan yo‘li (pozitsiyasi) yotadi; (2) pedagogik, psixologik, ijtimoiy fanlar va pedagogik amaliyot yutug‘lari – konseptual asoslar yotadi. Ko‘pgina chet el davlatlariga o‘xshab mamlakatimiz ta’lim tizimi falsafa, psixologiya va pedagogikaning gumanistik (insonparvarlik g‘oyalari) yo‘nalishi prinsiplari asosida qurilmoqda. Pedagogikadaga bu yo‘nalishning asosiy xususiyati ta’lim oluvchilarga shaxs sifatida alohida e’tibor berish, ongli ravishda mustaqil tanqidiy fikrlashni rivojlantirish xisoblanadi, xar bir ta’lim oluvchining, ularning o‘ziga xos xususiyatlari va imkoniyatlarini xisobga olgan holda mustaqil faol bilish faoliyatlarining aniq yo‘l-yo‘riqlari belgilanadi. Jaxon pedagogikasi amaliyotida bu yondoshuv ta’lim oluvchilarning tayyor bilimlarni egallashlari va ularni eslashlariga asoslangan alternativ ana’aviylik sifatida ko‘riladi. Gumanistik (insonparvarlik) prinsiplar yo‘nalishiga qaratilgan zamonaviy ta’lim texnologiyasi taxmin qiladi: (1) shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim, (2) tizimli yondoshuv, (3) faoliyatli yondoshuv, (4) diologli yondoshuv, (5) hamkorlikdagi ta’limni tashkillashtirish, (6) muammoli ta’lim, (7) axborotlarning yangicha yo‘l va vositalarini qo‘llashni ko‘rsatish – ta’lim bajarilmaganligi yoki yarmi bajarilganligi xaqida ma’lumot. 5. Zamonaviy ta’lim texnologiyasining konseptual asoslari Konsepsiya – bu qarashlar tizimi, umumiy fikr yoki taxminlar, biron bir narsa to‘g‘risida tushuncha O‘T aniq pedagogik fikrga ko‘ra ishlab chiqiladi, uning asosida: (1) muallifning ma’lum bir uslubiy, falsafiy tutgan yo‘li (pozitsiyasi) yotadi; (2) pedagogik, psixologik, ijtimoiy fanlar va pedagogik amaliyot yutug‘lari – konseptual asoslar yotadi. Ko‘pgina chet el davlatlariga o‘xshab mamlakatimiz ta’lim tizimi falsafa, psixologiya va pedagogikaning gumanistik (insonparvarlik g‘oyalari) yo‘nalishi prinsiplari asosida qurilmoqda. Pedagogikadaga bu yo‘nalishning asosiy xususiyati ta’lim oluvchilarga shaxs sifatida alohida e’tibor berish, ongli ravishda mustaqil tanqidiy fikrlashni rivojlantirish xisoblanadi, xar bir ta’lim oluvchining, ularning o‘ziga xos xususiyatlari va imkoniyatlarini xisobga olgan holda mustaqil faol bilish faoliyatlarining aniq yo‘l-yo‘riqlari belgilanadi. Jaxon pedagogikasi amaliyotida bu yondoshuv ta’lim oluvchilarning tayyor bilimlarni egallashlari va ularni eslashlariga asoslangan alternativ ana’aviylik sifatida ko‘riladi. Gumanistik (insonparvarlik) prinsiplar yo‘nalishiga qaratilgan zamonaviy ta’lim texnologiyasi taxmin qiladi: (1) shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim, (2) tizimli yondoshuv, (3) faoliyatli yondoshuv, (4) diologli yondoshuv, (5) hamkorlikdagi ta’limni tashkillashtirish, (6) muammoli ta’lim, (7) axborotlarning yangicha yo‘l va vositalarini qo‘llashni ko‘rsatish – ta’lim jarayonida yangi axborot texnologiyalarini qo‘llash. 5.1. Zamonaviy ta’lim texnologiyasining konseptual asoslari ТТ ЛОЙИХАЛАШТИ РИШНИНГ КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ Диологли ёндошув Ахборот технологиялари Шахсга йўналтирилган таълим Хамкорликдаги таълим Тизимли ёндошув Фаолиятли ёндошув Муаммоли таълим Психология ва педагогикада гуманистик ёндошув jarayonida yangi axborot texnologiyalarini qo‘llash. 5.1. Zamonaviy ta’lim texnologiyasining konseptual asoslari ТТ ЛОЙИХАЛАШТИ РИШНИНГ КОНЦЕПТУАЛ АСОСЛАРИ Диологли ёндошув Ахборот технологиялари Шахсга йўналтирилган таълим Хамкорликдаги таълим Тизимли ёндошув Фаолиятли ёндошув Муаммоли таълим Психология ва педагогикада гуманистик ёндошув 5.2. Psixologiya va pedagogikada gumanistik yo‘nalish prinsiplari (qoidalari) ПСИХОЛОГИЯДА ГУМАНИСТИК ЙЎНАЛИШ ПРИНЦИПЛПРИ (Карл Роджерс, 1991) 1.Бир шахс доимо ызгариб турувчи дуне марказида туради. Бу ерда педагоглар учун жуда зарур былган иккита хулосани чиқариш мумкин: хар бир шахс атрофидаги борлиқни ўзининг шахсий идроки бўйича қабул қилади; бу ички дунени охиригача билиб бўлмайди. 2. Мустақил камолга етиш (ўзини ўзи ўстириши): ривожланиш бу одамлар билан мулоқот даврида юзага келади. Инсон учун ташқи баҳо ташқи ёки ёпиқ мулоқот натижасида юзага келадиган ўзини ўзи англашида жуда муҳим ўринни эгаллайди. 5. Шахс ривожланиши учун щамфикрлилик жуда зарур ва у мулоқот орқали амалга оширилади. 3. Инсон атрофдаги борликни ўзининг дахлдорлиги ва тушунчаси быйича тушунади. 4. Шахс мустақил билишга ва мустақил амалга оширишга интилади; у ўзини камолга етказишнинг ички талабларига эга. Педагогикада гуманистик йўналиш принциплари Таълим тизимига ва бутун таълим жараёнига йўналтирилган ривожланиш ва умуминсоний қадриятлар асосида шахс ўзини ызи ривожлантириши Муносабатларни ривожлантириш ва таркиб топишига, таълим берувчи ва таълим олувчилар ўртасидаги ўзаро хурматга Хар бир таълим олувчининг унинг ызига хос хусусиятлари ва имкониятларини хисобга олган ҳолда мустақил фаол билиш фаолиятига Соғлиқни сақлаш ва мустахкамлаш учун Шахсий потенциални ривожлантиришга Мустақил танқидий фикрлашни ривожлантиришга Ўз қадрини билишни ривожлантиришга 5.2. Psixologiya va pedagogikada gumanistik yo‘nalish prinsiplari (qoidalari) ПСИХОЛОГИЯДА ГУМАНИСТИК ЙЎНАЛИШ ПРИНЦИПЛПРИ (Карл Роджерс, 1991) 1.Бир шахс доимо ызгариб турувчи дуне марказида туради. Бу ерда педагоглар учун жуда зарур былган иккита хулосани чиқариш мумкин: хар бир шахс атрофидаги борлиқни ўзининг шахсий идроки бўйича қабул қилади; бу ички дунени охиригача билиб бўлмайди. 2. Мустақил камолга етиш (ўзини ўзи ўстириши): ривожланиш бу одамлар билан мулоқот даврида юзага келади. Инсон учун ташқи баҳо ташқи ёки ёпиқ мулоқот натижасида юзага келадиган ўзини ўзи англашида жуда муҳим ўринни эгаллайди. 5. Шахс ривожланиши учун щамфикрлилик жуда зарур ва у мулоқот орқали амалга оширилади. 3. Инсон атрофдаги борликни ўзининг дахлдорлиги ва тушунчаси быйича тушунади. 4. Шахс мустақил билишга ва мустақил амалга оширишга интилади; у ўзини камолга етказишнинг ички талабларига эга. Педагогикада гуманистик йўналиш принциплари Таълим тизимига ва бутун таълим жараёнига йўналтирилган ривожланиш ва умуминсоний қадриятлар асосида шахс ўзини ызи ривожлантириши Муносабатларни ривожлантириш ва таркиб топишига, таълим берувчи ва таълим олувчилар ўртасидаги ўзаро хурматга Хар бир таълим олувчининг унинг ызига хос хусусиятлари ва имкониятларини хисобга олган ҳолда мустақил фаол билиш фаолиятига Соғлиқни сақлаш ва мустахкамлаш учун Шахсий потенциални ривожлантиришга Мустақил танқидий фикрлашни ривожлантиришга Ўз қадрини билишни ривожлантиришга 5.3. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim va uni amalga oshirish shart-sharoitlari Asosiy nazorat holatlar Amalga oshirish sharoitlari Ta’lim oluvchilarning shaxsi – ta’lim tizimining maqsadi, prioritetli (ustunligi, birinchiligi) sub’ekt. Ta’lim jarayonining barcha qatnashchilarini to‘laqonli rivojlanishi; O‘qitish jarayonini indiividuallashtirish va differerensiyalashtirish: DTS talablariga rioya qilgan holda ta’lim oluvchi shaxsni rivojlanishini individual traektoriyasiga yo‘naltirish. Ta’lim oluvchi shaxsini har tomonlama erkin va ijodiy rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, ziddiyatlarsiz va xavfsiz sharoitlarni ta’minlash, uning tabiiy imkoniyatlarini amalga oshirish. Ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchi shaxsni qabul qilish: uning maqsadlarini, hayajonlarini, qiziqishlarini, qarashlarini, munosabatlarini hisobga olish, ularni qimmatli xususiyat sifatida tan olish, ularga ishonish, uning kuchi va imkoniyatlariga ishonch xosil qilish. Ta’lim texnologiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonida quyidagilarni hisobga olish: - ushbu bilim sohasida o‘qimishlilik darajasini va shaxs madaniyatining umumiy rivojlanganlik darajasini; - ta’lim oluvchining psixologik–fiziologik xususiyatlarini; - o‘ziga xos xususiyatlari va serg‘ayratliligini. Har bir ta’lim oluvchi uchun, o‘quv dasturidan farqli ravishda tuzilgan ta’lim dasturi individual xarakterga ega, shu bilan birga individual xususiyatlarga asoslanadi va imkoniyatlarga tez moslasha oladi, ya’ni ta’lim ta’siri ostida rivojlanish dinamikasi, o‘z-o‘zini rivojlantirishda, o‘z-o‘zini baholashda, o‘zligini anglashda yordam ko‘rsatish. 5.3. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim va uni amalga oshirish shart-sharoitlari Asosiy nazorat holatlar Amalga oshirish sharoitlari Ta’lim oluvchilarning shaxsi – ta’lim tizimining maqsadi, prioritetli (ustunligi, birinchiligi) sub’ekt. Ta’lim jarayonining barcha qatnashchilarini to‘laqonli rivojlanishi; O‘qitish jarayonini indiividuallashtirish va differerensiyalashtirish: DTS talablariga rioya qilgan holda ta’lim oluvchi shaxsni rivojlanishini individual traektoriyasiga yo‘naltirish. Ta’lim oluvchi shaxsini har tomonlama erkin va ijodiy rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, ziddiyatlarsiz va xavfsiz sharoitlarni ta’minlash, uning tabiiy imkoniyatlarini amalga oshirish. Ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchi shaxsni qabul qilish: uning maqsadlarini, hayajonlarini, qiziqishlarini, qarashlarini, munosabatlarini hisobga olish, ularni qimmatli xususiyat sifatida tan olish, ularga ishonish, uning kuchi va imkoniyatlariga ishonch xosil qilish. Ta’lim texnologiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonida quyidagilarni hisobga olish: - ushbu bilim sohasida o‘qimishlilik darajasini va shaxs madaniyatining umumiy rivojlanganlik darajasini; - ta’lim oluvchining psixologik–fiziologik xususiyatlarini; - o‘ziga xos xususiyatlari va serg‘ayratliligini. Har bir ta’lim oluvchi uchun, o‘quv dasturidan farqli ravishda tuzilgan ta’lim dasturi individual xarakterga ega, shu bilan birga individual xususiyatlarga asoslanadi va imkoniyatlarga tez moslasha oladi, ya’ni ta’lim ta’siri ostida rivojlanish dinamikasi, o‘z-o‘zini rivojlantirishda, o‘z-o‘zini baholashda, o‘zligini anglashda yordam ko‘rsatish. Ta’lim oluvchilarning psixologik-kasbiy va shaxsiy xususiyatlarini, qobiliyatlarini hisobga olish. O‘quv jarayoni qatnashchilari faoliyatini shaxsiy ishontirishga yo‘naltirish (ta’minlash). Ta’lim oluvchining inelektual va shaxs sifatida rivojlanishida ob’ektiv tekshiruv va tashxislash uning rivojlanish istiqbolini yoki rivojlanishning so‘nishini aniqlash, keyin esa unga tuzatishlar kiritish uchun amalga oshiriladi. Ta’lim beruvchining o‘zligining, umumpedagogik bilimlarining rivojlanish texnologiyalarini nafaqat mutaxassis sifatida, balki shaxs sifatida qayta ishlash va amalga oshirish lozim. Ushbu maqsad, o‘qitish va shaxsni rivojlantirish, ta’lim beruvchi hamda ta’lim oluvchi uchun hayotiy va kasbiy mohiyatga ega bo‘lganda, Ushbu faoliyatga nisbatan mustaxkam qiziqish paydo bo‘lganda, o‘qish va rivojlanish shaxsning hayotiy extiyojiga aylangandagina erishilgan deb hisoblanishi mumkin. Ta’lim oluvchilarning psixologik-kasbiy va shaxsiy xususiyatlarini, qobiliyatlarini hisobga olish. O‘quv jarayoni qatnashchilari faoliyatini shaxsiy ishontirishga yo‘naltirish (ta’minlash). Ta’lim oluvchining inelektual va shaxs sifatida rivojlanishida ob’ektiv tekshiruv va tashxislash uning rivojlanish istiqbolini yoki rivojlanishning so‘nishini aniqlash, keyin esa unga tuzatishlar kiritish uchun amalga oshiriladi. Ta’lim beruvchining o‘zligining, umumpedagogik bilimlarining rivojlanish texnologiyalarini nafaqat mutaxassis sifatida, balki shaxs sifatida qayta ishlash va amalga oshirish lozim. Ushbu maqsad, o‘qitish va shaxsni rivojlantirish, ta’lim beruvchi hamda ta’lim oluvchi uchun hayotiy va kasbiy mohiyatga ega bo‘lganda, Ushbu faoliyatga nisbatan mustaxkam qiziqish paydo bo‘lganda, o‘qish va rivojlanish shaxsning hayotiy extiyojiga aylangandagina erishilgan deb hisoblanishi mumkin. 5.4. Ta’limni tashkillashtirishning tizimli yondoshuvi va uni amalga oshirish shart-sharoitlari Asosiy nazariy holatlar Amalga oshirish shartlari PT aniq bir butun pedagogik tizim (tarkibi va mazmuni jixatidan) komponenti sifatida tushuniladi. Ta’lim texnologiyasi oldindan maqsadni mo‘ljallash va faoliyat natijalarini shakllantirishdan boshlanib, to pedagogik va o‘qitish jarayonini borishi ustidan tashxis va nazorat qilish tizimini tuzishgacha loyixalashtiriladi. Bu, nafaqat, qo‘yilgan maqsadlarga erishish kafolatlarini ta’minlaydi, balki ko‘rsatilgan jarayonlarni qurish va amalga oshirishdagi ixtiyoriylikdan kelib chiqadigan negativ oqibatlarni oldini oladi, o‘quv tarbiya faoliyati davomida korreksiya (tuzatish kiritish) qilish ehtimolini bartaraf qiladi. 5.5. Ta’limga faoliyatli yondoshuv va uni amalga oshirish shart-sharoitlari Asosiy nazariy holatlar Amalga oshirish shartlari 5.4. Ta’limni tashkillashtirishning tizimli yondoshuvi va uni amalga oshirish shart-sharoitlari Asosiy nazariy holatlar Amalga oshirish shartlari PT aniq bir butun pedagogik tizim (tarkibi va mazmuni jixatidan) komponenti sifatida tushuniladi. Ta’lim texnologiyasi oldindan maqsadni mo‘ljallash va faoliyat natijalarini shakllantirishdan boshlanib, to pedagogik va o‘qitish jarayonini borishi ustidan tashxis va nazorat qilish tizimini tuzishgacha loyixalashtiriladi. Bu, nafaqat, qo‘yilgan maqsadlarga erishish kafolatlarini ta’minlaydi, balki ko‘rsatilgan jarayonlarni qurish va amalga oshirishdagi ixtiyoriylikdan kelib chiqadigan negativ oqibatlarni oldini oladi, o‘quv tarbiya faoliyati davomida korreksiya (tuzatish kiritish) qilish ehtimolini bartaraf qiladi. 5.5. Ta’limga faoliyatli yondoshuv va uni amalga oshirish shart-sharoitlari Asosiy nazariy holatlar Amalga oshirish shartlari Faoliyat – bu asos, vosita va shaxs rivojlanishida xal qiluvchi shart- sharoitlardir. Ta’lim oluvchining shaxsiy jarayoniy sifatlarini shakllantirishga, uning faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga yo‘naltirilgan rivojlantiruvchi ta’lim konsepsiyasini amalga oshirish. Faoliyat – o‘zlashtirish ob’ekti. Ta’limga shaxsiy va rivojlantiruvchi yondoshuvlar bilan uzviy bog‘langan holda amalga oshirish. Ta’lim beruvchining rolini o‘zgartirish: ta’lim oluvchilarga nafaqat bilim berish, balki ta’lim oluvchilarni mustaqil ravishda izlanishlari, taxlil qilishlari, taqqoslashlari, tuzatish kiritishlari, hayotiy muhim vazifalarni yechishda qo‘llashlari, hayot faoliyatining barcha davrida bilimlar zahirasini yangilab va to‘ldirib turishlarini ham o‘rgatish muhimdir. Buning uchun ta’lim beruvchi barcha to‘g‘ri yechimlarni malakali namoyish qiluvchi bo‘lishi shart emas, balki o‘quv jarayonning tashkilotchisi, maslaxatchisi va nazoratchisi bo‘lishi zarur; bilimlar berishning kam samarali verbal usullarini minimumigacha kamaytirish zarurdir. Ta’limni tashkil etishda bilvosita juft yoki guruxiy ko‘rinishlar bilan amalga oshiriladigan o‘zgaruvchan yo‘nalishga ega bo‘lgan diolog va poliolog jarayonlarida ta’lim oluvchi faolligining yuqori bo‘lishini ta’minlash; o‘quv anglash faoliyatini tashkillashtirishda, rejalashtirishda va prognozlashda ta’lim oluvchiga mustaqil ish faoliyati mobaynida tashabbus ko‘rsatish va qo‘llab quvvatlash nimani anglatadi. Faoliyat – bu asos, vosita va shaxs rivojlanishida xal qiluvchi shart- sharoitlardir. Ta’lim oluvchining shaxsiy jarayoniy sifatlarini shakllantirishga, uning faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga yo‘naltirilgan rivojlantiruvchi ta’lim konsepsiyasini amalga oshirish. Faoliyat – o‘zlashtirish ob’ekti. Ta’limga shaxsiy va rivojlantiruvchi yondoshuvlar bilan uzviy bog‘langan holda amalga oshirish. Ta’lim beruvchining rolini o‘zgartirish: ta’lim oluvchilarga nafaqat bilim berish, balki ta’lim oluvchilarni mustaqil ravishda izlanishlari, taxlil qilishlari, taqqoslashlari, tuzatish kiritishlari, hayotiy muhim vazifalarni yechishda qo‘llashlari, hayot faoliyatining barcha davrida bilimlar zahirasini yangilab va to‘ldirib turishlarini ham o‘rgatish muhimdir. Buning uchun ta’lim beruvchi barcha to‘g‘ri yechimlarni malakali namoyish qiluvchi bo‘lishi shart emas, balki o‘quv jarayonning tashkilotchisi, maslaxatchisi va nazoratchisi bo‘lishi zarur; bilimlar berishning kam samarali verbal usullarini minimumigacha kamaytirish zarurdir. Ta’limni tashkil etishda bilvosita juft yoki guruxiy ko‘rinishlar bilan amalga oshiriladigan o‘zgaruvchan yo‘nalishga ega bo‘lgan diolog va poliolog jarayonlarida ta’lim oluvchi faolligining yuqori bo‘lishini ta’minlash; o‘quv anglash faoliyatini tashkillashtirishda, rejalashtirishda va prognozlashda ta’lim oluvchiga mustaqil ish faoliyati mobaynida tashabbus ko‘rsatish va qo‘llab quvvatlash nimani anglatadi. 5.6. Ta’limga diologik yondoshuv va uni amalga oshirish shart-sharoitlari Asosiy nazariy Holatlar Amalga oshirish shartlari Tanxolikda va faoliyatlilikda gumanistik pedagogikaning mohiyatini tashkil qiladigan ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchining o‘quv diologi kabi dasturiy faoliyatni birgalikda ishlab chiqishga qaratilgan ta’lim jarayonining tuzilishini aks ettiradi. Ulardan birgalikda foydalanish quyidagilarga olib keladi:  sub’etlarning psixologik birligi va o‘zaro birgalikdagi xarakatiga – ta’lim jarayoni qatnashchilari «borliqdagi» xarakatning ijodiy jarayonga, ya’ni bir-biri bilan rivojlanishi va o‘zini-o‘zi rivojlantirishga joy bo‘shatib berishiga;  ta’lim jarayoni qatnashchilarining erkinlik choralarini ko‘paytirishga;  shaxs o‘zini-o‘zi faollashtirishi va mustaqil prezintatsiya qilishiga. Ta’lim beruvchining vazifasi: -ta’lim oluvchilar bilan shaxsiy teng xuquqli vaziyatni yaratish; - faqatgina o‘qitish emas, balki ta’lim oluvchilarga rivojlanishi uchun omil, uning mustaqil siljishi uchun sharoitlar yaratish; - mustaqil fikrlashlari uchun ta’lim oluvchilarda motivatsiyani, mustaqil rejalashtirish qobiliyatini, muammolarni yechish yo‘llarini taklif eta olishini, olingan natijalarni baholanishiga yoki tekshirilishiga tayyor bo‘lishlarini shakllantirish. Nima uchun amalga oshirish: muammoli loyixalashtirish; mantiqiy-izlanuvchan diolog; o‘quv vazifalarni xayotiy muammolar kontekstiga kirgazish; ta’lim oluvchilarda mustaqil, ta’lim olish, mustaqil aniqlay olish, mustaqil amalga oshira olish va mustaqil prezintatsiya qila olish qobiliyatlarini rivojlantirish uchun sharoitlar yaratish; 5.6. Ta’limga diologik yondoshuv va uni amalga oshirish shart-sharoitlari Asosiy nazariy Holatlar Amalga oshirish shartlari Tanxolikda va faoliyatlilikda gumanistik pedagogikaning mohiyatini tashkil qiladigan ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchining o‘quv diologi kabi dasturiy faoliyatni birgalikda ishlab chiqishga qaratilgan ta’lim jarayonining tuzilishini aks ettiradi. Ulardan birgalikda foydalanish quyidagilarga olib keladi:  sub’etlarning psixologik birligi va o‘zaro birgalikdagi xarakatiga – ta’lim jarayoni qatnashchilari «borliqdagi» xarakatning ijodiy jarayonga, ya’ni bir-biri bilan rivojlanishi va o‘zini-o‘zi rivojlantirishga joy bo‘shatib berishiga;  ta’lim jarayoni qatnashchilarining erkinlik choralarini ko‘paytirishga;  shaxs o‘zini-o‘zi faollashtirishi va mustaqil prezintatsiya qilishiga. Ta’lim beruvchining vazifasi: -ta’lim oluvchilar bilan shaxsiy teng xuquqli vaziyatni yaratish; - faqatgina o‘qitish emas, balki ta’lim oluvchilarga rivojlanishi uchun omil, uning mustaqil siljishi uchun sharoitlar yaratish; - mustaqil fikrlashlari uchun ta’lim oluvchilarda motivatsiyani, mustaqil rejalashtirish qobiliyatini, muammolarni yechish yo‘llarini taklif eta olishini, olingan natijalarni baholanishiga yoki tekshirilishiga tayyor bo‘lishlarini shakllantirish. Nima uchun amalga oshirish: muammoli loyixalashtirish; mantiqiy-izlanuvchan diolog; o‘quv vazifalarni xayotiy muammolar kontekstiga kirgazish; ta’lim oluvchilarda mustaqil, ta’lim olish, mustaqil aniqlay olish, mustaqil amalga oshira olish va mustaqil prezintatsiya qila olish qobiliyatlarini rivojlantirish uchun sharoitlar yaratish; 5.7. Ta’limga muammoli yondoshuv va uni amalga oshirish shart-sharoitlari Asosiy nazariy holatlar Amalga oshirish shartlari 5.7. Ta’limga muammoli yondoshuv va uni amalga oshirish shart-sharoitlari Asosiy nazariy holatlar Amalga oshirish shartlari Ta’lim oluvchilarning ta’limda taqdim etilgan muammoli vaziyatning mazmuni bilan ta’lim beruvchilarni xamjixatlikdagi faol yo‘llarining o‘zaro ta’siri. Bu xarakat davomida ular ilmiy bilimlarning ob’ektiv qaramaqarshiliklarida va ularni yechish yo‘llarida ishtirok etadilar. Ta’lim oluvchilar fikrlashni o‘rganadilar, bilimlarni ijodiy egallaydilar. Alohida fikrlash yo‘llarini, bilimlarining mustaxkamligini, amaliy faoliyatda ulardan ijobiy foydalanishni ta’minlab beradi. Ta’lim oluvchilarning shaxsiy motivatsiyalarini, ularni bilim egallashga qiziqishlarini shakllantiradi, ularning fikrash qobiliyatlarini rivojlantiradi, ta’lim oluvchilarning dialektik fikrlashlarini shakllantirish va rivojlantirishga yordam beradi, o‘rganilayotgan borliqda va ob’ektiv qonuniyatlarda yangi aloqalarni ochib berishni ta’minlab beradi. Ta’lim oluvchilarda ma’lum bir dunyoqarashni shakllantirishga yordam beradi. Bilim egallashda yuqori darajada mustaqil bo‘lishga va ularni ishontirishda tarsformatsiya imkoniyatlarini kelitirib chiqaradi. Ta’lim oluvchilarning bilim orrtirishlik muammolari oldida ketma-ketlik va maqsadga yo‘naltirilgan xarakat, ta’lim beruvchining rahbarligi ostida ular faol yangi bilimlarni egallashadi. Sxema bo‘yicha mustaqil ijodiy bilim orrtirishlik ta’minoti: Muammoli vaziyat → muammoni shakllantirish → uni yechish yo‘llarini izlash → yechimini tekshirish. Ta’lim oluvchilarning ta’limda taqdim etilgan muammoli vaziyatning mazmuni bilan ta’lim beruvchilarni xamjixatlikdagi faol yo‘llarining o‘zaro ta’siri. Bu xarakat davomida ular ilmiy bilimlarning ob’ektiv qaramaqarshiliklarida va ularni yechish yo‘llarida ishtirok etadilar. Ta’lim oluvchilar fikrlashni o‘rganadilar, bilimlarni ijodiy egallaydilar. Alohida fikrlash yo‘llarini, bilimlarining mustaxkamligini, amaliy faoliyatda ulardan ijobiy foydalanishni ta’minlab beradi. Ta’lim oluvchilarning shaxsiy motivatsiyalarini, ularni bilim egallashga qiziqishlarini shakllantiradi, ularning fikrash qobiliyatlarini rivojlantiradi, ta’lim oluvchilarning dialektik fikrlashlarini shakllantirish va rivojlantirishga yordam beradi, o‘rganilayotgan borliqda va ob’ektiv qonuniyatlarda yangi aloqalarni ochib berishni ta’minlab beradi. Ta’lim oluvchilarda ma’lum bir dunyoqarashni shakllantirishga yordam beradi. Bilim egallashda yuqori darajada mustaqil bo‘lishga va ularni ishontirishda tarsformatsiya imkoniyatlarini kelitirib chiqaradi. Ta’lim oluvchilarning bilim orrtirishlik muammolari oldida ketma-ketlik va maqsadga yo‘naltirilgan xarakat, ta’lim beruvchining rahbarligi ostida ular faol yangi bilimlarni egallashadi. Sxema bo‘yicha mustaqil ijodiy bilim orrtirishlik ta’minoti: Muammoli vaziyat → muammoni shakllantirish → uni yechish yo‘llarini izlash → yechimini tekshirish. 5.8. Hamkorlikdagi ta’lim va uni amalga oshirish shart-sharoitlari Asosiy nazariy xolatlar Amalga oshirish shartlari Ta’limda shaxsga yo‘naltirilgan fikrlarni aks ettiradi: (1) ularning o‘ziga xos individual rivojlanish xususiyatlarining mosligi darajasida har bir ta’lim oluvchi BMKlarni egallashi; (2) kommunikativ malakalarini shakllantirish: birgalikda ishlashga, o‘qishga va ijod qilishga o‘rganadi, har doim bir- biriga yordam berishda tayyor turishga, yutug‘ quvonchlarini baham ko‘rishga va omadi chopmagan vaqitlarda dalda bo‘lishga o‘rgatadi. Faqatgina birgalikda vazifalarni bajarish-musobaqa o‘tkazish emas, balki birgalikda o‘qish; hamkorlikda bo‘lish lozim. Hamkorlikdagi ta’limni tashkillashtirishning asosiy prinsiplari: (1) gurux uchun bitta vazifa; (2) bitta rag‘batlantirish; Maqsadlashtirish jarayonida amalga oshiriladi. Individual mustaqil ish → guruxlarda birgalikda ishlash → hamkorlikdagi ta’limda bilim orttirish jarayonining dialektik bog‘likliqligi shundadir. Ta’lim beruvchining holatini o‘zgarishi: ta’lim oluvchilar bilan yangi (frantal emas) aloqalarga tayyorligi va layoqati. (1) shaxs tengxuquqligiga va hurmatini joyiga qo‘yishga, to‘laqonli muloqot va bir-birini tushunishga o‘tish; (2) ta’lim jarayoni qatnashchilari birgalikdagi haraktining yangicha shakli: ta’lim beruvchi →gurux → ta’lim oluvchilar, ta’lim oluvchilar → ta’lim oluvchilar. (1) butun guruxga bajarishlari uchun bitta vazifa beriladi; 5.8. Hamkorlikdagi ta’lim va uni amalga oshirish shart-sharoitlari Asosiy nazariy xolatlar Amalga oshirish shartlari Ta’limda shaxsga yo‘naltirilgan fikrlarni aks ettiradi: (1) ularning o‘ziga xos individual rivojlanish xususiyatlarining mosligi darajasida har bir ta’lim oluvchi BMKlarni egallashi; (2) kommunikativ malakalarini shakllantirish: birgalikda ishlashga, o‘qishga va ijod qilishga o‘rganadi, har doim bir- biriga yordam berishda tayyor turishga, yutug‘ quvonchlarini baham ko‘rishga va omadi chopmagan vaqitlarda dalda bo‘lishga o‘rgatadi. Faqatgina birgalikda vazifalarni bajarish-musobaqa o‘tkazish emas, balki birgalikda o‘qish; hamkorlikda bo‘lish lozim. Hamkorlikdagi ta’limni tashkillashtirishning asosiy prinsiplari: (1) gurux uchun bitta vazifa; (2) bitta rag‘batlantirish; Maqsadlashtirish jarayonida amalga oshiriladi. Individual mustaqil ish → guruxlarda birgalikda ishlash → hamkorlikdagi ta’limda bilim orttirish jarayonining dialektik bog‘likliqligi shundadir. Ta’lim beruvchining holatini o‘zgarishi: ta’lim oluvchilar bilan yangi (frantal emas) aloqalarga tayyorligi va layoqati. (1) shaxs tengxuquqligiga va hurmatini joyiga qo‘yishga, to‘laqonli muloqot va bir-birini tushunishga o‘tish; (2) ta’lim jarayoni qatnashchilari birgalikdagi haraktining yangicha shakli: ta’lim beruvchi →gurux → ta’lim oluvchilar, ta’lim oluvchilar → ta’lim oluvchilar. (1) butun guruxga bajarishlari uchun bitta vazifa beriladi; (3) shaxsiy yutuqlari va boshqa gurux a’zolarining yutuqlarida har birining shaxsiy javobgarligi; (4) birgalikdagi faoliyat; (5) yutuqlarga erishishda teng imkoniyatlar. (2,3) gurux hamkorlikda ishlash bo‘yicha bahoni hammaga bitta oladi (bunda umumiy natijaga erishish uchun ta’lim oluvchilar tomonidan sarf qilingan xarakatlar baholanadi), akademik natijalar bo‘yicha ham, ya’ni gurux (kamandaning) muvoffaqiyatiga har bir qatnashchining qo‘shgan hissasi ham inobatga olinadi; (4) o‘zaro harakatdagi bunday omilkorlik yo‘li - bu guruxlararo munozara, hamkorlik, bir-biriga yordam, birgalikda faoliyatlardir; (5) xar bir ta’lim oluvchi o‘zining shaxsiy yutuqlari uchun, o‘zini bilim olishida shaxsiy imkoniyatlari va qobiliyatlarini xisobga olgan holda motivatsiya qilingan bo‘lishi lozim. Bularning hammasi boshqalar bilan teng xuquqlikda baholanadi. III. Mavzuning alohida savollari, ularni chuqurroq o‘rganish uchun foydalanilgan va tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. O‘zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi». - T.: O‘zbekiston, 1997. 2. Karimov I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.: O‘zbekiston, 1997. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida. - T.: O‘zbekiston, 1999. 4. Azizxodjaeva N.N. Pedagogicheskie texnologii i pedagogicheskoe masterstvo. T.: TGPU im. Nizami, 2003. (3) shaxsiy yutuqlari va boshqa gurux a’zolarining yutuqlarida har birining shaxsiy javobgarligi; (4) birgalikdagi faoliyat; (5) yutuqlarga erishishda teng imkoniyatlar. (2,3) gurux hamkorlikda ishlash bo‘yicha bahoni hammaga bitta oladi (bunda umumiy natijaga erishish uchun ta’lim oluvchilar tomonidan sarf qilingan xarakatlar baholanadi), akademik natijalar bo‘yicha ham, ya’ni gurux (kamandaning) muvoffaqiyatiga har bir qatnashchining qo‘shgan hissasi ham inobatga olinadi; (4) o‘zaro harakatdagi bunday omilkorlik yo‘li - bu guruxlararo munozara, hamkorlik, bir-biriga yordam, birgalikda faoliyatlardir; (5) xar bir ta’lim oluvchi o‘zining shaxsiy yutuqlari uchun, o‘zini bilim olishida shaxsiy imkoniyatlari va qobiliyatlarini xisobga olgan holda motivatsiya qilingan bo‘lishi lozim. Bularning hammasi boshqalar bilan teng xuquqlikda baholanadi. III. Mavzuning alohida savollari, ularni chuqurroq o‘rganish uchun foydalanilgan va tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. O‘zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi». - T.: O‘zbekiston, 1997. 2. Karimov I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.: O‘zbekiston, 1997. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida. - T.: O‘zbekiston, 1999. 4. Azizxodjaeva N.N. Pedagogicheskie texnologii i pedagogicheskoe masterstvo. T.: TGPU im. Nizami, 2003. 5. Baubekova G.D., Xalikova G.M. Obrazovanie: opo‘t, problemo‘, perspektivo‘. T., 2001. 6. Bershadskiy M.E., V kakix znacheniyax ispolzuetsya ponyatie «texnologiya» v pedagogicheskoy literature? // Shkolno‘e texnologii. 2002. № 1.S.3-18. 7. Bespalko V.P. Slagaemo‘e pedagogicheskoy texnologii – M.: Pedagogika, 1989. 8. Bogolyubov V.I. Evolyusiya pedagogicheskix texnologiy // Shkolno‘e texnologii. 2004. № 4.S.12-21. 9. Golish L.V. Texnologii obucheniya na leksiyax i seminarax/Uchebnoe posobie// Pod obhey redaksiey akademika S.S.Gulyamova. - T.:TGEU, 2005. 10. Golish L.V., Chto nujno znat obuchayuhemu o sovremenno‘x texnologiyax obucheniya? // Eksperimentalnoe uchebno-metodicheskoe posobie. Tashkent: IRSSPO, 2002. 11. Yepisheva O.B. Osnovno‘e parametro‘ texnologii obucheniya // Shkolno‘e texnologii, 2004. № 4. 12. Klarin M.V. Pedagogicheskaya texnologiya v uchebnom protsesse. Analiz zarubejnogo opo‘ta // M.: Znanie, 1989 / Novoe v jizni, nauke, texnike. Ser. «Pedagogika i psixologiya». № 6. 13. Kushnir A.M. Metodicheskiy plyuralizm // Shkolno‘e texnologii, 2004. № 4. S.3-11. 14. Selevko G.K. Sovremenno‘e obrazovatelno‘e texnologii / Uchebnoe posobie. M.: Narodnoe obrazovanie, 1998. 15. Farberman B.L. Peredovo‘e pedagogicheskie texnologii – T.: FAN, 2000. 16. Internet resurso‘: http://www.referat.ru; www.inter-pedagogika.ru; www.school.edu.ru; www.inter-nastavnik.iatp.bu IV. Mustaxkamlash uchun savol va vazifalar: 1. Ta’limga texnologik yondoshuvning mohiyati nimalardan iborat? 2. «Texnologiya», «ishlab chiqarish texnologiyasi» va «pedagogik texnologiya» tushunchalariga izox bering. 5. Baubekova G.D., Xalikova G.M. Obrazovanie: opo‘t, problemo‘, perspektivo‘. T., 2001. 6. Bershadskiy M.E., V kakix znacheniyax ispolzuetsya ponyatie «texnologiya» v pedagogicheskoy literature? // Shkolno‘e texnologii. 2002. № 1.S.3-18. 7. Bespalko V.P. Slagaemo‘e pedagogicheskoy texnologii – M.: Pedagogika, 1989. 8. Bogolyubov V.I. Evolyusiya pedagogicheskix texnologiy // Shkolno‘e texnologii. 2004. № 4.S.12-21. 9. Golish L.V. Texnologii obucheniya na leksiyax i seminarax/Uchebnoe posobie// Pod obhey redaksiey akademika S.S.Gulyamova. - T.:TGEU, 2005. 10. Golish L.V., Chto nujno znat obuchayuhemu o sovremenno‘x texnologiyax obucheniya? // Eksperimentalnoe uchebno-metodicheskoe posobie. Tashkent: IRSSPO, 2002. 11. Yepisheva O.B. Osnovno‘e parametro‘ texnologii obucheniya // Shkolno‘e texnologii, 2004. № 4. 12. Klarin M.V. Pedagogicheskaya texnologiya v uchebnom protsesse. Analiz zarubejnogo opo‘ta // M.: Znanie, 1989 / Novoe v jizni, nauke, texnike. Ser. «Pedagogika i psixologiya». № 6. 13. Kushnir A.M. Metodicheskiy plyuralizm // Shkolno‘e texnologii, 2004. № 4. S.3-11. 14. Selevko G.K. Sovremenno‘e obrazovatelno‘e texnologii / Uchebnoe posobie. M.: Narodnoe obrazovanie, 1998. 15. Farberman B.L. Peredovo‘e pedagogicheskie texnologii – T.: FAN, 2000. 16. Internet resurso‘: http://www.referat.ru; www.inter-pedagogika.ru; www.school.edu.ru; www.inter-nastavnik.iatp.bu IV. Mustaxkamlash uchun savol va vazifalar: 1. Ta’limga texnologik yondoshuvning mohiyati nimalardan iborat? 2. «Texnologiya», «ishlab chiqarish texnologiyasi» va «pedagogik texnologiya» tushunchalariga izox bering. 3. «Ishlab chiqarish texnologiyasi»dan «o‘qitish texnologiyasi» tushunchasi kelib chiqqan degan fikrga qanday qaraysiz? 4. «Pedagogik tizim», «o‘qitish texnologiyasi» «ta’lim texnologiyasi» va «fanni o‘qitish metodikasi» tushunchalarining o‘zaro bog‘liqligini belgilang. 5. Zamonaviy ta’lim texnologiyasida asoslangan an’anaviy ta’limning farqini ta’riflab bering. 6. O‘qitish texnologiyasining asosiy belgilariga aniqlik kiriting. 7. Ta’limning xammualliflik texnologiyasini loyixalashtirishda siz qanday konseptual qarorlarga tayanasiz? Nima uchun? 3. «Ishlab chiqarish texnologiyasi»dan «o‘qitish texnologiyasi» tushunchasi kelib chiqqan degan fikrga qanday qaraysiz? 4. «Pedagogik tizim», «o‘qitish texnologiyasi» «ta’lim texnologiyasi» va «fanni o‘qitish metodikasi» tushunchalarining o‘zaro bog‘liqligini belgilang. 5. Zamonaviy ta’lim texnologiyasida asoslangan an’anaviy ta’limning farqini ta’riflab bering. 6. O‘qitish texnologiyasining asosiy belgilariga aniqlik kiriting. 7. Ta’limning xammualliflik texnologiyasini loyixalashtirishda siz qanday konseptual qarorlarga tayanasiz? Nima uchun?