TARBIYA JARAYONINI TEXNOLOGIYALASHTIRISH. PEDAGOGIK
IJODKORLIK VA PEDAGOGIK REFLEKSIYA
REJA:
1.Tarbiyaviy texnologiyalar.
2. 2. Tarbiya printsplari
3. Tarbiyalanuvchilar faoliyatining darsdan tashqari tizimini loyihalash
Bizga yaxshi ma’lumki, tarbiya jarayoni uzoq muddatli, murakkab, uzluksiz
bo‘lib, u o‘ziga xos hususiyatlarga ega. Garchi zamonaviy ta’lim texnologiyasi
o‘quvchining ta’lim jarayonidagi yetakchilik rolini yoqlayotgan bo‘lsada, tarbiya
jarayonida tarbiyalanuvchi asosiy mavqeini egallay olmaydi. CHunkiy unda
xarakter, dunyoqarash yetarlicha shakllanmagan bo‘lib, u bu borada tarbiyachining
yordamiga extiyoj sezadi shu bois tarbiya texnologiyasi mantiqiy, ham tarkibiy
jihatdan ta’lim texnologiyasidan farq qiladi. Tarbiya texnologiyasi asosida
tarbiyaviy jarayon yotadi. Ukuvchilar faoliyatini tashkil etuvchilar bщlib, ular
tomonidan erishiladigan natijalarni rejalashtirish va unga erishish usullari, bu
usullarni modellashtirish ishlab chiыarilgan reja va modellarni rщyobga chiыarish,
bu rejalarni amalga oshiruvchi shaxsning faoliyati va axloыini boshыarish kabilar
xisoblanadi.
Tarbiya – tarbiyachi va tarbiyalanuvchi faoliyatlarini o‘z ichiga olgan ikki yoqlama
jarayon. Tarbiyachilar-bilan va tarbiyaga ega bo‘lgan kishilar tarbiyalanuvchilar-
bilim va tajriba o‘rganuvchi yoshlardir. Ammo tarbiyalanuvchilar muayyon darajada
aktiv faoliyat ko‘rsatmasalar tajrib va bilim o‘rgana olmaydilar.
Tarbiya jarayoni:
-maqsadga yo‘nalganlik;
- ko‘p omillik;
- jo‘shqinlik;
- davomiylik;
- uzluksizlik;
- komplekslilik;
- varitlilik;
- ikki tomonli xarakter;
- natijalarning olisligi.
Tarbiya vazifalari:
1.O‘z vatanini fuqorosini tarbiyalash. Tarbiyaning bu vazifalarni amalga oshirish
quyidagilarni taqazo etadi: Milliy vatanparvarlik, o‘z vataniga, tarixiga,
madaniyatiga iftixor tuyg‘usi; Millatlar aro madaniy munosabatlar, siyosiy
madaniyat.
2.SHaxsning ma’naviyatini shakllantirish. Ma’naviyat kishining ichki dunyosi
bo‘lib, uning jamiyat va tabiatdagi «Men»i, obrazi, taqdiri va rolini ifoda etadi.
Ma’naviyat darajasig‘bu, ma’lum ma’noda, insoniylik mezonidir. Ma’naviyatni
shakllantirish bu uning shaxsiy xarakatlari, intilishlari, refleksiyasi bilan kishining
ichki dunyosini vjudga keltirishdir.
3.Mexnatkash inonni iqtisodiy tafakkurini tarbiyalash mexnotga, kasbga xurmat va
ijtimoiyg‘psixologik jihatdan yoshlarda mustaqillik, ijod, ishchanlik, faollik, yuqori
kasbiy tayyorgarlik sifatlarini kuchaytirish zarur.
4.Ruxiy - jismoniy sog‘lomlikni tarbiyalash. Bu axloqiy – xayotiy muvozatat va
psixologik qulaylik xolatini ushlab turish xamda jismoniy rivojlanish me’yoridan
uzoqlashib ketishga yo‘l qo‘ymaslik ko‘nikmalarini shakllantirishdir.
5.Kishining tabiat bilan munosabatini uyg‘unlashtirish. Ekologik fojia muammosi
davrimizning eng dolzarb muammolaridan biridir. Kishining tabiat bilan
munosabatini uyg‘unlashtirish konkret xududiy o‘ziga xoslikni xisobga olgan xolda
o‘lkashunoslik va tabiatshunoslik bo‘yicha amalitsy faoliyatni kuchaytirish va
kengaytirishni talab etadi. Bu esa, o‘z navbatida, tarbiyalanuvchilarga nafaqat
ekologik xavfsizlik qoidalarin anglab yetish balki, tabiatni qo‘riqlash ishida shaxsan
qatnashish zarurligiga ishonch xosil qilish imkonini xam beradi. 6. SHaxsda
induviduallik va jamoviylikni tarbiyalash. Sobiq Ittifoq davrida pedagogika shaxsni
jamoada va jamoa orqali tarbiyalashga yo‘naltirilgan edi. Xozirgi paytda ayrim
pedagogik doiralarda individual tarbiya xaddan tashqari maqtalmoqda. Aslida
individual va jamoaviy tarbiya birg‘biriga zid emas. Individuallik tabiat tuxfasi
bo‘lib, uni rivojlantirish zarur, Modamiki, inson jaimyatda yashar ekan, u
jamiyatdagi axloq va xuquq me’’zonlarini, ijtimoiy fikrlarni xurmat qilishi lozim.
Mexnatning aksariyat ko‘rinishlari uchun jamoa xarakati zarur bo‘ladi. SHu tufayli
jamoaviylik ruxida tarbiyalash dolzarb masala bo‘lib xisoblanadi. Ayni chog‘da
individual tarbiya nixoyatda muximdir, chunki bunga dastlab yetarlicha e’tibor
berilmagan edi, xozir esa buni zamonaviy ijtimoiyg‘iqtisodiy o‘zgarishlar talab
etmoqda.
Tarbiya tiziminnig milliy xususiyatlari:
-milliy tarix va madaniyatning o‘ziga xos jihatlarini xisobga olish;
-tarbiyaviy ishlarda milliy udumlar, an’analar, urfg‘odatlar, diniy marosimlardan
foydalanish;
-milliy madaniyat jaxon madaniyatining bir bo‘lagi ekanligi tushunchasini
shakllantirish.
Tarbiya printsplari
Tarbiya printsiplari – bu umumiy qoida bo‘lib unda tarbiyaviy jarayonini tashkil
qilish mazmuni, metodlari shakllariga bo‘lgan asosiy talablar aks etgan. Ta’lim
printsplaridan farqli ravishda ular o‘qituvchilar tomonidan tarbiyaviy vazifalarni xal
etishda qo‘llaniladi. Bu printsiplarning asosiy jihatlari: majburiylik, komplekslilik
(uyg‘unlilik), teng axamiyatlilik bo‘lib xisoblanadi. Tarbiya printsplari – bu
tarbiyachilar uchun tayyor va xar narsaga yaraydigan qoida emas, chunki uni
qo‘llash bilan yuqari natijalarga erishib qolinmaydi. Bu tarbiyachining na tajribasini,
na maxoratini almashtira oladi, ularning amalga oshirishi shaxs faoliyati bilan
shakllangan. Tarbiyaviy jarayon tayanuvchi printsiplar tizimida quyidagilarni
ajratish mumkin: -tarbiyaning ijtimoiy yo‘nalganligi; -tarbiyaning xayot va mexnat
bilan
bog‘liqligi;
-tarbiyada
ijobiy
jihatlarga
tayanish;
-
tarbiyani
insonparvarlashtirish; -shaxsiy yondoshish; -tarbiyaviy ta’sirning umumiyligi.
Tarbiyaning ijtimoiy yo‘nalganligi. Ilg‘or o‘qituvchilar tarbiyani ijtimoiy inistitut
sifatida tushunganlar. Turli davlarda yo ijtimoiy,yo davlat, yoki shaxsiy yo‘nalish
kasb etib, uning mazmun printsplari o‘zgargan. Mazkur printsp o‘qituvchining
barcha faoliyati tarbiyaning davlat strategiyasiga mos xolda o‘sib kelayotgan
avlodini tarbiya vazifalariga bo‘ysundirishni talab qiladi va tarbiyachilar faoliyatini
shaxsni ijtimoiylashtirishga yo‘naltiradi. Bu printsplarni amalga oshirishning asosiy
qoidalari tarbiyaviy (mexnot, ijtimoiy, o‘yin va b.) faoliyat jarayonida o‘quvchilarda
faoliyatning ijtimoiy qimmat va muxim sababga molik, ijtimoiylashtirish suratini
tezlashtirishni tashkillashtirish zaruriyati bilan bog‘langan. Tarbiyaning xayot va
mexnat bilan bog‘liqligi Mazkur printsp o‘qituvchilar faoliyatining ikki asosiy
yo‘nalishini ko‘zda tutadi: 132 a) tarbiyalanuvchilarni kishilarning ijtimoiy va
mexnat faoliyati, unda ro‘y berayotgan o‘zgarishlar bilan atroflicha va darxol
tanishtirish; b) tarbiyalanuvchilarni xaqiqiy xayotiy munosabatlar, ijtimoiy foydali
faoliyatning turli ko‘rinishlariga jalb qilish. Tarbiyaning xayot bilan bog‘liqligi
printspini amalga oshirish o‘qituvchidan quyidagilarni ta’minlash maxoratini talab
etadi: tarbiyalanuvchilar tomonidan mexnatning jamiyat va aloxida shaxs
xayotidagi rolini tushunish; fuqorolarning o‘sib borayotgan talablarini qondirish
uchun iqtisodiy bazaning axamiyati; moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratuvchi
mexnat kishilariga xurmat; ijodiy mexnatga bo‘lgan qobiliyatini rivojlantirish;
zamonaviy ishlab chiqarishning umumiy asoslarini tushunish; iqtisodiy
bilimlarni egallash; umumiy madaniyat, mexnatni ilmiy tashkil etish; mexnat
faoliyatiga shaxsiy va ijtimoiy qarashlarni qo‘shib olib borish; jamiyat mulki va
tabiat
boyliklariga
extiyotkorona
munosabatda
bo‘lish;
xo‘jasizlik,
ma’suliyatsizlik, boqimandalik, tekinxo‘rlik ko‘rinishlariga murosasiz munosabatda
bo‘lish. Tarbiyaning xayot, mexnat bilan aloqasi printspi quyidagi shartlarga rioya
qilib amalga oshiriladi: ijtimoiy, iqtisodiy va mexnat tarbiyasida mavxumlik va
aqidaparastlilikni bartaraf etish; tarbiyalanuvchilarning faoliyatining turli
ko‘rinishlarida( shu jumladan, kanikul davridagi ishlarni qo‘shgan xolda) ishtirok
etish xoxishlarini qo‘llab quvvatlash; tarbiyaviy ishlarda maxalliy o‘lkashunoslik
materiallaridan foydalanish; qabul qilinayotgan qarorlarga mas’ullik xissini
o‘rgatish; 133 ijtimoiy iqtisodiy sohalarda bo‘layotgan o‘zgarishlarga muvofiq
tarbiyaning mazmuni, metodi, vosita va shakllarini yangilash. Tarbiyaviy jarayonni
shunday tashkil etish kerakki, tarbiyalanuvchilar o‘z mexnatlarining kishilar jamiyat
uchun zarurligini ularga manfaat keltirishni sezsinlar. Foydali ishlarga tayanish.
Tarbiyada foydali io‘ga tayanish kishidagi ijobiy xislatlarni va shu asosda yetarlicha
shakllanmagan yoki salbiy shakllangan sifatlarni zarur daraja va uyg‘unlikda
aniqlashni ko‘zda tutadi. Printspni amalga oshirish quyidagi qoidalarga asoslanadi:
- tarbiyaviy jarayonda adovat, tarbiyalochining tarbiyalanuvchi kurashi kuch va
pozitsiyalarini qaramag‘qarshi qo‘yish mumkin emas; - ijobiy natijalar
tarbiyalanuvchi taqdirida tarbiyalovchining xamkorlik, toqat va manfaat ko‘ruvchi
sifatida ishtirok etish imkoniyatini beradi; - tarbiyalanuvchining axloqida yuzaga
kelgan kamchiliklarga diqqatni qaratmaslik, ijobiylarini aniqlash va qo‘llabg‘
quvvatlash zarur; - o‘quv yurtida ijobiy tarbiyaviy muxit, ruxiy psixologik iqlim
yuzaga
keltirish,
saramjong‘sarishtalik
,
tozalikni
saqlash
zarur;
-
tarbiyalanuvchilarni yuqori natijalarga erishish imkoniyati mavjudligiga ishonch
xosil qilish. Tarbiyani insonparvarlashtirish. Bu printspga qo‘yiladigan asosiy
talablar: -tarbiyalanuvchi shaxsiga insoniy munosabat; -uning xuquqi va erkinligini
xurmat qilish; -tarbiyalanuvchiga kuchi y e tadigan va oqilona shakllantirilgan
talablarni qo‘yish; -tarbiyalanuvchining xolatini xatto u taqdim etilgan talablarni
bajarishidan bosh tortgan paytda xam tushunish; -kishining o‘zibilan o‘zi bo‘lish
xuquqini xurmat qilish; -tarbiyalanuvchilar ongiga tarbiyaning maqsad va
vazifalarini yetkazish; 134 -talab etilayotgan sifatlarni majburiy shakllantirmaslik; -
shaxsning or-nomus va qadr-qimmatini kamsituvchi jazoga yo‘l qo‘ymaslik; -
ma’lum sabablar bilan shaxsning xaqligiga zid keluvchi sifatlarni shakllanishini
uning tomonidan to‘liq rad etilish xuquqini tan olish. Tarbiyaviy jarayonning
insonparvarlashtirilishi uning demokratlashtirilishi bilan bevosita bog‘langan.
Demokratlashtirish, dastavval tarbiyaviy tizimning barcha bosqichlarini uslib va
metodlarida ko‘rinadi. SHu ma’noda demokratlash avtoritarizmning aksidir.
SHaxsiy yondoshish. Bunday yondoshish tarbiyalanuvchilarning shaxsiy sifatlariga
tayanishni ko‘zlaydi va tarbiyachidan quyidagilarni tadab etadi: shaxsning
individual xususiyatlarini (xarakteri, mijozi(temperamenti), qarashlari, odatlari va
b.) muntazam o‘rganish va yaxshi bilish; moxirona tashxislash va shaxsiy
sifatlarning real shakllanganlik darajasini bilish; tarbiyalanuvchini shaxsning
rivojlanishini
ta’minlovchi
murakkablashib
boradigan
faoliyatga
tortish;
shaxsning aktivligiga tayanish; shaxsni tarbiyalashdan o‘zg‘o‘zini tarbiyalashga
o‘tish, maqsadni, mazmuni, metodlarni o‘z –o‘zini tarbiyalashning shakllarini
belgilash maxoratini xosil qilish; faoliyatning muvaffaqiyatga olib keluvchi
mustaqillik, tashabbus, tarbiyalanuvchilarning tashabbuskorligini, moxirona tashkil
etish va yo‘naltirishni rivojlantirish. Tarbiyaviy ta’sirning birligi. Bu printsp
tarbiyaga daxldor bo‘lgan barcha shaxslar, tashkilotlar, ijtimoiy institutlar,
pedagogik ta’sirni
o‘zaro to‘ldirgan
xolda,
birlashib
xarakat
qilishlari
tarbiyalanuvchilarga kelishilgan xolda talablar qo‘yishlari, birg‘birlari yordam
berishlari talab etiladi. Printspni amalga oshirishnig asosiy qoidalari: 135 -
tarbiyachilar tomonidan tarbiyaviy ta’sir etishning boshqa sohalarini xisobga olib
borish; -o‘quvchilarning oilasi bilan aloqada bo‘lish, tarbiyaviy vazifalarni xal
etishda unga tayanish, tarbiyaviy xarakatlarni kelishib olish; -tarbiyachining o‘zi
tarbiyalangan bo‘lishi kerak (o‘z tarbiyalanuvchilariga singdirilishi lozim bo‘lgan
sifatlarga ega bo‘lish); -tarbiyachining tarbiyaviy jarayondagi boshqa su’ektlarbilan
xamkorligida birlashtiruvchi(ayiruvchi emas) omilga tayanish; -o‘z xamkasblari,
jamoasi, ijtimoiy tashkilotlar va boshqalarning ma’qul talablarining tarbiyachi
tomonidan qo‘llabg‘quvvatlanishi; -tarbiyaviy ta’sir etishda an’anaviylik, tarbiyaviy
jarayonda muntazamlik; -tarbiyaviy jarayonning barcha sub’ektlari orasida
aloqalarni o‘rnatish. Tarbiya jarayonining mazmuni-bu bilimlar, e’tiqodlar,
ko‘nikmalar, sifatlar, shaxs qiyofasi, axloqning barqaror odatlari sistemasi bo‘lib,
tarbiyalanuvchilar qo‘yilgan maqsad va vazifalarga muvofiq ularni egallab olishlari
zarur. Tarbiyaning asosiy g‘oyalari: 1.Tarbiya maqsadlari realizmi. 2.Tarbiyachi va
tarbiyalanuvchilarning birgalikdagi faoliyati. 3.O‘z yo‘lini belgilab olish.
4.Tarbiyachining shaxsiy yo‘nalganligi. 5.Ixtiyoriylik. 6.Jamoviylikka yo‘nalganlik.
Uyushgan tarbiya insonni xayotdagi uchta asosiy rolga: fuqorolikka, xodimlikka va
oilaparvarlikka tayyorlash lozim. Fuqorolikni shakllantirish chog‘ida aniq mo‘ljalga
asoslanish: - fuqorolik majburiyatlari-Vatan, jamiyat, otag‘ona oldidagi majburiyat
hissi, milliy iftixor va vatanparvarlik tuyg‘usi; - davlat Konustitutsiyasi, davlat
xokimiyati organlari, mamlakat Prezidenti, davlat ramizlari (gerb, bayroq,
madhiya)ga hurmat; 136 - mamlakat taqdiriga javobgarlik; - jamoat tartibi va
yashash madaniyati; - mamlakatning milliy boyligi, tili, madaniyati, ana’nalarini
asrab avaylash; - ijtimoiy aktivlik; - demokratik tamoyillarga roya etish; - tabiatni
asrabg‘avaylash; - o‘zgalarni huquq va erkini hurmat qilish; - aktiv hayotiy
pozitsiya; - o‘z huquqini anglash va fuqorolik mas’uliyati; - halollik, rostgo‘ylik,
sezgirlik, mehr-shavqat; - o‘z ishi va qilmishlariga javobgarlik; - xalqaro hamkorlik,
boshqa mamlakatlar xalqiga hurmat va boshqalar. Xodimni farqlovchi belgilar: -
intizomlilik va mas’uliyat; -ishchanlik va tashkilotchilik; -umumiy, maxsus va
iqtisodiy bilimlar; -siyosiy bilimlar; -mehnatga ijodiy yondoshish; -qat’iyat,
topshirilgan vazifani tez va sifatli bajarishga intilish; -kasbiy g‘urur, mahoratga
hurmat ko‘rsatish; -onglilik, hushmuomalalik, batartiblik; -mexnat faoliyati
tajribasi; -mehnatga, hayotga, faoliyatga estetik munosabat; -jamoaviy, birlashib
mehnat qilish layoqati; -tashabbuskorlik, mustaqillik, Vatan, jamiyat ravnaqi uchun
ko‘p va samarali mehnat qilishga tayyorlik; -ishchanlik va uddaburonlik; -mehnat
kishilariga, ishlab chiqarish ustalarga hurmat va boshqalar. Oilaparvarlikni
farqlovchi belgilar: -mehnatsevarlik, 137 -mas’uliyatlilik; -hushmuomalalilik,
muloyimlik,aloqa madaniyati; -o‘zini jamoada tuta bilish; -pokizalik, ozodalik,
gigenik ko‘nikmalar; -salomatlik, aktiv turmush tarziga ko‘nikish; -dam olishni
tashkil etish o‘tkazish omilkorligi; -har tomonlama bilimdonlik; -huquqiy normalar
va qonunlarni bilash; - bolalarni tarbiyalash layoqati; -nikohdan o‘tishga
tayyorgarlik va oilaviy vazifalarni bajarish; -o‘z ota- onalari, yoshi ulug‘ kishilarga
hurmat va boshqalar. Dunyoqarashni shakllantirish. Dunyoqarash-bu kishi ongining
bilimlar, qarashlar, maslak va oliy maqsadlarni qamragan, tabiat va jamiyatning
rivojlanishiga uning munosabatini ko‘rsatadigan, Uning ijtimoiyg‘siyosiy va
axloqiy- estetik mavqei va xulqini xayotning turli sohalarida belgilaydigan o‘ziga
