TAMOM BO‘LMAGAN JINOYATLAR reja: 1. Tamom bo‘lmagan jinoyatlar tushunchasi, belgilari va turlari. 2. Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish. 3. Jinoyat sodir etishga suiqasd qilish. 4. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish. 1. TAMOM BO‘LMAGAN JINOYATLAR TUSHUNCHASI, BELGILARI VA TURLARI Amaldagi jinoyat qonunida tamom bo‘lgan jinoyat tushunchasi berilmagan. Lekin jinoyat huquqida tamom bo‘lgan jinoyat deb - shaxsning sodir qilgan ijtimoiy xavfli qilmishida jinoyat qonunida nazarda tutilgan jinoyat tarkibining barcha alomatlari mavjud bo‘lsa, ushbu qilmish tamom bo‘lgan jinoyat deb topilishiga aytiladi. Agarda, jinoyat moddiy tarkibli bo‘lsa - ijtimoiy xavfli oqibat kelib chiqqandagina, jinoyat tamom bo‘lgan deb topilsa; formal tarkibli jinoyatlarda esa - jinoyat qonuni bilan taqiqlangan ijtimoiy xavfli qilmishning o‘zi sodir qilingan payt tugallangan jinoyat deb e’tirof etiladi. Jinoyat sodir qilish bosqichlari deb - ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilishini ifodalovchi harakatlar bosqichining majmuiga aytiladi. Ya’ni qasdning shakllanishi va rivojlanishi darajasini ifodalaydi. Ob’ektiv va sub’ektiv belgilariga ko‘ra, ushbu rivojlanish bosqichlari bir-biridan farqlanadi. 1 Jinoyat qonuni jinoyat bosqichlari degan tushunchani ishlatmaydi, balki tamom bo‘lmagan jinoyatlar tushunchasini beradi. JK 25-moddasiga ko‘ra tamom bo‘lmagan jinoyatlarga: - jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish; - jinoyatga suiqasd qilish kiradi. Jinoyat bosqichlarining bir biridan farqi va tugallanish vaqti jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish jinoyatga suiqasd qilish - jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ob’ektga tajovuz qilinmaydi; - jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ob’ektga tajovuz boshlanmasdan shaxsga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra to‘xtatiladi. - jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ob’ektga tajovuz boshlanadi; - jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ob’ektga tajovuz boshlanib, lekin shaxsga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra oxiriga yetkazilmaydi. Ehtiyotsizlikdan sodir qilinadigan jinoyatlarda va harakatsizlik orqasidan sodir qilinadigan jinoyatlarda jinoyat bosqichlari (tayyorgarlik ko‘rish va suiqasd qilish) mavjud bo‘lmaydi. 2. JINOYaTGA TAYYoRGARLIK KO‘RISh Shaxsning qasddan qilinadigan jinoyatni sodir etish yoki yashirish uchun shart- sharoit yaratuvchi qilmishi o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra sodir etilishi boshlangunga qadar to‘xtatilgan bo‘lsa, bunday qilmish jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish deb topiladi. Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rishda, shaxs jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan 2 ob’ektga tajovuz qilishga ulgurmasdan o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra, to‘xtatilishi tushuniladi. Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rishning ob’ektiv va sub’ektiv belgilari mavjud bo‘lib, ular quyidagi harakatlarda ifodalanishi mumkin. Ob’ektiv belgilariga: - jinoyat sodir etish vositalarini; - jinoyat ishtirokchilarini izlab topish; - jinoyat sodir qilish uchun kelishish; - jinoyat ob’ektiga tajovuz boshlanmasdan tashqi ta’sir tufayli to‘xtalishi. Sub’ektiv belgisini esa - jinoyatninng to‘g‘ri qasddan sodir etilishi tashkil etadi. Ya’ni, shaxs sodir etayotgan ijtimoiy xavfli qilmishining xavflilik xususiyatini anglaydi, tayyorgarlik ko‘rayotgan qilmishi qanday xavfli oqibatlar keltirib chiqarishi mumkinligiga ko‘za yetadi va shunday oqibatlar keltirib chiqarishini istab harakat qiladi (moddiy tarkibli jinoyatlarda). Formal tarkibli jinoyatlarda esa - shaxs ijtimoiy xavfli qilmishining xavfliligi xususiyatini anglaydi va shunday qilmishni sodir etishni istab harakat qiladi. 3. JINOYaT SODIR ETIShGA SUIQASD QILISh Shaxsning qasddan sodir etadigan jinoyati boshlanib, o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra oxiriga yetkazilmagan bo‘lsa, jinoyat sodir etishga cuiqasd qilish deb topiladi. Jinoyatga suiqasd qilishning ham - ob’ektiv va sub’ektiv belgilari mavjud bo‘lib, ular quyidagilarda ifodalanadi. Ob’ektiv belgilariga: - suiqasd jinoyat sodir etishga bevosita yo‘naltirilgan harakatni ifodalashi; - jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ob’ektlarga qarshi qaratilgan tajovuzning boshlanishi; - jinoiy harakat shaxsga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra oxiriga yetkazilmasligi. 3 Jinoyatga suiqasd qilish ham tayyorgarlik ko‘rish singari ob’ektiv tomondan shaxsga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra oxiriga yetkazilmaydi. Lekin jinoyatga suiqasd qilishda jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ob’ektga tajovuz boshlanib, shaxsga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra oxiriga yetkazilmasligida ifodalanadi. Sub’ektiv belgisini esa - jinoyatga suiqasd faqatgina, to‘g‘ri qasddan sodir etiladigan jinoyalarda mavjud bo‘lishida ifodalanadi. Ya’ni shaxs sodir etayotgan ijtimoiy xavfli qilmishi jinoyat sodir etishga qaratilganligini anglaydi, jinoyati qanday xavfli oqibatlar keltirib chiqarishi mumkinligiga ko‘za yetadi va shunday oqibatlar keltirib chiqarishini istab turib tajovuz qiladi, bu moddiy tarkibili jinoyatlarda kuzatiladi. Formal tarkibli jinoyatlarda esa - shaxs jinoyat sodir etishga bevosita qaratilgan harakatini istab sodir qilishi tushuniladi. - moddiy tarkibli jinoyatlarda suiqasd - shaxsning o‘ylagan ijtimoiy xavfli oqibati kelib chiqmasligida ifodalansa; - formal tarkibli jinoyatlarda esa - shaxs qilishi lozim bo‘lgan harakatlarini to‘liq bajara olmasligida ifodalanadi. Jinoyat huquqi suiqasdni bir necha turlarga bo‘lib o‘rganadi. Ular: № Suiqasd turlari 1. Suiqasdni amalga oshirilganlik darajasiga ko‘ra tamom bo‘lmagan suiqasd; tamom bo‘lgan suiqasd. 2. Suiqasdni yaroqlilik darajasiga ko‘ra Yaroqsiz ob’ektga nisbatan; yaroqsiz vositalar bilan. Tamom bo‘lgan suiqasd deb - jinoiy maqsadga erishish uchun aybdor o‘ziga bog‘liq bo‘lgan barcha harakatlarni amalga oshiradi, ammo uning o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan sabablarga ko‘ra jinoyat oxiriga yetkazilmasligi tushuniladi. 4 Ya’ni shaxs jinoiy maqsadga erishishi uchun qilishi shart va lozim deb o‘ylagan barcha harakatlarini to‘liq bajarishi tushuniladi. Masalan: shaxs qasddan odam o‘ldirish uchun birovga zahar beradi, lekin shaxsga tez tibbiy yordam ko‘rsatilganligi tufayli u tirik qoladi. Tamom bo‘lmagan suiqasd deb - shaxs jinoiy maqsadga erishishi uchun qilishi shart deb o‘ylagan barcha harakatlarini o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra, to‘liq bajara olmasligi tushuniladi. Masalan: shaxs o‘g‘rilik qilishi uchun bajarishi lozim bo‘lgan harakatlarni mulkning egasi kelib qolganligi tufayli, to‘liq bajara olmasligi. "Yaroqsiz" ob’ektga tajovuz qilish – shaxsning xatosi tufayli jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ob’ektga zarar yetkazilmasligida ifodalanadi. Ya’ni jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ob’ekt ijtimoiy xavfli tajovuz boshlangunga qadar boshqa sabablarga ko‘ra yaroqsiz holatga kelib qolgan bo‘ladi. Bunda shaxs ko‘p hollarda jinoyat ob’ektiga nisbatan emas, balki, predmetiga nisbatan xato qiladi. Ushbu holatda shaxsning harakatlari tamom bo‘lgan suiqasd sifatida e’tirof etiladi va kvalifikatsiya qilinmoqda. Masalan: shaxs qasddan odam o‘ldirish uchun pichoq uradi lekin o‘sha shaxs boshqa bir sabablarga ko‘ra oldinroq vafot etgan bo‘ladi. Ushbu holatda shaxsni javobgarlikka tortish asosini – shaxs jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazayotganda, uning yaroqsizligini bilmasdan turib tajovuz qilganligi bilan ifodalanadi va uning harakatlari qasddan odam o‘ldirishga nisbatan suiqasd deb kvalifikatsiya qilinadi. Lekin bugungi kunda ushbu fikrlarga qarshi chiqayotgan bir qancha olimlar bor, ularning fikrlariga ko‘ra, ushbu hoatda aybdorning harakatlari jinoyat sifatida baholanishi kerak emas deb hisoblashadi va o‘z fikrlarini jinoyat qonuni amalda mavjud bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni himoya qiladi deb ta’kidlashadi. Ya’ni “yaroqsiz” holdagi ob’ektlar jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanmaydi deb hisoblashadi. "Yaroqsiz" vositalar bilan suiqasd qilish deganda - jinoyatni oxiriga yetkazish uchun yaroqsiz bo‘lgan, ya’ni amalda ishlatib bo‘lmaydigan vositalarni qo‘llab tajovuz qilinishi tushuniladi. 5 Ushbu holatda shaxsni javobgarlikka tortish asosini – shaxs jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazish maqsadida foydalanayotgan vositasining amalda yaroqli deb o‘ylashi tashkil etadi. Masalan: shaxs qasddan odam o‘ldirish uchun zahar beradi lekin ushbu zahar ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilayotgan vaqtga kelib o‘zining insonga zarar yetkazish xususiyatini yo‘qotgan bo‘ladi. Bu esa, tamom bo‘lmagan suiqasd sifatida e’tirof etilib, umumiy asoslarda javobgarlikni keltirib chiqaradi va ushbu holatda ham shaxsning harakatlari qasddan odam o‘ldirishga nisbatan suiqasd deb kvalifikatsiya qilinadi. Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rganlik va suiqasd qilganlik uchun javobgarlik. Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rganlik va jinoyat sodir etishga cuiqasd qilganlik uchun javobgarlik JK Maxsus qismining tamom bo‘lgan jinoyat uchun javobgarlikni belgilovchi moddasiga muvofiq hal qilinadi (JK 25-moddasi 3-qismi). Shaxs jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish bosqichida to‘xtatilganda uning harkatlari JK Maxsus qismi tegishli moddasi va JK 25- moddasining 1-qismiga havola qilgan holda kvalifikatsiya qilinadi (Mas: JK 25-moddasi 1-qismi, JK 97-moddasi 1-qismi). Shaxs jinoyatga suiqasd qilish bosqichida to‘xtatilganda esa, uning harkatlari JK Maxsus qismi tegishli moddasi va JK 25- moddasining 2-qismiga havola qilgan holda kvalifikatsiya qilinadi (Mas: JK 25-moddasi 2-qismi, JK 97-moddasi 1-qismi). Lekin jinoyatga tayyorgarlik ko‘rganlik va jinoyatga suiqasd qilganlik uchun tayinlanadigan jazoning muddati va miqdori JK Maxsus qismi tegishli moddasida yoki qismida tamom bo‘lgan jinoyatlar uchun tayinlanishi nazarda tutilgan jazo turlarining eng ko‘p muddatining to‘rtdan uch qismidan oshmasligi lozim. Ushbu holatda modda sanksiyasida nazarda tutilgan jazolardan eng og‘irinin to‘rtdan uch qismidan oshib ketmasligini nazarda tutadi va bu qoida sanksiyada nazarda tutilgan barcha jazo turlariga nisbatan qo‘llanilmaydi. 4. JINOYaT SODIR ETIShDAN IXTIYoRIY QAYTISh 6