Tarbiya jarayonining mohiyati va mazmuni. Tarbiya qonuniyatlari va
tamoyillari
Reja:
1.
Tarbiya tushunchasi, tarbiyaning maqsadi va umumiy vazifalari.
2.
Tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari.
3.
Tarbiya qonuniyatlari va tamoyillari.
Tayanch iboralar: tarbiya, aqliy tarbiya, jismoniy tarbiya, axloqiy tarbiya,
mehnat tarbiyasi, nafosat tarbiyasi, aniq maqsadga yo'naltirilgan jarayon, ko'p qirrali
jarayon, uzoq muddatli jarayon, yaxlit tizimlilik jarayon, ikki tomonlama aloqa
jarayoni, qarama-qarshiliklardan iborat jarayon.
Tarbiya haqida tushuncha. Tarbiya nazariyasi pedagogika fanining tarkibiy
qismi bo'lib, tarbiyaviy jarayon mazmuni, shakl, metod, vosita va usullari hamda uni
tashkil etish muammolarini o'rganadi. Yosh avlodni tarbiyalashda nimalarga e'tibor
qaratmoq lozim? Bunday masalalarni hal etishda, avvalo mamlakatimizda, siyosiy-
ijtimoiy sohalarda yuz berayotgan islohotlar mohiyatini chuqur va atroflicha
mushohada qilib olishga to'g'ri keladi. Chunki davr ham, inson tarbiyasi ham o'zgarib
bormoqda. Ayniqsa, -XXI asr insoniyat tarixida komputer davri bo'lib kirib keldi.
Biroq, fan-texnika qanchalik jadal rivojlanib, jamiyat hayotida muhim joy olib,
ishlab chiqarish jarayonlarini tezlashuviga qanchalik samarali ta'sir etmasin, tarbiya
nazariyasida shaxsni komil inson etib tarbiyalash, bu borada Markaziy Osiyo
mutafakkirlari, xalq pedagogikasi hamda jahon pedagogikasining ilg'or fikrlariga
tayanib ish ko'rish zarur bo'ladi. Yoshlarni barkamol inson qilib tarbiyalashda,
birinchi navbatda Sharq mutafakkirlarining qimmatli ma'naviy meroslari muhim
dasturil amal ahamiyatiga ega bo'ladi. Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy,
Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al-Farg'oniy, Imom Ismoil al-
Buxoriy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshband, Amir Temur, Muhammad
Tarag'ay Ulug'bek, Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Bobur singari olamga
mashhur allomalarining ijtimoiy, siyosiy va falsafiy qarashlari barcha zamonlar
uchun muhim ahamiyat kasb etadi. O'z o'tmish madaniy merosini chuqur
o'rganmagan va e'zozlamagan, ajdod-avlodlari bosib o'tgan tarixiy yo'lni idrok
etmagan, milliy mustaqillik yo'lida jon fido qilgan buyuk ajdodlar faoliyatidan
xabardor bo'lmagan inson o'zligini hech qachon anglab yetolmaydi.
O'tmish madaniy merosini o'rganish murakkab jarayon sanaladi. Madaniy
meros namunalari va ularda ilgari surilgan ezgu g'oyalarni yosh avlod ongiga
singdirish uzluksiz, izchil, tizimli hamda maqsadga muvofiq amalga oshirilishi
zarur.
Tarbiya maqsadi va vazifalari. Tarbiya muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-
tarixiy tajriba asosida yosh avlodni har tomonlama o'stirish, uning ongi, xulq-atvori
va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayonidir. Turli zamon va makonda ijtimoiy
tarbiya mohiyatan turlicha ifodalab kelingan bo'lib, uning mazmuni ijtimoiy
maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Tarbiya xususida taniqli o'zbek pedagogi
Abdulla Avloniy shunday deydi: «Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot,
yo najot - yo falokat, yo saodat - yo falokat masalasidur»'. Ushbu fikrlardan
anglaniladiki, shaxs tarbiyasi xususiy ish emas, balki ijtimoiy, milliy ishdir. Zero,
har bir xalqning taraqqiy etishi, davlatlarning qudratli bo'lishi avlodlar tarbiyasiga
ko'p jihatdan bog'liq. Tarbiya maqsadi ijtimoiy buyurtma asosida belgilanadi. Eng
oddiy harakatdan tortib to keng ko'lamli davlat dasturi asosida tashkil etiluvchi
tarbiya doimo muayyan maqsadga yo'naltirilgan bo'ladi. Maqsadsiz, ma'lum g'oyani
ifoda etmaydigan tarbiya bo'lmaydi. Tarbiya maqsadi asosida uning mazmuni
asoslanib, maqsadni amalga oshirishga xizmat qiluvchi metod va usullar aniqlanadi.
Tarbiya maqsadining muammosi pedagogikaning dolzarb masalalaridan biri
sanaladi.
Tarbiya maqsadi umumiy va individual xarakterga ega bo'lishi mumkin. Ilg'or
pedagogika umumiy va individual maqsadlar birligi va uyg'unligini namoyon etadi.
Maqsad tarbiyaning umumiy ijtimoiy maqsadni ijobiy hal etishga yo'naltiriladi
hamda aniq vazifalar tizimi sifatida namoyon bo'ladi. Demak, tarbiya maqsadi
tarbiya jarayonini tashkil etish asosida hal etiladigan vazifalar tizimidir. Tarbiya
maqsadlari mohiyati va ko'lamiga ko'ra umumiy va aniq vazifalar sifatida
guruhlanadi.
Tarbiya maqsadi qanday shakllanadi? Uning shakllanishida ko'plab obyektiv
sabablar yetakchi rol o'ynaydi. Organizmning fiziologik yetilish qonuniyatlari,
insonning ruhiy rivojlanishi, falsafiy va pedagogik fikrlar yutug'i, ijtimoiy madaniyat
darajasi maqsadga umumiy yo'nalish beradi. Biroq asosiy omil doimo davlat
mafkurasi va siyosati bo'lib qolaveradi.
Hozirgi paytda O'zbekiston Respublikasi rahbariyati yoshlar orasidan eng
iqtidorli, salohiyatlilarini tanlab, saralab olib, ularni ilmiy, madaniy-ma'naviy
jihatdan kamolotga erishishlari, zamonaviy fan-texnika asoslarini puxta o'zlashtirib
olishlari uchun g'amxo'rlik qilmoqda. O'zbekiston Respublikasining istiqboli
nazarda tutilib, ko'pgina yoshlarning Turkiya, Xitoy, Yaponiya, AQSH, Germaniya
kabi rivojlangan xorijiy mamlakatlarga tahsil olish uchun yuborilayotganliklari
fikrimizning yorqin dalilidir. Bugungi kunda O'zbekiston Respublikasining «Ta'lim
to'g'risida»gi Qonunini hayotga joriy etish, ta'lim-tarbiya, sog'liqni saqlash hamda
umumiy tibbiyot muammolarini zamon talablari darajasida olib borish, maktablarni
milliylashtirish, o'rta maxsus hamda oliy o'quv yurtlariga kirish imtihonlarini test
usulida o'tkazish borasida amalga oshirilayotgan ijobiy ishlar o'z samarasini
bermoqda.
Jamiyat ma'naviyati va shaxs kamolotida muhim o'rin tutuvchi ma'naviy va
axloqiy poklik, iymon, insof, diyonat, or-nomus, mehr-oqibat, keksalarga hurmat
singari insoniy fazilatlar o'z-o'zidan shakllanmaydi. Barchasining asosida yosh
avlodga oila, umumiy o'rta, o'rta maxsus, kasb-hunar hamda oliy ta'lim tizimida
amalga oshirilayotgan ta'lim-tarbiya mazmuni, g'oyaviy yo'nalishi va samarasi
yotadi. O'sib kelayotgan yosh avlodning zamon talablariga mos, barkamol inson
bo'lib shakllanishlari uchun ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlari - aqliy,
ma'naviy-axloqiy, jismoniy, mehnat, estetik, huquqiy, ekologik, iqtisodiy hamda
jinsiy tarbiyani tashkil etishga nisbatan yangicha nuqtayi nazardan yondashish,
ularning samarali yo'llarini ishlab chiqish alohida dolzarblik kasb etadi. Bu esa
tarbiyadagi eng muhim vazifalardir.
Tarbiya mazmuni. Aqliy tarbiya - shaxsga tabiat va jamiyat taraqqiyoti
to'g'risidagi bilim asoslarini berish, uning aqliy (bilish) qobiliyati, tafakkurini
shakllantirishga yo'naltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo'lib, shaxs tomonidan
tabiat, jamiyat, shuningdek, inson tafakkuri haqidagi bilimlarni o'zlashtirish, unda
ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi. Aqliy tarbiya yuksak ma'naviy va axloqiy
sifatlarga ega shaxsni tarbiyalashda yetakchi o'rin tutadi.
Bilimlar tizimini ongli ravishda o'zlashtirish mantiqiy fikrlash, xotira, diqqat,
idrok etish, aqliy qobiliyat, moyillik va iqtidorni rivojlantirishga ko'maklashadi.
Aqliy tarbiyaning vazifalari quyidagilar sanaladi:
- shaxs tomonidan ilmiy bilimlarning muayyan hajmini o'zlashtirilishiga
erishish;
- bilishga bo'lgan qiziqishlarni yuzaga keltirish;
- aqliy qobiliyat va iqtidorni rivojlantirish;
- bilishga bo'lgan faollikni kuchaytirish;
- mavjud bilimlarni muntazam ravishda boyitib borish, umumiy o'rta ta'lim va
maxsus kasbiy tayyorgarlik darajasini oshirishga bo'lgan ehtiyojni rivojlantirish.
- ilmiy dunyoqarashni shakllantirish.
Muhammad alayhissalom o'z hadislarida: «Ilmga ilm olmoq yo'li bilan
erishilgaydir. Ulmu hunarni Xitoyga borib bo'lsa ham o'rganinglar. ... Ilm egallang.
Ilm sahroda do'st, hayot yo'llarida tayanch, yolg'iz damlarda yo'ldosh, baxtsiz
daqiqalarda rahbar, qayg'uli onlarda madadkor, odamlar orasida zebu-ziynat,
dushmanlarga qarshi kurashishda quroldir»,- deydi. Shuningdek, Hadisi Sharifda
«Ilm olmoqqa intilish har bir muslim va muslima uchun farzdir» deydilar. Alisher
Navoiy o'zining «Farhod va Shirin» dostonida Farhodning aqlu-idrokli, bilimdon,
hunarmand, kamtar, insonparvar, irodali va e'tiqodli bo'lganligini tasvirlaydi.
Jismoniy tarbiya o'quvchilarda jismoniy va irodaviy sifatlarni shakllantirish,
ularni aqliy va jismoniy jihatdan mehnat hamda Vatan mudofaasiga tayyorlashga
yo'naltirilgan pedagogik jarayon bo'lib, ijtimoiy tarbiyaning ajralmas tarkibiy qismi
sifatida namoyon bo'ladi. Yuqori darajada rivojlangan ishlab chiqarishga asoslangan
mavjud ijtimoiy sharoit jismonan baquvvat, ishlab chiqarish jarayonida yuqori unum
bilan ishlashga qodir, qiyinchiliklardan cho'chimaydigan, shuningdek, Vatan
himoyasiga doimo tayyor bo'lgan yosh avlodni tarbiyalash zarurligini ko'rsatmoqda.
Jismoniy tarbiyaning vazifalari quyidagilardan iborat:
-
o'quvchilarning
sog'lig'ini
mustahkamlash,
ularni
to'g'ri
jismoniy
rivojlantirish;
- o'quvchilarning aqliy va jismoniy ish qobiliyatlarini oshirish;
- ularning tabiiy harakatchanligini rivojlantirish va mukammallashtirish;
- o'quvchilarni harakatning yangi turlariga o'rgatish;
- ularning irodaviy sifatlari (kuch, chaqqonlik, uquvlilik va boshqalar)ni
rivojlantirish;
- o'quvchilarning gigiyenik ko'nikmalarini rivojlantirish;
- ularda ma'naviy-axloqiy sifatlar (dadillik, qat'iyatlilik, intizomlilik,
mas'uliyatlilik, jamoa bilan bo'lish)ni tarbiyalash;
- o'quvchilarda jismoniy tarbiya va sport bilan doimiy va muntazam
shug'ullanishga bo'lgan ehtiyojni shakllantirish;
-o'quvchilarning
sog'lom
va
baquvvat
bo’lishlariga
erishish.
Jismoniy tarbiyani bolalarning maktabgacha yoshidan boshlab muntazam tashkil
etish maqsadga muvofiqdir. Jismoniy tarbiya ta'lim muassasalarida o'qitilishi yo'lga
qo'yilgan fanlardan biri sanaladi. Sinfdan va maktabdan tashqari sharoitlarda tashkil
etiluvchi jismoniy mashg'ulotlar jismoniy tarbiya darslarining samaradorligini
ta'minlovchi qo'shimcha tadbir hisoblanadi. Jismoniy tarbiya tarbiyaning boshqa
tarkibiy qismlari bilan mustahkam bog'langan hamda ular bilan birgalikda har
tomonlama rivojlangan shaxsni shakllantirish vazifalarini hal etadi. Demak,
yuqorida ta'kidlanganidek, yoshlarni aqliy jihatdan kamol toptirishning birinchi
sharti ularni ilm olishga da'vat etishdir.
Axloqiy tarbiya muayyan jamiyat tomonidan tan olingan va rioya qilinishi
zarur bo'lgan tartib, odob, o'zaro munosabat, muloqot va xulq-atvor qoidalari,
mezonlarini o'quvchilar ongi, hayoti, turmush tarziga singdirish maqsadida tashkil
etiluvchi pedagogik jarayondir. Axloqiy tarbiya ham ijtimoiy tarbiyaning muhim
tarkibiy qismlaridan biri sanaladi. Axloqiy tarbiya asosini shaxsni ijtimoiy-axloqiy
me'yorlardan xabardor etish tashkil qiladi. Axloq (lot. «moralis» - xulq-atvor
ma'nosini bildiradi) ijtimoiy ong shakllaridan biri hisoblanib, ijtimoiy munosabatlar
hamda shaxs xatti-harakatini tartibga soluvchi, muayyan jamiyat tomonidan tan
olingan va rioya qilinishi zarur bo'lgan tartib, odob, o'zaro munosabat, muloqot va
xulq-atvor qoidalari, mezonlarining majmui sifatida aks etadi.
Qur'oni Karim va Hadisi Shariflardagi axloqqa oid ibratli maslahatlar,
hikoyatlar asrlar davomida tarkib topgan milliy urf-odatlar, an'ana va qadriyatlar
mazmunida o'z ifodasiga ega bo'lgan. Sharq mutafakkirlari Muhammad al-
Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al-
Farg'oniy, Imom Ismoil al-Buxoriy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshband,
Amir Temur, Muhammad Tarag'ay Ulug'bek, Abdurahmon Jomiy, Sa'diy Sheroziy,
Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqalarning axloq haqidagi
qarashlari bugungi kunda ham o'z ifodasini topgan.
O'zbekiston Respublikasining 1-Prezidenti I.A.Karimov ta'kidlaganidek:
«Kattalarni hurmat qilish, oila va farzandlar to'g'risida g'amxo'rlik qilish, ochiq
ko'ngillik, millatidan qat'i nazar odamlarga xayrixohlik bilan munosabatda bo'lish va
o'zaro yordam tuyg'usi-kishilar o'rtasidagi munosabatlarning me'yori hisoblanadi.
O'zbeklar diyoriga, o'z Vataniga mehr-muhabbat, mehnatsevarlik, bilimga,
ustozlariga, ma'rifatparvarlarga nisbatan alohida hurmat-ehtirom O'zbekiston
aholisiga xos fazilatlardir».
Amir Temur axloqi xusniya - yaxshi xulqlar egasi bo'lgan. U oqil va tadbirli
sarkarda sifatida kishilami turli lavozimlarga tayinlash va vazifasidan ozod etishda
ham shoshma-shosharlik va adolatsizlikka yo'l qo'ymagan, balki yetti o'lchab, bir
kesgan.
Imom Ismoil al-Buxoriy «Axloqning yaxshi bo'lishi, taomning pokizaligi,
rostlik va omonatga xiyonat qilmaslik - mana shu to'rt xislatni Olloh Taolo senga
bergan bo'lsa, dunyoviy ishlardan chetda qolgan bo'lsang ham, zarari yo'qdir», degan
edi.
Demak, axloqiy tarbiya barkamol inson tarbiyasida yetakchi bo'g'in, insoniy
sifatlarni yaratuvchi, shakllantiruvchi, mukammallikka erishtiruvchi vosita
hisoblanadi. Abdulla Avloniy ta'kidlaganidek, axloqiy tarbiya insonlarni yaxshilikka
chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir omildir. Yaxshi xulqlarning yaxshiligi,
yomon xulqlarning yomonligini dadil va misollar bilan bayon qiladurg'on kitobdir.
Xuddi shu ma'noda axloq kishining xulq-atvori, e'tiqod-iymoni, yurish-turishi,
fikr-mulohazalari, mushohada va muloqotida namoyon bo'ladi. Axloqli inson o'zini
qattiq hurmat qiladi, unda ichki intizom kuchli bo'ladi. Suhbatdoshning ko'ngliga
qarab gapiradi, kishining dilini og'ritmaydi, muloqot odobiga rioya qiladi.
Ijtimoiy tarbiyaning yana bir muhim tarkibiy qismi mehnat tarbiyasi sanaladi.
Mehnat tarbiyasi shaxsga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda
mehnatga ongli munosabat, shuningdek, muayyan ijtimoiy-foydali harakat yoki
kasbiy ko'nikma va malakalarni shakllantirishga yo'naltirilgan pedagogik jarayondir.
Asosiysi, hayot manbayi, umr mazmuni hisoblanadi. Mehnat tarbiyasidan
ko'zlangan maqsad, avvalo, o'quvchilarga mehnatning mohiyati, mazmunini chuqur
anglatishdan iboratdir.
Mehnat ijtimoiy hayotning muhim asosi, shaxsda ma'naviy-axloqiy va irodaviy
sifatlarni shakllantirishning kafolatidir. Mehnat qilayotgan kishi o'zi bajarayotgan
ishning natijalarini ko'rsa, his qilsa, o'sha natijalardan qoniqsa, rohatlansagina
mehnat tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Halol mehnat - kishi hayotining mazmunini
tashkil qiladi.
Xalqimizning «Mehnat - mehnatning tagi rohat», «Bugungi ishni ertaga
qoldirma», «Daryo suvini bahor toshirar, inson qadrini mehnat oshirar», «Ishlagan
tishlaydi, ishlamagan kishnaydi», «Mehnatdan qo'rqma, minnatdan qo'rq»,
«Odamning husni mehnat» kabi maqollar bejiz yaratilmagan. Buyuk alloma
Bahovuddin Naqshbandning «Dil ba yoru, dast ba kor» degan hikmati bugungi kunda
ham o'z ahamiyatini yo'qotmagan. Allomaning fikricha, «Agar kishi hunarli bo'lsa, u
bilimini haqiqatga bag'ishlaydi, o'z mehnati bilan kun kechiradi, bordi-yu kasbi
bo'lmasa, bilimini kun kechirishga sarflaydi, halollikni unutadi».
Ta'kidlash lozimki, mehnatsiz kelgan boylik inson ruhiyatini buzadi, har qanday
muqaddas narsani qadrsizlantiradi. Mehnat jarayonida kishilarda do'stlik, birodarlik,
jamoa bo'lib ishlash kabi barcha tarbiyaviy sifatlar shakllanadi. Eng muhimi, mehnat
muhtojlik, bekorchilik, axloqiy jihatdan buzilishdan saqlaydi. Mehnat orqali inson
o'zining va o'zgalarning qadrini biladi.
Ajdodlarimiz bola tarbiyasida, eng avvalo, uni mehnatga o'rgatish, kasb-
hunarga
qiziqtirishga
alohida
e'tibor
berishgan.
O'zlari
farzandlariga
mehnatsevarliklari bilan namuna bo’lganlar. O'zbekiston Respublikasining birinchi
Prezidenti I.A.Karimov ta'kidlaganidek: «Har bir insonning, ayniqsa, endigina
hayotga qadam qo'yib kelayotgan yoshlarning ongiga shunday fikrni singdirish
kerakki, ular o'rtaga qo'yilgan maqsadlarga erishish o'zlariga bog'liq ekanligini,
ya'ni, bu narsa ularning sobitqadam, g'ayrat-shijoatiga, to'la-to'kis fidokorligiga va
cheksiz mehnatsevarligiga bog'liq ekanligini anglab yetishlari kerak. Xuddi shu narsa
davlatimiz va xalqimizning ravnaq topishining asosiy shartidir». Bu vazifalami
amalga oshirishda ota-ona, ustoz va murabbiy, keng jamoatchilik o'z mehnatini
ayamasliklari, ayniqsa, maktab o'quvchilarida mehnatga va mehnat ahliga to'g'ri
munosabatni shakllantirishdagi mas'uliyatni chuqur his qilishlari kerak.
Nafosat tarbiyasi (estetik tarbiya: lot. «estezio» - «go'zallikni his etaman»
ma'nosini bildiradi) shaxsni ijtimoiy voqelik, tabiat va mehnat munosabatlari hamda
turmush go'zalliklarini anglash, idrok etish, to'g'ri tushunishni o'rgatish, ularning
estetik didini o'stirish, ularda go'zallikka muhabbat uyg'otish, shuningdek, go'zallikni
yaratish qobiliyatlarini tarbiyalash jarayoni bo’lib, ijtimoiy tarbiyaning yana bir
muhim tarkibiy qismi sanaladi. Aqliy, axloqiy, mehnat tarbiyasini estetikasiz
tasavvur qilib bo'lmaydi. Estetik tarbiyaning vazifalari quyidagilardan iborat:
- shaxsga ijtimoiy voqelik, tabiat va mehnat munosabatlari hamda turmush
go'zalliklari va ularni anglash to'g'risidagi bilimlarni berish;
- shaxsda ijtimoiy voqelik, tabiat va mehnat munosabatlari hamda turmush
go'zalliklarini anglash va idrok qilish qobiliyatini tarbiyalash,
- unda mavjud go'zalliklarni qadrlash hissi hamda estetik didni shakllantirish,
go'zallikka muhabbat uyg'otish;
- go'zallikni yaratish ehtiyojini qarortoptirish, bu boradagi qobiliyat va estetik
madaniyatni shakllantirish.
Estetik tarbiya axloqiy qiyofa, ijobiy xulq-atvor me'yorlarini tarkib toptirish,
ularning ijodiy qobiliyatlarini taraqqiy ettirishga katta ta'sir ko'rsatadi. Ta'lim
muassasalarida musiqa va tasviriy san'at darslari, adabiyot kabi fanlarning o'qitilishi
estetik tarbiyani samarali yo'lga qo'yish vositasi hisoblanadi.
Estetik tarbiya bola tug'ilgandan boshlab umrining oxirigacha amalga oshiriladi.
Shu sababli, u nafaqat maktabda, balki sinfdan va maktabdan tashqari sharoitlarda
uyushtiriluvchi tadbirlarda, turli anjumalarda yosh avlodni go'zallik va nafosatni his
etishga undovchi vositadir.
Xalqimizda, «Oq bo'lmasin, pok bo'lsin», «Pokliging - sog'lig'ing», «Sog' yuray
desang, ozoda bo'l», «Yaxshi libos tanga oroyish» kabi maqollari bilan yoshlarimizni
tabiat va jamiyatdagi go'zalliklarni ko'ra bilishga, ularni qadrlashga o'rgatib
kelishgan.
Estetik tarbiya faqat narsa va hodisalarning mohiyatini anglash, go'zal
jihatlarini ko'ra bilishnigina emas, balki ichki go'zallikni his qilish xislatini ham
tarbiyalaydi. Insondagi xulqiy go'zallikning qadriga yetishga undaydi.
Alisher Navoiy o'zining «Farhod va Shirin» dostonida Shirinni zohiriy va
botiniy go'zallik sohibasi sifatida tasvirlaydi. Bilamizki, uning bu darajaga
yetishishida xolasi Mehribonuning tarbiyaviy ta'siri katta bo'lgan. Shirin mamlakat
obodonchiligi, kanal qizish, suv chiqarish kabi ishlarda ishtirok etadi va o'sha xayrli
ishlarga rahbarlik qiladi.
Shirin eng og'ir damlarda ham Farhodga vafodor, sadoqatli, irodali yor bo'lishi
bilan birga tadbirli murabbiya, odil va donishmand davlat arbobi, komila, oqila va
fazilatli, latofatli qiz edi. Shirinning bu fazilatlari minglab qizlarga o'rnak bo'lib keldi
va bundan keyin ham shunday bo'lib qoladi. Estetik tarbiya tomonidan amalga
oshiriluvchi vazifalarini shartli ravishda quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin:
1) o'quvchilarga nazariy estetik bilimlarni berish;
2) ularda amaliy estetik ko'nikmalarni shakllantirish.
Nazariy va amaliy estetik bilimlarni egallash asosida o'quvchilarda quyidagi
holatlar ko'zga tashlanadi:
- estetik bilimlarning tarkib topganligi;
- estetik madaniyatning tarbiyalanganligi;
- estetik va madaniy meros namunalaridan xabardor bo'lish;
- estetik tuyg'uning rivojlanganligi;
- ijtimoiy hayot, tabiat va mehnat go'zalliklarini his etishi;
- go'zallikka intilish ehtiyojining rivojlanganligi;
- estetik idealning shakllanganligi;
- fikrlash, faoliyat, xatti-harakat hamda tashqi ko'rinishda go'zallikga intilish.
Estetik faoliyatga kirishish vazifasi har bir tarbiyalanuvchining tasviriy san'at,
musiqa, xoreografiya to'garaklarida faol ishtirok etishi, ijodiy birlashmalar, guruhlar,
studiyalar va hokazolarda qatnashishini nazarda tutadi.
Tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari. Ijtimoiy tarbiya maqsadi va
vazifalarini amalga oshirish uchun tarbiya jarayonining xususiyatlarini anglab olish
muhim ahamiyatga ega. Tarbiya iaravoni o'ziga xos xususiyatlarga ega. Uning
muhim xususiyati aniq maqsadga yo'naltirilganligidir. Zamonaviy talqinda tarbiya
jarayoni o'qituvchi va o'quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o'rtasida tashkil
etiluvchi hamda aniq maqsadga yo'naltirilgan samarali hamkorlik jarayoni
demakdir. Zero, tarbiya jarayonida o'qituvchi va o'quvchilarning faoliyatlari tashkil
etiladi, boshqariladi va nazorat qilinadi.
Tarbiya jarayoni ko'p qirrali jarayon bo'lib, ular tarbiya mohiyatini yoritishga
xizmat qiluvchi ichki va tashqi (subyektiv va obyektiv) omillar asosida tashkil etiladi.
Subyektiv omillar shaxsning ichki ehtiyojlari, qiziqishlari, hayotiy munosabatlarini
anglatish, obyektiv omillar esa shaxsning hayot kechirishi, shakllanishi, hayotiy
muammolarini ijobiy hal etishi uchun sharoit yaratadi. Tarbiya maqsadi pedagogik
faoliyat mazmuni, yo'nalishi, shakli hamda obyektiv sharoitlar bilan qanchalik
mutanosib kelsa, shaxsni shakllantirish borasida shunchalik muvaffaqiyatga
erishiladi. Tarbiya jarayonining tashkil etilishi va boshqarilishida nafaqat o'qituvchi
faoliyati, balki o'quvchining yosh va psixologik xususiyatlari, o'y-fikrlari, hayotiy
qarashlari ham muhim o'rin tutadi.
Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati uning uzoq muddat davom etishidir.
Tarbiya natijalari tez sur'atda yaqqol ko'zga tashlanmaydi. O'zida insoniyat sifatlarini
namoyon eta olgan shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishda uzoq muddatli davr talab
etiladi. Maktab tarbiyasi shaxs ongi, dunyoqarashini shakllantirishda muhim o'rin
tutadi. Chunki yoshlik yillarida insonda odob tizimi yuqori darajada ta'sirchan hamda
beqaror bo'ladi. Shu bois tarbiya muvaffaqiyati ayni o'quvchilik yillarida shaxsga
to'g'ri tarbiya berish lozimligini taqozo etadi. Tarbiya jarayonining yana bir muhim
xususiyati uning uzluksizligi sanaladi. Tarbiya jarayoni o'quvchilar va
o'qituvchining birgalikdagi uzluksiz, tizimli harakatlari jarayonidir. O'quvchilarda
ijobiy sifatlarni qaror toptirishda yagona maqsad sari yo'naltirilgan, bir-birini
to'ldiruvchi, boyitib boruvchi, takomillashtiruvchi tarbiyani tashkil etish alohida
ahamiyat kasb etadi. Shu bois, oila, ta'lim muassasalari va jamoatchilik hamkorligida
tashkil etilayotgan tarbiyaviy tadbirlarni uzluksiz o'tkazilishiga erishish maqsadga
muvofiqdir.
Maktab yoshidagi bolani tarbiyalashda maktab yetakchi o'rin egallasa ham,
bolalarga uzluksiz ta'sir o'tkaza olmaydi. Chunki bolalar ma'lum muddatgina
maktab, o'qituvchining tarbiyaviy ta'siri ostida bo'lib, qolgan vaqtning asosiy qismini
oilada, ko'chada, jamoat orasida o'tkazadiiar. Kuzgi, qishki, bahorgi va ayniqsa,
yozgi ta'til davrlarida o'quvchilar maktab, o'qituvchi ta'siridan chetda qoladilar.
Demak, maktabda bolalarni tarbiyalash vaqt jihatidan chegaralangan bo'lib, sinfdan
va maktabdan tashqari amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlardan holi vaqtda ular
o'qituvchi yoki tarbiyachining tarbiyaviy ta'siri va nazoratidan uzoqlashadilar.
O'quvchilarga nisbatan maktab (ta'lim muassasasi)ning ta'sirini susaytirmaslik
maqsadida, sinfdan va maktabdan tashqari hamda ta'til davrlarida tarbiyaviy ishlarga
alohida e'tibor beriladi.
Ayni vaqtda, respublikada o'quvchilarning ta'lim-tarbiya muassasalaridan
uzoqlashtirmaslik maqsadida qo'shimcha ta'lim muassasalari faoliyat ko'rsatmoqda.
Qo'shimcha ta'lim muassasalarida o'quvchilar xususiy fanlar va xorijiy tiilarni
mukammal o'rganishlari, texnika va badiiy yo'nalishlar bo'yicha bilim olishlari,
amaliy faoliyat ko'nikmalariga ega bo'lishlari mumkin. Qo'shimcha ta'lim
muassasalarida tashkil etilayotgan turli yo'nalish va mavzulardagi uchrashuv,
ko'rgazma, ko'rik va suhbatlar o'quvchilarning tafakkur dunyosini boyitishda, ularda
mustahkam xarakter va irodani tarkib toptirishda muhim o'rin tutadi.
Tarbjya jarayonining yana bir xususiyati uning yaxlit tarzda tizimli tashkil
etilishida. Yaxlitlik shundan iboratki, tarbiya jarayonining maqsadi, mazmuni,
vazifalari va metodlarining birligi shaxsni shakllantirish g'oyasini amalga oshirish
uchun xizmat qiladi. Bizga ma’lumki, shaxs sifatlari navbatma-navbat emas, balki
yaxlit tarzda takomillashtiriladi. Shu bois pedagogik ta'sir ham yaxlitdir, tizimlilik
xarakteriga ega bo'lishi mumkin. Tarbiya jarayonining yaxlitlik, tizimlilik xususiyati
bir qator muhim pedagogik talablarga amal qilishi o'qituvchi bilan o'quvchilar
o'rtasidagi hamkorlikni ehtiyotkorlik bilan qaror toptirishini talab qiladi.
Indecent, the whole thing as a
man or a nation's values and
disrespectful to the specific social
practices which do not comply with
Odobsizlik esa, butun insoniyat yoki bir
millat qadriyat deb qabul qilgan narsa va
hodisalarga
behurmatlik
ko’rsatish,
muayyan jamiyatda urf bo’lgan axloq va
the norms of morality and ethics,
ignored, trampled on. For example,
deny the universal value of work,
are unemployed or are too lazy to
walk to work is considered
indecent.
Or
knowledge
of
universal values. Conditions while,
parents and others: 'O people, read,
understood, - I have not, but
knowledge is delighted beating.
Beating unforgivable and most
brutal appearance, and the lovers
g'ayrilik resistance to them, or even
more hideous, vile, attempts were
vanquished. We will learn that the
man is not only a rebellion against
the Islamic resistance, is also a
violation
of
human
rights.
Disrespectful to the elderly, young
children and women offended by
mankind is too indecent in any case
be
forgiven.
Similar
national
values, traditions, customs and
traditions, disrespectful to the
nation, beating
odob normalariga rioya qilmay, ularni
mensimay, oyoq osti qilishdir. Masalan,
umuminsoniy qadriyat hisoblangan mehnat
qilishni inkor etib, beish yurish yoki ish
bo’lganda ham, dangasalik qilib ishlamaslik
katta odobsizlik hisoblanadi. Yoki bilim
egallash umuminsoniy qadriyat. SHaroiti
bo’la turib, ota-onasi va boshqalarning: «Ey
inson, o’qisangchi, bilim olsangchi», —
deganiga qaramay bilim olmasligi benihoya
odobsizlikdir.
Odobsizlikning
kechirib
bo’lmaydigan va eng vahshiy ko’rinishi,
sevishganlarni
g’ayrilik
qilib,
ularga
qarshilik
ko’rsatish
yoki
undan
ham
jirkanchlisi, ularni badnom qilib, beobro’
qilishga urinishdir. Bilim olaman degan
odamga
qarshilik
ko’rsatish,
islomga
nisbatan isyon bo’libgina qolmay, inson
huquqini poymol qilish hamdir. Kattalarga
behurmatlik, yosh bolalar va ayollarni hafa
qilish ham o’ta odobsizlik bo’lib, insoniyat
tomonidan hech bir vaziyatda kechirilmaydi.
SHunga o’xshash milliy qadriyat, urf odat va
an’analarni
behurmat
qilish
millatga
nisbatan odobsizlikdir1.
Ikki tomonlama aloqa ikki yo'nalishda, ya'ni, o'qituvchining o'quvchiga
nisbatan ko'rsatadigan ta'siri (to'g'ri aloqa) hamda o'quvchining o'qituvchiga nisbatan
munosabati (teskari aloqa) tarzda tashkil etiladi.
Tarbiyaning pedagogik texnologiyasi nazariyasi g'oyasiga muvofiq endilikda
1 Educational Psychology: A Tool for Effective Teaching. Chapter One
o'quvchi tarbiya jarayonining obyektigina bo'lib qolmasdan, subyektiv sifatida ham
faoliyat ko'rsatadi. Shuning uchun o'qituvchi o'quvchining ichki imkoniyatlari, unga
nisbatan bo'layotgan tashqi ta'sirlar, axborot manbalarini inobatga olishi zarur.
Agarda, mazkur talab unutilsa, shaxsni tarbiyalash qiyinlashadi yoki barcha
urinishlar samarasiz yakunlanadi.
Mana shundan tarbiya jarayonining yana bir muhim xususiyati - tarbiyada
qarama-qarshiliklarning mavjudligi kelib chiqadi. Ushbu qarama-qarshiliklar
o'quvchilarda o'z tushunchalariga muvofiq paydo bo'lgan dastlabki sifatlar o'rtasida
yoki o'quvchilarga qo'yiladigan talablar bilan ularni bajarish imkoniyatlari o'rtasida
ziddiyatlarning kelib chiqishi uchun zamin yaratadi. Bundan tashqari, bu qarama-
qarshiliklar ko'pincha bolaning ongi bilan xulqi bir-biriga muvofiq bo'lmasligidan,
o'qituvchi va tarbiyachiiarning o'quvchilar yosh va shaxsiy psixologik xususiyatlari
(fe'1-atvori, xarakteri, qiziqishlari, jismoniy, ruhiy va fiziologik sog'lomligi)ni
yaxshi bilmasligi oqibatida kelib chiqadi. Demak, tarbiya jarayoni o'zida quyidagi
xususiyatlarni namoyon etadi:
1) aniq maqsadga yo'naltirilgan jarayon;
2) ko'p qirrali jarayon;
3) uzoq muddatli jarayon;
4) yaxlit tizimlilik jarayon;
5) ikki tomonlama aloqa jarayoni;
6) qarama-qarshiliklardan iborat jarayon.
Tarbiya qonuniyatlari va tamoyillari. Tarbiya mazmunida oldinga qo'yilgan
maqsad va vazifalarga muvofiq o'quvchilar tomonidan o'zlashtirilishi lozim bo'lgan
bilim, ko'nikma va malakalar, shaxs xulq-atvori hamda sifatlari mohiyati aks etadi.
Tarbiya mazmuni shaxsning shakllanishiga qo'yiluvchi ijtimoiy talablar mohiyatidan
iborat bo'lib, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot, kishilik munosabatlari mohiyati va
darajasi, shuningdek, jamiyat mafkurasi g'oyalari asosida belgilanadi. Zamonaviy
tarbiya mazmunida quyidagi tamoyillar yotadi:
1. Tarbiya maqsadining aniqligi. O'zbekiston Respublikasi ijtimoiy-siyosiy
mustaqilligining dastlabki yillaridayoq respublikada, amalga oshirilishi ko'zda
tutilayotgan tarbiya maqsadi aniq belgilab olindi. O'zbekiston Respublikasining
«Ta'lim to'g'risida»gi Qonuni hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g'oyalariga
ko'ra ijtimoiy tarbiyaning asosiy maqsadi - erkin, ijodkor, mustaqil fikr egasi bo'lgan
komil inson va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iborat. Ushbu
maqsadga erishish yo'lidagi asosiy vazifa - bu shaxsda umumiy madaniyat unsurlari,
ya'ni, shaxsning aqliy, axloqiy, jismoniy, estetik, iqtisodiy, ekologik, huquqiy,
siyosiy hamda mehnat madaniyatini tarbiyalashdan iborat. Bolalar va kattalarning
birgalikdagi faolivati. O'qituvchilarning bolalar bilan ma'naviy madaniyatini
shakllantirishning eng yaxshi namunasini izlash, shu asosida tarbiyachi ishining
hayotiy me'yor va qadriyatlarini aniqlash o'quvchining tarbiya jarayonidagi faolligini
ta'minlashga olib keladi. Dunyoqarashi hali to'la-to'kis shakllanmagan bolalar uchun
kattalarning hayotiy tajribalari, ularning shaxsiy namunalari tarbiyaviy ta'sir kuchiga
ega.
2. O'z-o'zini anglash. Tarbiya insonda e'tiqod, demokratik qarashlar va hayotiy
pozitsiyaning shakllanishiga olib keladi. Tarbiya mazmunining eng muhim
unsurlaridan biri — bu insonning hayotiy o'z-o'zini anglashi, lining o'z shaxsiy
hayoti va faoliyatining subyekti sifatida e'tirof etilishi bilan tavsiflanadi. Inson
kamolotida fuqarolik, kasbiy va axloqiy o'z-o'zini anglash jihatlari muhim
ahamiyatga egadir.
3. Tarbiyaning shaxsga vo'naltirilganligi. Mazkur g'oya ta'lim muassasasi
amaliyotining markaziy nuqtasida tarbiyaviy ishlar dasturi, tadbirlar, ularning shakl,
metod va vositalari emas, balki o'quvchi turganligini anglatishga xizmat qiladi.
Tarbiya jarayonida uning shaxsiy xususiyatlari, qiziqishlari, o'ziga xos xarakteri, o'z
qadr-qimmatini anglash tuyg'ulari rivojlantirilib borilishi zarur.
5. Ixtiyoriylik. Tarbiyalanuvchilarning iroda erkinligisiz tarbiya g'oyalari
mohiyatini qaror toptirish mumkin emas. Tarbiya jarayoni, agar u oqilona tashkil
etilsa, bir vaqtning o'zida ham o'quvchi, ham o'qituvchi ma'naviyatining boyitilishiga
xizmat qiladi. Agar tarbiyachi o'quvchining qiziqishi, faoliyati, o'rtoqlik va fuqarolik
burchini anglash, mustaqillikka intilish tuyg'ularini ko'ra va anglay olsagina uning
irodali ekanligi ayon bo'ladi. Tarbiyalanuvchining irodali bo'lishi ta'minlangan
sharoitda uning shaxsiga ta'sir ko'rsatishga yo'naltirilgan faoliyat jarayonida
samaraga erishiladi.
6. Jamoa yo'nalishi. Tarbiyaviy ishlar mazmunida jamoaga nisbatan ijobiy
munosabatni qaror toptirish yotadi. Jamoa yordamida shaxsni hartomonlama
kamoloti, uning dunyoni anglash, uni to’laqonli talqin etish, insonparvarlik va o'zaro
hamkorlik tuyg'ularini yuzaga kelishi va rivojlanib borishi kabi holat amalga
oshiriladi.
Zamonaviy pedagogik jarayonda tarbiyalanuvchiga: inson aqliy, estetik,
axloqiy, jismoniy, siyosiy-g'oyaviy, iqtisodiy, ekologik hamda diniy tarbiya olishi
lozimligini uqtirishining o'zigina kam samara beradi.
Being due to the formation of
the human bio social creatures, as
well as the development of biological
and social development, and a person
at a certain stage of perfection. Man
found a number of social, scientific-
based
forms
of
independent
thought.Social
Development
-
external and internal factors and
qarilmaydigan a positive impact, and
that the process of formation of the
person.
Human
and
social
development of targeted education
and
training
leading
position.Educational activities - in
order to meet the training needs of
the society is based on the scientific
development of human attributes and
qualities of the implementation of the
program, according to the plan, the
generations to prepare a social
activity.Educational
process
-
teachers or tutors, students or schools
between information and knowledge,
SHaxs
shakllanishi
—
inson
bioijtimoiy mavjudot bo’lganligi tufayli,
biologik rivoji bilan bir qatorda u ijtimoiy
rivojlanib ham boradi va kamolotning
ma’lum bir bosqichida shaxsga aylanadi.
Kishida bir qator ijtimoiy sifatlar tarkib
topib, ilmiy asoslangan mustaqil fikr
shakllanadi.Ijtimoiy taraqqiyot tashqi va
ichki,
boshqariladigan
va
bosh
qarilmaydigan omillar bilan kishiga ijobiy
ta’sir etish, ya’ni shaxsning shakllanish
jarayoni. Insonning ijtimoiy taraqqiyotida
maqsadga
yo’naltirilgan
ta’lim-tarbiya
yetakchi
o’rinni
egallaydi.Pedagogik
faoliyat
jamiyatning
ta’lim-tarbiyaga
bo’lgan ehtiyojini qondirish maqsadida
umuminsoniy
sifatlar
va
fazilatlarni
shakllantirishni ilmiy asoslangan reja-
dasturga muvofiq amalga oshirish, ya’ni
avlodni hayotga tayyorlaydigan ijtimoiy
zarur faoliyat turi.
Pedagogik jarayon — o’qituvchi yoki
tarbiyachi, o’quvchi yoki tarbiyalanuvchi
orasidagi bilim berish va bilim olish,
