Ta’minot jarayoni auditi
REJA:
1.Ta’minot jarayoni auditining maqsadi, vazifalari va ma’lumot
manbalari
2.Mol etkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditi
3. Asosiy vositalar kirimiga doir muomalalarni hujjatlashtirish,
schyotlarda aks ettirishning to’g’riligini tekshirish
4. Nomoddiy aktivlar kirimi hisobi to’g’riligini tekshirish
5. Tovar-moddiy zahiralar kirimi hisobini tekshirishning xususiyatlari
6. Tovar-moddiy zahiralarni kirim qilish va ishlab chiqarishga sarflash
vaqtida baholashning to’g’riligini tekshirish
Tayanch so’z va iboralar: Asosiy vositalar, ularning auditini o‘tkazish
bo‘yicha dastur tuzish, auditda foydalanadigan ma’lumot manbalari, asosiy
vositalar auditini hujjatlashtirish, asosiy vositalarning analitik va sintetik
hisobi auditi, asosiy vositalarni soliqqa tortishni tekshirish, lizing
munosabatlari va ijara majburiyatlari auditi, xo‘jalik va pudrat usulida
bajarilgan ishlar auditi.
1. Ta’minot jarayoni auditining maqsadi, vazifalari va ma’lumot manbalari
Auditorlik tekshiruvlarini yuqori sifatda o’tkazish maqsadida, auditor
mol etkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisoblashishlar auditining dasturini
tayѐrlash uchun ichki nazorat vositalari mavjudligini tekshirishi va ushbu
vositalarni samaradorlik nuqtai nazaridan baholashi lozim. Auditorlik
tekshiruvida ta’minot jaraѐniga xos bo’lgan ichki nazorat vositalarining
samaradorligini baholash uch bosqichdan iborat: 1) ichki nazorat vositalarini
dastlabki o’rganish; 2) ichki nazorat vositalarini testdan o’tkazishni amalga
oshirish imkoniyatini aniqlash uchun ulardan har birining ishonchliligini
dastlabki baholash; 3) testdan o’tkazish natijalari asosida ichki nazorat
vositalarining ishonchliligini yakuniy baholash. Ushbu bosqichlardan ta’minot
jaraѐnining ichki nazorat vositalarini dastlabki o’rganishning o’ziga xos
xususiyatlarini alohida ko’rib chiqamiz. Ta’minot jaraѐnida auditning vazifasi
ushbu jaraѐn ichki nazorat amallarini bajarishga jalb etilgan xodimlar
tomonidan xatolarning oldini olish imkoniyatlarini baholashdan iborat.
Ta’minot jaraѐnida quyidagilar asosiy shartlar jumlasiga kiradi: xo’jalik
sub’ektiga moddiy qiymatliklarning kelib tushishi, unga muvofiq
rasmiylashtiriladigan shartnoma turi (etkazib berish, ayirboshlash,
vositachilik va boshqalar); mol etkazib beruvchi ѐki pudratchilarning turi
(mulkdor, kreditor, vositachi), yuridik maqomi (yuridik shaxs, jismoniy shaxs,
xususiy tadbirkor va h.k.); etkazib berish turi (xaridor transporti bilan,
sotuvchi transporti bilan, avtotransport korxonalari xizmatidan foydalanish);
hisob-kitoblar tartibi. Moddiy qiymatliklarni sotib olish uchun namunaviy
shartnomalar bo’yicha asosiy shartlarga auditorlar tekshirilaѐtgan
sub’ektning buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlari bilan umumiy
tanishib chiqish vaqtida aniqlik kiritadi. Ta’minot jaraѐni ichki nazorat
vositalarini o’rganib chiqish va ularning ishonchliligini baholashning ikkinchi
va uchinchi bosqichlariga o’tish, ichki nazorat vositalarini testdan o’tkazish
ehtimoli to’g’risida qaror qabul qilish shartlari quyidagilardan iborat: 1)
moddiy qiymatliklarni sotib olishga taalluqli bitimlarning katta jmi; 2)
uchinchi tomon ishlab chiqqan va xizmat ko’rsatadigan dasturiy ta’minotdan
foydalanuvchi buxgalteriya hisobining kompyuterlashgan tizimi; 3) moddiy
qiymatliklar sotib olishga tender e’lon qilish, buyurtma berish, ularni qabul
qilish, hisobini yuritish va etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblar uchun
mas’ul bo’lgan shaxslar o’rtasida majburiyatlarni taqsimlash; 4) lavozim
yo’riqnomalarida nazarda tutilgan xo’jalik operatsiyalarini bajarish tartibi
buzilgan hollarda, xususan, ular uchun tasdiqlangan buyurtma mavjud
bo’lmagan moddiy qiymatliklar kelib tushgan taqdirda mustaqil nazorat
vositalarining mavjudligi. Bunday holat sabablarini aniqlash to’lovlarga ruxsat
beruvchi shaxslar va etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblar hisobini yuritish
schѐtlarini solishtiruvchi shaxslardan qat’i nazar amalga oshirilishi lozim; 5)
bitimlarga o’z vaqtida va to’g’ri ishlov berilishi va axborotning saqlanishini
nazorat qilishning samarali usullari.
2.Mol etkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditi
Mol etkazib beruvchi va pudratchilar, xaridor va buyurtmachilar bilan
hisob-kitoblar korxonalar xo’jalik faoliyatida eng ko’p uchraydigan hisob-
kitoblardir. Shuning uchun bunday hisob- kitoblarni tekshirish quyidagi asosiy
ikki yunalish bo’yicha amalga oshirilishi zarur:
olingan moddiy qiymatliklar (ish, xizmatlar) uchun to’lovlar yoki
jo’natilgan tovarlar (bajarilgan ish va xizmatlar) uchun tushgan
summalarning to’g’riligini aniqlash;
moddiy qiymatliklarni kirimga olish va hisobdan chiqarishning
to’liqligini tekshirish.
Mol etkazib beruvchi va xaridor o’rtasidagi hisob-kitoblar qoidaga ko’ra
naqd pulsiz amalga oshiriladi va ular ikki guruhga bo’linadi: 1) tovar
muomalalar bo’yicha, 2) moliyaviy majburiyatlar bo’yicha. Naqd pulsiz hisob -
kitoblarning quyidagi asosiy shakllari mavjud: to’lov topshiriqlari, to’lov
talabnomalari, akkreditivlar, inkassa topshiriqlari, cheklar va o’zaro talablarni
uzishga asoslangan hisob shakli.
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni auditorlik
tekshiruvidan o’tkazish ham yuqorida bayon qilingan, barcha hisob-kitob
muomalalari uchun xos bo’lgan umumiy qoidalariga asosan o’tkaziladi.
Hisob - kitob ma’lumotlarining mosligini tekshirish balans va hisob
registrlari ma’lumotlari tengligini aniqlashdan boshlanadi.
Agar hisob-kitob ma’lumotlarini solishtirish amallarini bajarish chog’ida
nomuvofiqliklar aniqlansa, auditor ularning katta-kichikligini va vujudga
kelish sabablarini aniqlaydi.
Misol: 6010 «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan
schyotlar» (joriy qismi) va 7010 «Mol etkazib beruvchil va pudratchilarga
to’lanadigan schyotlar»(uzoq muddatli qismi) schyotlarining analitik hisob
registrlaridagi qoldiqlari, ushbu schyotlar bo’yicha sintetik hisob registridagi
va Bosh daftardagi qoldiqlariga nisbatan, balansdagi «Mol etkazib beruvchi
va pudratchilar bilan hisob-kitoblar» moddasining 12 foiziga teng bo’lgan, n-
summaga kam bo’lsa, farq miqdori ushbu balans moddasi uchun jiddiy
hisoblanadi. Analitik hisob registrlari (oborot vedomostlari) ma’lumotlarini
tahlil qilishda biron-bir mol etkazib beruvchi bilan shartnoma tuzilib, lekin
hisob registrlarida yozuv yozilmagan. Tekshiruv natijasida shu mol etkazib
beruvchi bilan hisob-kitoblarni hisobga oladigan kartochka ochilganligi, lekin
adashib u boshqa schyotning kartotekasiga solib qo’yilganligi sababli oborot
vedomostiga kiritilmagan. Shunday qilib, nomuvofiqlik sababi aniqlangan va
bartaraf qilingan.
Hisob va hisobot ma’lumotlarining o’zaro tengligi aniqlaganidan so’ng,
auditor mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar
qoldig’ining haqqoniyligini baholashi kerak. Shu maqsadda u quyidagilarni
tekshiradi:
-analitik hisob registrlarida dastlabki hujjatlar va shartnomalarning
raqamlari hamda tuzilgan sanalari to’g’risidagi ma’lumotlar mavjudligi;
-analitik hisob registrlarida ko’rsatilgan shartnomalar va dastlabki
hujjatlarning haqiqatda mavjudligi (tanlab tekshiriladi);
-dastlabki hujjatlar va hisob registrlaridagi ma’lumotlarning mosligi
(tanlab tekshiriladi).
Majburiyat summalarining hujjat bilan tasdiqlanmaganlari shubhali
qarzdorliklar qatoriga qo’shiladi. Bunday qarzlarning haqqoniyligi hisob-
kitoblarni inventarizatsiya qilish (solishtirish dalolatnomasi tuzish)yo’li bilan
tasdiqlanadi.
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir
qarzdorliklar haqqoniyligini baholashda ularning vujudga kelish muddatlari
nazorat qilinadi:
hisob-kitoblar bo’yicha majburiyatlar bajarilishining belgilangan
chegara muddati o’tib ketgan, talab qilib undirib olinmagan debitor qarzlar
yo’qligi.
Hisob-kitoblarni inventarizatsiya qilish materiallarini tekshirish mol
etkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar qoldiqlarining
haqqoniyligini baholashda muhim ahamiyatga egadir.
Mol etkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir
muomalalar quyidagi yo’nalishlar bo’yicha tekshiriladi:
-shartnomalar mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilishini tekshirish;
-olingan moddiy qiymatlik(ish, xizmat)lar to’liqligi va to’g’ri kirim
qilinishini tekshirish;
-moddiy qiymatlik(ish. xizmat)lar uchun o’z vaqtida va to’liq haq
to’lanishini tekshirish.
-auditor dastavval mahsulot etkazib berish shartnomalari va ish
bajarish va xizmat ko’rsatish uchun boshqa xo’jalik shartnomalarining
mavjudligi, hamda shartnomalarning to’g’ri rasmiylashtirilganligini aniqlaydi.
Sharnomalar amaldagi qonunchilik talablariga mos kelishi lozim.
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi va shartnoma
qonunchiligiga ataylab rioya qilinmasdan tuzilgan shartnomalar va ular
asosida amalga oshirilgan muomalalar haqiqiy emas deb topiladi. Auditorlar
tekshirilayotgan korxonada bunday holatlar yo’qligini aniqlashlari lozim.
Shundan so’ng olingan moddiy qiymatlik(ish, xizmat)lar uchun mol
etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarning to’lig’icha to’g’ri
baholanganligi va hisob registrlarida aks ettirilganligi to’g’risida dalillarga ega
bo’lishi zarur.
Auditorlar dastlabki hujjatlar ma’lumotlarini shartnomalar,
buyurtmalar, schyot-fakturalar va loyiha -smeta hujjatlarining ma’lumotlari
bilan solishtirish natijasida olingan moddiy qiymatlik(ish, xizmat)larni kirim
qilishning to’liqligi, to’g’riligi va o’z vaqtidaligi to’g’risida dalillarga ega
bo’ladi.
Dastlabki hujjatlarni tekshirishda barcha hisoblashuv-to’lov hujjatlarida
QQS summasining alohida satr bilan ajratib ko’rsatilganligiga va QQS
summasining hisob-kitob yo’li bilan ajratib ko’rsatilishiga yo’l
qo’yilmasligiga(me’yoriy hujjatlarda belgilangan holatlardan tashqari) e’tibor
qaratiladi. Auditor ushbu talablarga rioya qilinishini tekshirish natijasida
olingan moddiy qiymatlik(ish, xizmat)lar bo’yicha QQS ni hisobga olishning
asoslanganligini tasdiqlovchi dalilga ega bo’ladi. Uning qoplanishi to’langan,
kirim qilingan va ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatilgan qiymatliklar
bo’yicha amalga oshiriladi.
Hisob-kitob hujjatlari hali etib kelmagan moddiy qiymatlik(ish,
xizmat)larni tekshirishda ushbu olingan qiymatlik (ish, xizmat) larning puli
to’langan, lekin yo’lda kelayotgan (debitor qarz) sifatida hisobda
turmaganligi aniqlanadi.
Xorijdan olingan import mahsulot(ish, xizmat)lar uchun hisob-kitoblar
bo’yicha tekshiruv o’tkazilganda, mulkchilik huquqi o’tgan paytni , moddiy
qiymatlik (ish, xizmat)larni kirim qilish sanasiga amalda bo’lgan O’zbekiston
Respublikasi Markaziy Bankining valyuta kursini va to’lov hujjatlarining
to’lanishini, kurs farqlarini, qo’shilgan qiymat solig’i summasini va
frankirovka (tovarni xaridorga etkazib berishda transport xarajatlarini
qoplash va hisob-kitob qilish) shartlarini aniqlashning to’g’riligi tekshiriladi.
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar schyotlarining to’lanishini
tekshirishda auditor quyidagilarni aniqlaydi:
qarzlarni qoplash bo’yicha muomalalarning tegishli to’lov hujjatlari
(bank ko’chirmalari va to’lov topshirig’i, o’zaro talablarni hisobga olish
dalolatnomalari, cheklar va shunga o’xshash) bilan tasdiqlanganligi;
to’lov hujjatlarining haqiqiyligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligi (barcha
majburiy rekvizitlarining mavjudligi, QQS summasining alohida satr bilan
ajratib ko’rsatilganligi, bank shtampasi, chet tildagi hujjatlarning
tasdiqlangan tarjimasi va shunga o’xshash);
to’lov hujjatlari ma’lumotlarining 3110 - «Oldindan to’langan ijara
haqi», 3120-«Oldindan to’langan xizmat haqi», 3190-«Boshqa oldindan
to’langan xarajatlar», 4310-«Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga berilgan
bo’naklar», 6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan
schyotlar» (joriy qismi), 7010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga
to’lanadigan schyotlar» (uzoq muddatli qismi) schyotlari bo’yicha hisob
registrlarining ma’lumotlariga mosligi; ushbu schyotlar bo’yicha hisob
registrlari ma’lumotlarining 5110, 5210, 5220, 4310, 4010, 4020, 6310,
4220, 4230, 6870, 4810-4890, 6810, 6820, 6830 va 6890 schyotlar bo’yicha
hisob registrlariga mosligi.
Qarzdorliklarning o’zaro hisoblashish tartibida qoplanishini tekshirish
natijasida, auditor o’zaro hisob-kitoblar uchun asos (shartnoma, tomonlardan
birortasining o’zaro hisob-kitoblar tartibidagi to’lovni amalga oshirish
to’g’risidagi iltimosnomasi) mavjudligini, qarz summasi va qoplash sanasini,
hamda hisob registrlarida aks ettirishning to’g’riligini aniqlaydi.
O’zaro talablarni hisobga olish, hisob-kitoblarni solishtirish
dalolatnomasi va har ikkala tomon ishtirokida tuzilgan, o’zaro talablarni
hisobga olish to’g’risidagi tomonlardan birortasining xati (arizasi).
Dalolatnomalarda majburiy rekvizitlardan tashqari, qarzdorlikni vujudga
keltirgan shartnomalar va dastlabki hujjatlar ma’lumotlari, QQS summasi
alohida ajratilgan holda ko’rsatilishi lozim. Da’vo muddati o’tib ketgan
qarzdorliklar bo’yicha o’zaro talablarni hisobga olishga yo’l qo’yilmaydi.
Amalga oshirilgan o’zaro qarz surishishlarning qonuniyligini
tekshirishda, qabul qilingan va puli to’langan moddiy qiymatliklar bo’yicha
QQSni hisobga qabul qilishning asoslanganligi va sotilgan tovarlar (ish va
xizmatlar) bo’yicha QQS hisoblanishining to’liqligini aniqlashga maxsus
e’tibor qaratiladi.
Berilgan bo’naklar bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirish 4310-«Mol
etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklar» schyotining hisob
registrlari, bank ko’chirmalari va shartnomalar ma’lumotlari bo’yicha amalga
oshiriladi. Bunda mol etkazib beruvchilarga bo’naklarning o’z vaqtida va
to’g’ri berilganligi va olingan moddiy qiymatliklar uchun hisoblashilganda
ularning hisobga olinganligi aniqlanadi.
Auditor 3110, 3120, 3190, 4310, 6010, 7010 schyotlarning qoldiqlarini
analitik hisob registrlari bo’yicha tahlil qilish natijasida, moddiy qiymatliklar
etkazib berilgandan (ish, xizmatlar bajarilganidan) so’ng barcha berilgan
bo’naklar bo’yicha yakuniy hisob-kitob qilinganini aniqlaydi.
Ushbu talabga rioya qilinayotganligini nazorat qilish nafaqat debitor va
kreditor qarzlar aks ettirilishining haqqoniyligini, balki QQSni hisob-kitob
qilishga taqdim etishning o’z vaqtidaligi, chet el valyutasida berilgan
bo’naklar bo’yicha kurs va summa farqlarini to’g’ri aniqlash uchun zarur.
Mol etkazib beruvchilar bilan shartli birliklardan foydalanib hisob-kitob
qilinganida summa farqlarini aks ettirish to’g’riligi va quyidagi shartlarga
rioya qilinishini tekshiradi:
*
summaviy farqlar sarflarni buxgalteriya tan olish sanasiga aks
ettiriladi, ya’ni qarzning shakllanishi va o’zgarishiga ta’sir ko’rsatadi (6010,
7010 schyotlar bo’yicha yozuvlar);
*
tovar-moddiy zahiralar va asosiy vositalar haqiqiy xarajatlar
summasi bo’yicha tan olinadi, ya’ni kirim qilingan moddiy resurslar qiymati
summaviy farqlarga tuzatiladi; ijobiy summa farqlari kirim qilingan moddiy
resurslar qiymatini oshiradi (Dt 0820, 0830, 0840, 0890, 1010-1090, 2910
schyotlar va Kt 6010 yoki 7010 schyot va Dt 4410, Kt 6010 - QQS summasi);
salbiy summa farqlari kirim qilingan moddiy resurslar qiymatini kamaytiradi.
(Dt 0820, 0830, 0840, 0890, 1010-1090, 2910 schyotlar, KT 6010 yoki 7010
schyot qizil storno bilan va Dt 4410, Kt 6010 yoki 7010 schyot - QQS
summasiga qizil storno bilan); moddiy zahiralar sotilganda yoki ishlab
chiqarishga berilgada (Dt 2010, Kt 6010 (7010), Dt 4410, Kt 6010 (7010) -
QQS).
Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni tekshirish
yakunida, auditor aniqlangan kamchiliklar va nomuvofiqliklarni
umumlashtiradi hamda qoldiqlar haqqoniyligining dastlabki baholanishini
aniqlashtiradi.
3. Asosiy vositalar kirimiga doir muomalalarni hujjatlashtirish, schyotlarda
aks ettirishning to’g’riligini tekshirish.
Asosiy vositalar kirimini hisobga olishning to’g’riligini tekshirishdan
maqsad sotib olingan asosiy vositalar hisobda to’g’ri aks ettirilganligini va
foydalanishga topshirilgan ob’ektlarning real qiymatini ifodalashini
tasdiqlashdan iborat.
Tekshiruvning ushbu bosqichida quyidagi amallarni bajarish zarur:
-
sotib olingan asosiy vositalar ob’ektlarining ro’yxatini (miqdori va
qiymati ko’rsatilgan holda) olish, olingan ma’lumotlarni 0110-0190
schyotlarning debet oborotlari bilan taqqoslash;
-
yangidan sotib olingan asosiy vositalar ob’ektlarining jismonan
mavjudligi va dastlabki hujjatlarini tekshirish;
-
foydalanishga topshirilgan asosiy vositalar ob’ektlarining qiymati
buxgalteriya hisobi schyotlarida tegishli tarzda aks ettirilganligini aniqlash;
-
soliq qonunchiligining tegishli qoidalariga rioya qilinganligini
aniqlash;
-
hisobot davri davomida asosiy vositalar katta miqdorda kirim
qilingan hollarda eski qurilmalar qiymati hisobdan o’chirilganligini.
Asosiy vositalar kirimini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishni boshlashda
dastlabki
hujjatlar,
ularning
belgilangan
qoidalarga
muvofiq
rasmiylashtirilganligi nuqtai nazaridan shaklan tekshiruvdan o’tkazilishi zarur.
Asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish (korxona ichidagi harakati)
dalolatnomalaridagi ma’lumotlarga asosan 0110-0190schyotlar debeti
bo’yicha kirimiga olingan asosiy vositaning manbai aniqlanadi: Ustav
kapitaliga hissa sifatida (4610 schyot krediti) kapital qo’yilmalar tartibida puli
to’lanib sotib olingan yoki qurib bitkazilganda (0810, 0820 va 0890
schyotlarning krediti), asosiy podaga qabul qilingan mollar qiymati (0840
schyot krediti), tekinga olingan asosiy vositalar qo’shilgan kapital tarkibiga
kirimga olinganda (8530 schyotning krediti) va h. k.
So’ngra ko’rsatilgan muomalalarni buxgalteriya hisobining schyotlarida
aks ettirilish tartibi tekshiriladi.
Tekinga olingan asosiy vositalar ob’ektlarini hisobga olish bo’yicha
muomalalarni aks ettirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va
O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq komitetining tegishli me’yoriy
hujjatlarida belgilangan.
2003 yil 1 yanvardan iqtisodning nodavlat sektoridagi korxonalar uchun
bepul (tekin) olingan asosiy vositalar qiymatiga korxona qo’shilgan kapitali
(8530-schyot krediti) ko’paytirilib kirimga olinadi. (Dt 0110-0190, Kt 8530) va
ular qiymati soliqqa tortiladigan bazaga qo’shiladi. Auditor soliqqa
tortiladigan foydaning miqdorini aniqlash hisob-kitobi bilan tanishishi va
bepul olingan mulklar qiymati soliqqa tortish maqsadida soliqqa tortiladigan
foydaga qo’shilganligiga ishonch hosil qilishi lozim.
Auditor yana shuni nazarda tutish kerakki, O’zbekiston Respublikasi
Moliya Vazirligi va O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq komitetining 1995 yil
5 sentyabrdagi 92/72 son xatiga muvofiq ustav kapitali 100 foiz davlat
mulkidan iborat bo’lgan korxonalar va tashkilotlarning ichki tizimida o’zaro
bir - biriga o’tkazishi natijasida tekinga olingan asosiy vositalar qo’shimcha
daromad deb hisoblanmaydi va natijada ularning qiymati foyda (daromad)
solig’i bazasiga qo’shilib, soliqqa tortilmaydi.
Bulardan tashqari, auditor inventarizatsiya o’tkazish natijasida asosiy
vositalar tarkibida hisobda turgan inventar va xo’jalik ashyolari aniqlanib,
ularni inventar va xo’jalik ashyolari (1080 schyot) qatoriga o’tkazilganining
to’g’riligini ham tekshirishi zarur. Bundan dastlabki qiymatiga (Debet 1080
schyot va kredit 0110-0199 schyot), hisoblangan eskirish summasiga
provodkalar to’g’ri tuzilganligiga alohida e’tibor berish zarur.
Puli to’lanib sotib olingan, zamonaviylashtirilgan va texnikaviy
jihozlangan asosiy vositalar bo’yicha korxona bir vaqtning o’zida
kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni ta’minlash maqsadida ularning
moliyalashtirish manbalarini sof foyda, o’tgan yildagi taqsimlanmagan foyda,
zahira kapitalini aks ettirish lozim.
Auditor korxonada sotib olingan avtomobillarining to’g’ri
rasmiylashtirilganligi, transport vositalarini sotib olganlik uchun to’lanadigan
soliqning aniq hisoblanganligi va o’z vaqtida byudjetga o’tkazib berilganligini,
to’langan soliq summasining sotib olingan avtomobil dastlabki qiymatiga
qo’shilganligini tekshirishi lozim. Agar dastlabki hujjat shubha uyg’otsa,
ushbu muomalani amalga oshirish uchun javobgar shaxslardan yozma
ravishda tushuntirish xati olinadi va qarama - qarshi tekshiruv o’tkaziladi.
Korxona tomonidan transport vositalari sotib olinganlik uchun to’langan
soliq to’g’risida soliq nazoratiga o’z vaqtida ma’lumotnoma berilganligiga
ishonch hosil qilish lozim.
Agar korxonada asosiy vositalarni jismoniy shaxslardan sotib olish
hollari uchrasa, auditor bunga alohida e’tibor berishi lozim. Bunday
muomalalar yozma ravishda tuzilgan, oldi-sotdi shartnomasi bilan
sotuvchining pasport ma’lumotlari ko’rsatilib rasmiylashtiriladi. Jismoniy
shaxsdan, unga shaxsiy mulk huquqi bo’yicha tegishli bo’lgan vositalar (uy,
dala hovli, avtomobil, garaj va boshqa mulklar) sotib olinganda, unga
to’lanadigan summadan belgilangan tartibda byudjetga daromad solig’i
ushlash kerak. Shu bilan birga ushbu jismoniy shaxsga to’lanishi lozim
bo’lgan summani o’z vaqtida to’lash uchun bankdan xo’jalik kassasiga pul
olinganligi va kassadan o’z vaqtida va to’liq berilganligi ham tekshirilishi
zarur.
Korxona sotuvchi jismoniy shaxsning familiyasi, ismi-sharifi va doimiy
yashash joyini ko’rsatib, oldi - sottining summasi va ushlangan soliq summasi
haqida soliq inspektsiyasiga xabar qilishi lozim. Agar jismoniy shaxs tadbirkor
sifatida ro’yxatga olingan bo’lsa, (litsenziyasi bo’lsa) undan asosiy vosita
sotib olinganda daromad solig’i ushlanmaydi.
Ishlab chiqarishga mo’ljallangan asosiy vositalarni sotib olish va ularning
dastlabki qiymatini shakllantirishga oid xo’jalik muomalalarini buxgalterlik
hisobining schyotlarida aks ettirishga doir misollar.
№
Muomalalar
Sum
ma
so’m
Korrespondentsiyal
anuvchi schyotlar
Dt
Kt
1. Sotib olingan yig’ma mebel uchun schyot-
faktura aktseptlandi:
Harid qiymatiga
to’langan: QQS summasiga
1200
00
2400
0
0820
4510
6010
6010
2. Mebelni tashib keltirgan transport idorasining
schyot fakturasi aktseptlandi:
Ta’rif bo’yicha ko’rsatilgan xizmat qiymati
qo’shilgan qiymati solig’i (QQS) summasiga
1500
0
3000
0820
4510
6010
6010
3. Mebelni yiãish uchun ish haqi hisoblandi.
4000
0820
6710
4. Byudjetdan tashqari fondlarga ajratmalar
hisoblandi:
ijtimoiy sug’urta fondiga
nafaqa fondiga
bandlik xizmati fondiga
1440
80
80
0820
0820
0820
6520
6520
6530
5. Ob’ekt hisobga qabul qilindi:
Dastlabki qiymatiga (0820 schyotni yopish)
1406
00
0140
0820
6. To’langan qo’shilgan qiymat solig’i hisobga
o’tkazildi.
2700
0
6410
4510
Asosiy vositalarning kirimiga oid muomalalarni tekshirishda
ob’ektlarning dastlabki qiymati to’g’ri shakllanganligiga e’tibor berish kerak.
Chunki, u mahsulot(ish, xizmat)lar tannarxiga qo’shiladigan, har oylik
amortizatsiya (eskirish) summalarini aniqlashda asos bo’lib hisoblanadi.
Bunda 0800- «Kapital qo’yilmalarni hisobga oladigan schyotlar»ning
ma’lumotlari tekshiriladi. Bu schyotlarda sotib olinib yoki qurib bitkazilib,
balansga qabul qilinishi lozim bo’lgan (0120 schyot debeti va 0810
schyotning krediti) ob’ektning dastlabki (inventar) qiymati aniqlanadi.
Umumiy qoidalarga ko’ra u (QQS) asosiy vositaning dastlabki qiymatiga
kiritilmaydi.
Lekin ushbu qoidadan amaldagi qonunchilik bilan o’rnatilgan ayrim
mustasnoliklar mavjud. Xususan, qo’shilgan qiymat solig’i asosiy vositalar
qiymatiga quyidagi hollarda kiritiladi: agar asosiy vositalar imtiyoz berilgan
(QQS to’lashdan ozod qilingan) mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish, xizmat
ko’rsatish uchun sotib olingan bo’lsa, hisob va hisobot tizimining
soddalashtirilgan rejimida ishlaydigan kichik tadbirkorlik sub’ektlari asosiy
vositalarni sotib olganida asosiy vositalar byudjet ajratma (assignovaniya)
lari hisobidan sotib olinganda;
korxonada yangi qurilish pudrat usulida amalga oshirilganda, qurilish
bo’layotgan vaqtda pudratchiga to’langan QQS qurilayotgan ob’ektning
inventar qiymatiga qo’shiladi.
Qurilish xo’jalik usuli bilan amalga oshirilganda ham korxona har oyda
0810 «Tugallanmagan qurilish» schyoti debetida oy davomida aks ettirilgan
xarajatlar summasiga nisbatan belgilangan miqdorda byudjetga QQS
hisoblaydi (Debet 0810 schyot, Kredit 6410 schyot).
Auditor pul o’tkazish yo’li bilan sotib olingan, qurib bitkazilgan,
tayyorlangan asosiy vositalar ob’ektlariga doir xarajatlar, mazkur ob’ektning
dastlabki (inventar) qiymati shakllanadigan, 0810, 0820, 0840 va 0890
schyotlarda hisobga olinayotganligini tekshirishi lozim.
Bunda asosiy vositalarning dastlabki (inventar) qiymatiga qo’shiladigan
xarajatlarning tarkibi, ularning mazkur ob’ektni yaratishga aloqadorligi
tekshiriladi.
4. Nomoddiy aktivlar kirimi hisobi to’g’riligini tekshirish.
Tekshiruv jarayonida nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog’liq
muomalalar buxgalteriya hisobiga doir me’yoriy hujjatlar va soliqqa tortishga
doir qonunchilik talablariga muvofiq hisobga olinganligi aniqlanadi.
Nomoddiy aktivlar kirimiga doir muomalalarni hisobda aks ettirish
uslubi ularning olinish manbalariga bog’liq.
Agar nomoddiy aktivlar pul o’tkazish yo’li bilan sotib olinsa yoki
korxonaning o’zida yaratilsa, «Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliya-xo’jalik
faoliyati buxgalteriya hisobining schyotlar rejasi va uni qo’llash bo’yicha
yo’riqnoma» №21-Buxgalteriya hisobining milliy standartiga muvofiq
0830-«Nomoddiy aktivlarni sotib olish» schyoti qo’llaniladi. Nomoddiy aktivlar
inventar qiymatiga qo’shiladigan xarajatlar tarkibi, ularning mazkur ob’ektni
yaratishga aloqadorligi tekshiriladi.
Nomoddiy aktivlar kirimiga doir muomalalarni hisobda aks ettirishning
me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini tekshiradigan jadval-test quyidagi jadval
ko’rinishida bo’lishi mumkin.
Nomoddiy aktivlarni kirim qilishga doir muomalalar bo’yicha schyotlar
bog’lanishi va asos bo’luvchi dastlabki hujjatlar rasmiylashtirilishining
to’g’riligini tekshirish
Muomalalar
mazmuni
№21-BHMS bo’yicha
Korxonada tuzilgani
Schyotlar
bog’lanis
hi
yozuvlarni
tasdiqlovchi
hujjatlar
Schyotlar
bog’lanishi
Yozuvlarni
tasdiqlovc
hi hujjatlar
Dt
Kt
Dt
Kt
1. Nomoddiy
aktivlar dastlabki
qiymati bo’yicha
(haqiqiy tannarxi
bo’yicha) sotib
olinganida
041
0-
049
0
08
30
Oldi-sotdi
shartnomasi
qabul qilish-
berish
dalolatnomas
i
04
76
Nakladnoy,
ish vaqtini
hisobga
olish tabeli
2. Korxonaning
o’zida yaratilgan
nomoddiy
aktivlarni haqiqiy
tannarxi bo’yicha
kirimga olish
041
0-
049
0
08
30
Ilmiy-tadqiqot
ishlanmalar
dasturlari,
loyiha-smeta
hujjat. NA qa-
bul qilish-top-
shirish
dalolat.
04
23
Ishbay ish
uchun
naryad,
tabel,
dalolat-
noma
3. Ustav kapitaliga
ulush sifatida yoki
obuna bo’lingan
aktsiya qiymatini
to’lash hisobiga
olingan nomoddiy
aktivlar-ni kirim
kilish
041
0-
049
0
46
10
Ta’sis
shartnomasi,
qabul qilish
topshirish
dalolatnomas
i
04
85/3
Dalolatno
ma, bux.
ma’lu-
motnomasi
4. Ekspert bahosi
bo’yicha tekinga
041
0-
85
30
Tekinga
berish
04
85/3
Shartnoma
, bux.
yoki hukumat
organining
subsidiyasi sifatida
olinganda
049
0
to’g’risida
shart-noma,
Q. Q-T dalo-
latnomasi, NA
qayta
baholash
dalolatnomas
i
ma’lu-
motnomasi
Nomoddiy aktivlarning hisobdan chiqarilishi bilan bog’liq muomalalarni
hisobda aks ettirish uslubini tekshirish yoppasiga amalga oshirilishi
maqsadga muvofiq.
№21 - BHMS talablariga muvofiq nomoddiy aktivlarni hisobdan
chiqarish bilan bog’liq barcha muomalalar hisobdan chiqarilish sabablaridan
qat’iy nazar (sotilishi, tekinga berilishi, yaroqsizligi va h. k). 9220 - «Boshqa
aktivlarning chiqimi» schyotida aks ettiriladi. Aniqlangan moliyaviy natija,
agar zarar ko’rilsa - 9220 - schyot kreditidan 9430-«Boshqa operatsion
xarajatlar» schyotining debetiga, agar foyda olinsa - 9220 - schyot debeti va
9320 - «Boshqa aktivlarning chiqimidan olingan foyda» schyotining kreditida
aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivlarning chiqimiga doir muomalalarni hisobda aks ettirish
bo’yicha schyotlar bog’lanishining to’g’riligi quyidagi ko’rinishdagi jadval -
test yordamida tekshiriladi.
Nomoddiy aktivlar kirimi va chiqimini soliqqa tortishning to’g’riligini
tekshirish. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi va boshqa tegishli me’yoriy
hujjatlarga muvofiq nomoddiy aktivlarning ayrim turlari qo’shimcha qiymat
solig’i (QQS)dan ozod etilgan. Auditor bunga alohida e’tibor berishi zarur.
№ 21 BHMS ga muvofiq nomoddiy aktivlar oldindan pul o’tkazish yo’li
bilan sotib olinganida QQS 4410-«Soliqlar va yig’imlar bo’yicha bo’nak
to’lovlar» schyotida aks ettiriladi (hisob-kitob hujjatlarida alohida ajratib
ko’rsatilganida).
Sotib olingan nomoddiy aktivlar bo’yicha QQS summasi quyidagi
hollarda byudjetga o’tkaziladi.
-
sotib olingan nomoddiy aktivlar qiymati mol etkazib beruvchilarga
to’langanida;
-
nomoddiy aktivlar hisobga qabul qilinganida;
-
nomoddiy aktivlar ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatilganida.
Agar dastlabki hujjatlarda QQS summasi ajratib ko’rsatilgan bo’lmasa, u
holda hisob-kitob hujjatlarida QQS ajratib ko’rsatilmaydi.
Nomoddiy aktivlar hisobdan chiqarilganda dastlabki qiymatiga 0410-
0490 schyotlar kredit va 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti
debetlanadi. Hisoblangan eskirish summasiga esa 0510-0590 schyotlar debet
va 9220 schyot kreditlanadi. Hisobdan chiqarish natijasi (foyda yoki zarar
9220 schyotdan 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija (daromadlar va xarajatlarni
jamlash)» schyotiga o’tkaziladi. Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxi, foyda
byudjet
bilan
hisob-kitoblar
ko’rsatkichlari,
shuningdek
xususiylashtirilayotgan davlat korxonalari mulklarini baholashning
asoslanganligi ko’p jihatdan nomoddiy aktivlarning mavjudligi va baholanishi,
ular eskirishlari to’g’risidagi ma’lumotlarning haqqoniyligiga bog’liq.
Shunga ko’ra, nomoddiy aktivlarni hisobda ro’yxatga olishning texnik
jihatlarini tekshirish juda muhim hisoblanadi. Nomoddiy aktivlar o’z nomiga
ko’ra moddiy negizga ega bo’lmaganliklari uchun korxonada u yoki bu
ob’ektning haqiqiy kirimi va ishlatilishi ustidan buxgalterlik nazoratini tashkil
etish muammosi tez-tez vujudga keladi.
Buxgalterlik hisobining umumiy printsiplariga ko’ra har qanday
nomoddiy aktiv kirimi tegishli dastlabki hujjatlar asosida rasmiylashtiriladi.
Bunday dastlabki hujjatlashtirish o’zining mazmuni va tavsifiga ko’ra, asosiy
vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (AV-1) kabi hujjatlarga
o’xshash bo’lishi lozim. Hujjatlarda ob’ektlarning batafsil xususiyatlari,
dastlabki qiymati, foydalanishga topshirilgan vaqti, eskirish normasi va
xarajatga olib borish kodi, nomoddiy aktiv foydalanadigan bo’linma va
boshqa ma’lumotlar ko’rsatilishi lozim.
Nomoddiy aktivlarni kirim qilishda dastlabki hujjatlar bilan birga ularni
indentifikatsiyalovchi (aynan o’xshatuvchi) hujjatlar ham bo’lishi zarur.
Bunday hujjatlarga nomoddiy aktivlarning o’zlarini yoki ulardan foydalanishni
tavsiflovchi hujjatlar, shuningdek, korxonaning u yoki bu mulkiy huquqini
tasdiqlovchi hujjatlar kiradi. Boshqacha qilib aytganda, buxgalterlik hisobda
aks ettiriladigan nomoddiy aktivlarning istalgan ob’ekti ob’ektiv shaklda
mavjud bo’lishi lozim.
Sanoat namunalari va kashfiyot huquqlarini sotib olish patentlar,
guvohnomalar bilan tasdiqlanadi. Korxona tomonidan har qanday mualliflik
huquqlarini sotib olish faqat ushbu mualliflik huquqlarini sotuvchilar jismoniy
yoki yuridik shaxslar bilan tuzilib, yuridik jihatdan kuchga kirgan to’laqonli
shartnomaga asosan amalga oshirilishi mumkin.
Korxona «nou–xou» sotib olishni rasmiylashtirishi uchun uning og’zaki
(matnli) yoki tasviriy tavsifiga ega bo’lishi lozim. Korxona raqobat sharoitida
sanoat va intellektual mulklarni muhofaza qilish uchun chora-tadbirlarni
ko’rishi lozim. Bu nomoddiy aktivlar ob’ektlarning har biri uchun konkret
xodimlarni javobgarlikka tortish va ko’rilgan zararni to’liq qoplash uchun
imkon yaratadi.
Korxonalar nomoddiy aktivlarni har xil yo’llar bilan sotib oladilar va
shunga ko’ra ularning kirimi ham hisobda turlicha aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivlar korxona ustav kapitaliga ishtirokchilarining hissasi
sifatida qo’shilishi mumkin. Bunda ular imkon qadar haqiqiy bozor bahosiga
yaqinlashgan va korxona aktsiyadorlar kengashi (boshqaruvi) va
aktsiyadorlar tomonidan belgilangan shartnoma bahosida kirimga olinadi.
«Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga kiritiladigan mahsulot ishlab
chiqarish (ish, xizmat) va realizatsiya xarajatlarining tarkibi va moliyaviy
natijalarni shakllantirish tartibi haqida Nizom»ga muvofiq texnologiyalarni
takomillashtirish va yangilarini yaratish, shuningdek, ilmiy-tadqiqot va tajriba
- konstruktorlik ishlarini o’tkazish bilan bog’liq mahsulotlar sifatini yaxshilash,
xom ashyo va materialllarning yangi turlarini yaratish, ishlab chiqarishni
qayta jihozlash xarajatlari 9420-«Ma’muriy xarajatlar» schyotida aks
ettiriladi. Agar korxona qandaydir ishlab chiqarish va intellektual mulk
(patentlar, guvohnomalar) yaratsa, ushbu «Nizom» dan kelib chiqqan holda,
ularni mulk sifatida hisobga olib bo’lmaydi, chunki ularni yaratish bilan
bog’liq xarajatlar kapitallashmaydi.
Ushbu savol masalasida turli mamlakatlarda qarama - qarshi fikrlar
mavjud. Masalan, ayrim mamlakatlarda nomoddiy aktivlar mablag’ sifatida
inobatga olinmaydi, ularni darhol ishlab chiqarish sarflari yoki foyda hisobiga
hisobdan chiqarish ko’zda tutilgan. Ammo, bunday yondoshuvga qarama-
qarshi gumon patentlar olish va kashfiyotlar, tovar markalari, savdo belgilari,
«Nou-xou» ishlanmalari va dastur ta’minotlarini yaratish bilan bog’liq ilmiy-
tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari (ITTKI) kabi aktivlarni darhol
hisobdan o’chirish, davr oralig’ida oladigan daromadlarni buzib ko’rsatishga
olib keladi va korxonalar tomonidan ushbu faoliyat sohasiga mablag’lar
sarflashni to’xtatib turadigan omil bo’lib hisoblanishidan iborat. Agar
nomoddiy aktivlarni yaratish bilan bog’liq xarajatlarni darhol hisobdan
o’chirish fikriga qo’shiladigan bo’lsak, unda bizning korxonalarimizda bunday
xarajatlarga eng oz miqdorda mablag’ ajratilib, respublikamiz xududida
ishlab chiqarish va intellektual mulkni (korxonaning o’z ishlab chiqarishini)
umuman pasayishiga olib keladi, korxonalar esa o’zlarining mulkiy huquqlari
(nomoddiy aktivlari)ni yaratmasdan, xorijdan sotib olishga xarajat qiladilar.
5. Tovar-moddiy zahiralar kirimi hisobini tekshirishning xususiyatlari
Tovar-moddiy zahiralarining to’liq kirim qilinishini tekshirish chog’ida
auditor mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarning shakllari va
shartlarini, tanlangan baholash usulini, sotib olingan qiymatliklar bo’yicha
QQSni qoplash tartibini hisobga olishi zarur.
Tovar-moddiy zahiralarining tushumi va kirim qilinishi mol etkazib
beruvchilar bilan tuzilgan shartnomalar va kuzatib boruvchi hujjatlar (tovar-
transport nakladnoylari, schyot-fakturalar, qodoqlash (upakovka) yorliqlari,
sifat guvohnomasi, qabul kvitantsiyasi va boshqalar) asosida tekshiriladi.
Omborxona kirim hujjatlarini mol etkazib beruvchilarning kuzatib
boruvchi hujjatlari yoki materiallarni chakana savdoda naqd pulga sotib olish
hujjatlari bilan solishtirish omborxonada sodir bo’lgan kirim muomalalarini
tekshirishning umumiy usuli hisoblanadi.
Tezkor va xizmat yuzasidan uzatiladigan axborotlar ham auditorlik
tekshiruvning ob’ekti hisoblanadi. Masalan, kelgan yuklarni hisobga olish
jurnalidan moddiy qiymatliklarning assortimenti va etkazib berish muddatlari
to’g’risidagi ma’lumotlarni mol etkazib beruvchilar bo’yicha olish mumkin.
Auditor bunday hisobning mijoz-korxonada qanday tashkil etilganligini
o’rganadi. Xususan, har bir mol etkazib beruvchi bo’yicha shartnomada
materiallarning
etkazib
berilish
muddatlari
va
assortimenti
ko’rsatilayotganligi, hamda haqiqatda olingan materiallarning assortimenti,
olinish sanasi ko’rsatilgan holda qabul qilinganligi tekshiriladi. Operativ
hisobda keltirilgan axborotlarning ishonchliligini aniqlash uchun auditor ularni
buxgalteriya hisobida aks ettirilgan ma’lumotlar bilan taqqoslaydi.
Kelayotgan yuklarni hisobga olish jurnali va mol etkazib berish
shartnomalarini hisobga olish kartochkalaridagi yozuvlar bo’yicha auditor
tekshirilayotgan davr ichida qanday mol etkazib berishlar amalga
oshirilganligini aniqlashi mumkin.
Agar moddiy qiymatliklar jismoniy shaxslardan yoki yuridik shaxs
huquqiga ega bo’lmagan tadbirkorlardan naqd pulga sotib olingan bo’lsa,
auditor xarid dalolatnomalarining mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligiga
e’tibor qaratadi. Xarid dalolatnomasida quyidagi majburiy rekvizitlar bo’lishi
lozim: sotuvchining pasport ma’lumotlari, moddiy qiymatliklarning nomi,
miqdori va qiymati.
Olingan moddiy boyliklarni rasmiylashtiradigan ichki hujjatlarga yukni
qabul qilib oluvchi shtampasi bosilgan mol etkazib beruvchilarning kuzatib
boruvchi hujjatlari, kirim dalolatnomalari, kirim orderlari va yukni qabul qilish
tartibiga ko’ra ayrim boshqa hujjatlar kiradi.
Sotib olingan moddiy boyliklarning to’g’ri baholanishi va to’liq kirim
qilinishini tekshirishni boshlashda auditor moddiy boyliklarni hisobga
oladigan vedomostlarda aks ettirilgan jami summalarning boshqa hisob
registrlari ma’lumotlariga mosligini aniqlaydi.
6010 - «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan
schyotlar» (joriy qismi) va 7010 - «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga
to’lanadigan schyotlar» (uzoq muddatli qismi) bo’yicha sintetik hisob
registrlari ma’lumotlari, hamda omborxonalarning kirim hujjatlari bo’yicha
auditor olingan materiallarning miqdorini va yuklarni qabul qilishning to’g’ri
rasmiylashtirilishini aniqlaydi. Buning uchun mol etkazib beruvchilarning puli
to’langan schyotlari va boshqa to’lov hujjatlarini kirim orderlari, qabul qilish
dalolatnomalari, hamda omborxona hisobi kartochkalaridagi yozuvlar bilan
taqqoslaydi.
Moddiy boyliklarning to’liq kirim qilinganligini tekshirishda auditor mol
etkazib beruvchilarning hisobga olinmagan schyotlarini aniqlash maqsadida,
mol etkazib beruvchilardan kreditor qarzlarning haqqoniyligiga e’tibor
qaratadi. Buning uchun u buxgalteriya hisobi registrlaridagi yozuvlarni
taqdim qilingan schyotlar, shartnomalar va mol etkazib beruvchilarga
to’langanlik to’g’risidagi pul hujjatlari ma’lumotlari bilan solishtiradi.
Tovar-moddiy zahiralarining kirimiga doir muomalalarni hujjatlar
bo’yicha tekshirish chog’ida qabul qilishning miqdor va sifat qoidalariga rioya
qilinishi; qabul qilish dalolatnomalari, tijorat dalolatnomalari, qabul qilishda
aniqlangan tafovut dalolatnomalarining to’g’ri rasmiylashtirilishi; moddiy
javobgar shaxslar hisobotlari va isbotlovchi hujjatlar reestrlarining
buxgalteriyaga o’z vaqtida taqdim qilinishi aniqlanadi. Tafovutlar
aniqlanganida hujjatlarni qarama-qarshi tekshiruvdan o’tkazish zarur.
Moddiy boyliklarning to’liq kirim qilinganligini tekshirishda ichki
hujjatlar mol etkazib beruvchilarning kuzatib boruvchi hujjatlari bilan
solishtiriladi. Auditor olingan moddiy boyliklar sifati va miqdoridagi
tafovutlarning dalolatnomalar bilan to’g’ri rasmiylashtirilganligi va mol
etkazib beruvchilarga yoki transport tashkilotlariga (masalan, avtobaza, temir
yo’l kompaniyasi) o’z vaqtida da’vo qo’zg’atilganligini o’rganadi. Ayrim
hollarda bunday tafovutlar moddiy boyliklarni o’zlashtirish va kamomadni
yashirish maqsadida qalbaki dalolatnomalarni rasmiylashtirish oqibatida
yuzaga kelishi mumkin.
Zarur hollarda auditor moddiy boyliklarni kirim qilish uchun asos
bo’lgan hujjatlarni ularning mol etkazib beruvchilarda saqlanayotgan
nusxalari bilan solishtirib, qarama-qarshi tekshiruv ham o’tkazadi.
Korxonaga tegishli bo’lmagan, ammo uning ixtiyorida saqlanayotgan
yoki ishlatilayotgan tovar-moddiy zahiralar shartnomalar shartlariga muvofiq,
shartnomada ko’rsatilgan bahoda balansdan tashqari schyotlarda aks
ettiriladi.
Ma’sul saqlash uchun qabul qilingan moddiy boyliklar, hamda
buyurtmachining xom ashyosi sifatida qayta ishlashga qabul qilingan xom
ashyo va materiallar korxonaning o’ziga tegishli ishlab chiqarish zahiralaridan
alohida saqlanishi va hisobga olinishi lozim. Bunday moddiy boyliklar №21
BHMS ga muvofiq 002 - «Ma’sul saqlashga olingan tovar-moddiy boyliklar» va
003-«Qayta ishlashga qabul qilingan materiallar» degan balansdan tashqari
schyotlarda hisobga olinishi lozim.
Hujjatsiz (schyot-fakturasiz) olingan materiallarni tekshirish ayrim
xususiyatlarga ega. Ular 6010 - «Mol etkazib beruvchilarga va pudratchilarga
to’lanadigan schyotlar» (joriy qismi) yoki 7010 - «Mol etkazib beruvchilar va
pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» (uzoq muddatli qismi) schyoti
bo’yicha yuritiladigan hisob registrida har bir olingan materiallar bo’yicha
alohida so’ngi kirim qilingan partiya bahosi bo’yicha aks ettirilishi lozim.
Bunda raqam o’rniga «N» harfi (fakturlanmagan) qo’yiladi. Auditor bunday
moddiy boyliklarni kirim qilishga doir yozuv hisobda qanday aks
ettirilganligini aniqlashi zarur. Chunki, keyingi oyda mol etkazib beruvchilar
hujjatlarining kelib tushishiga qarab, ushbu yozuvlar mol etkazib
beruvchilarning hisob-kitob hujjatlariga asosan materiallarni haqiqiy sotib
olish bahosi bo’yicha kirim qilish bilan bir vaqtning o’zida tuzatilishi (storno
qilinishi) kerak.
Hujjatsiz mol olingan holatlar mavjud bo’lganida auditor quyidagilarni
tekshiradi:
-
qabul qilish dalolatnomalarini tuzish tartibiga qanday rioya
qilinayotganligi;
-
hujjatlarsiz olingan moddiy boyliklarni kirim qilishning to’liqligi va
to’g’riligi;
-
baho belgilashning to’g’riligi;
-
mol etkazib beruvchilarning qarama-qarshi hujjatlari kelib
