Ilmiybaza.uz ТАРБИЯ ТУРЛАРИ ВА ВАЗИФАЛАРИ Режа: 1. Маънавий-ахлоқий тарбия мазмуни ва илмий дунёқараш. 2. Тарбия турлари ва мазмуни. 3. Тарбия турларини шакллантириш методлари ва воситалари. Ilmiybaza.uz Таянч иборалар! Тарбия турлари, вазифалари, маънавий-ахлоқий тарбия, ватанпарварлик тарбияси, экологик тарбия, ақлий тарбия, жисмоний тарбия, меҳнат тарбияси, иқтисодий тарбия, ҳуқуқий тарбия ватанпарварлик тарбияси, экологик тарбия, эстетик тарбия. 1. Маънавий-ахлоқий тарбия мазмуни ва илмий дунёқараш. Жамиятда кечаётган ижтимоий ислоҳотларнинг самарадорлиги унинг фуқаролари эга бўлган маънавиятга боғлиқ. Ижтимоий тарбиянинг бошқа турлари каби маънавий-ахлоқий тарбия асосини ҳам илғор миллий, маънавий-ахлоқий қадриятлар, халқ педагогикаси ғоялари ташкил этади. Маънавият шахс, давлат ва жамиятнинг куч-қудрати, тараққиёти, имкониятлари ва истиқболларини белгилайдиган ички руҳий омилдир. Маънавиятли инсон билимли, маълум касб-ҳунар соҳиби, ўз Ватанининг содиқ фуқаросидир. Ўз давлати қонунларини биладиган ва уларга амал қиладиган, юрти билан ғурурлана оладиган инсон. Ўз Ватани бойликларини сақлайдиган, уни янада бойитадиган, гўзалликларидан баҳраманд бўладиган шахс. У ҳар қандай зарарли иллатларга қараши курашадиган, миллий ва умуминсоний қадриятларни авайлаб асрайдиган инсондир. Ахлоқ эса шахснинг хатти-ҳаракатлари, юриш-туриши, турмуш тарзи, ҳаёт кечириш тамойиллари, қоидалари, ижтимоий муносабатлар мазмунини ифодалайди. У ижтимоий ҳодиса сифатида жамият маънавий-руҳий ҳаётида ўзига хос ўрин тутади. Ахлоқ маънавиятнинг таркибий қисми сифатида шахс камолотининг юқори босқичи саналади. Зеро, ахлоқ, ахлоқий меъёрларсиз шахснинг руҳий ва жисмонан етуклигининг мезони бўлган маънавий камолотга эришиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам маънавий-ахлоқий тарбияда узвийлик, алоқадорлик диалектик характерга эга бўлиб, шахснинг маънавий-ахлоқий шаклланишида муҳим саналади. Маънавий-ахлоқий тарбия ва унга қўйиладиган талаблар бу жамиятда маълум ижтимоий-ахлоқий талабларга мос ахлоқий хислатларни шакллантириш мақсадида ўқувчилар онги, ҳиссиётлари ҳамда хулқига Маънавият (арабча “маънолар мажмуи”) моҳиятига кўра ижтимоий тараққиётга ижобий таъсир ўтказувчи фалсафий, ҳуқуқий, илмий, бадиий, ахлоқий, диний тасаввур, тушунча ва ғоялар мажмуи ҳисобланади Ахлоқ (лотинча “хулқ-атвор”) ижтимоий онг шаклларидан бири бўлиб, ижтимоий муносабатлар ва шахс хатти-ҳаракатини тартибга соладиган қонун-қоидалар мажмуи Ilmiybaza.uz мувофиқ ва тизимли таъсир этишдир. Маънавий-ахлоқий тарбия моҳиятига кўра инсон онгининг жамият билан алоқадорлиги, жамият олдида бурчли эканлиги, ўз хулқ-атворини жамият тараққиёти даражасига боғлиқлигини тушуниши, жамият томонидан тан олинган ахлоқий меъёр, идеал ҳамда талабларни бажаришда масъулиятни ҳис этиши, маънавий-ахлоқий билимларнинг эътиқодга айланиши ва бу эътиқодларнинг тизимлилиги, мустаҳкам маънавий-ахлоқий ҳис-туйғу ва хислатларни шакллантириш, ўқувчилар томонидан маънавий-ахлоқий хулқ- атвор жамият аъзоларига бўлган ҳурмат-эътиборни намоён этувчи мезонлардан эканлигининг англаб етилиши, маънавий-ахлоқий одатларнинг шаклланиши ва бошқалардан иборат. Маънавий-ахлоқий тарбия тизимида маънавий-ахлоқий ҳис-туйғулар инсон томонидан, унинг ҳовеа-ҳодисалар, кишилар ҳамда ўз хулқига нисбатан ҳис-туйғуларни уйғотишга рағбат пайдо қилувчи тарбиявий ишлар тизимли ташкил этилгандагина самарали кечади. Мазкур тизимда хулқ-атворни шакллантиришга оид тарбиявий ишлар акс этади. Шунга кўра маънавий- ахлоқий хулқ-одобга доир хислатларни шакллантиришга ундовчи рағбат билан ҳосил бўладиган фаолият энг асосий бўлиб ҳисобланади. Ўқувчида маънавий-ахлоқий хислатларни шакллантиришга нисбатан эҳтиёж бўлиши шарт. Шу боис маънавий-ахлоқий тарбияни ташкил этиш жараёнида уюштирилувчи тадбирлар хулқ-одобга доир хатти-ҳаракатлар занжиридан иборат бўлади. Маънавий-ахлоқий хатти-ҳаракатлар ўқувчи томонидан ахлоқий меъёр ва тамойиллар моҳиятини ўрганиш, уларни англаш негизида ташкил этилади. Маънавий-ахлоқий тарбияни ташкил этишда ўқувчилар хатти- ҳаракатларида кўзга ташланадиган салбий одатлар – жамоа жойларида қаттиқ гапириш, қўпол сўзларни ишлатиш, ҳиссиётга берилиш, ўйламай гапириш, ишонли бўлмаган ҳамда далиллар билан тасдиқланмаган воқеа-ҳодисалар ҳақида фикр юритиш, бошқаларнинг суҳбатини бўлиш, қўлини силкитиб гапириш кабиларни бартараф этишга эътибор қаратиш зарур. 2. Тарбия турлари ва мазмуни. Шахс дунёқарашини шакллантиришда маънавий-ахлоқий тарбиянинг роли. Шахс дунёқарашининг шаклланишида маънавий-ахлоқий тарбия ҳам муҳим ўринга эга бўлиб, уни самарали ташкил этиш ўқувчида маънавий-ахлоқий онгни шакллантиришга ёрдам беради. Ахлоқий тарбиянинг асоси ахлоқ ва ахлоқий меъёрлардир. Ахлоқ (лотинча “moralis” - хулқ-атвор) ижтимоий муносабатларни, шахс хатти- ҳаракатини тартибга солувчи, жамият томонидан тан олиниб, риоя қилиниши зарур бўлган хулқ-атвор қоидалари йиғиндиси. Ахлоқий меъёрлар Ахлоқий тарбия муайян жамият томонидан тан олинган ва риоя қилиниши зарур бўлган хулқ-атвор қоидалари, мезонларини ўқувчилар онгига сингдириш уларда ахлоқий онг, ахлоқий фаолият кўникмалари ҳамда ахлоқий маданиятни шакллантиришга йўналтирилган педагогик жараён бўлиб, ижтимоий тарбиянинг муҳим таркибий қисмларидан бири саналади Ilmiybaza.uz тўғрисидаги билимлар ўқувчилар онгига таълим-тарбия жараёнида сингдириб борилади. Ахлоқий тарбиянинг натижаси ўқувчиларда ахлоқий онг ва фаолият кўникмалари, ахлоқий маданият шаклланишида кўринади. Ахлоқий онг, ахлоқий фаолият кўникмалари ҳамда ахлоқий маданият таълим-тарбия жараёнида йўлга қўйилаётган ахлоқий, ижтимоий-ғоявий, иқтисодий, ҳуқуқий, эстетик ва экологик мавзулардаги суҳбат, баҳс-мунозара, дебатлар халқ хўжалигининг турли соҳаларида фидокорона меҳнат қилаётган, илм-фан, маданият, ишлаб чиқариш ҳамда спорт соҳаларида юксак даражадаги муваффақиятларни қўлга кириш билан Ўзбекистон Республикаси номини жаҳонга машҳур қилаётган, унинг обрў-эътиборининг ошишига ўзининг муносиб ҳиссасини қўшаётган шахслар ҳаёти ва фаолият тўғрисидаги маълумотлардан самарали фойдаланиш, ватанпарварлик намуналарини кўрсатган, халқ қаҳрамонлари намунасида шакллантирилади. Ахлоқий тарбия ўқувчиларда дунёқарашни шакллантиришда ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлиб, уни самарали ташкил этишда онг, ҳис-туйғу ҳамда хулқ-атвор бирлигига эришиш мақсадга мувофиқдир. Зеро, улар бирлигида маълум камчиликларнинг юзага келиши ҳам ўқувчиларнинг комил шахс бўлиб камол топишларига салбий таъсир кўрсатади. Таълим муассасаларида маънавий-ахлоқий тарбияни ташкил этишда қуйидаги вазифалар ҳал қилинади: Ахлоқий онг – ижтимоий онг шаклларидан бири бўлиб, жамият томонидан тан олинган ва риоя қилиниши зарур бўлган хулқ-атвор қоидалари, мезонлари, шунингдек, миллий истиқлол ғоясининг ўқувчилар онгида акс этиши Ilmiybaza.uz Юксак маънавий комиллик, юрт озодлиги, ободлиги ва халқ фаровонли йўлида фидокорона меҳнат қилиш, ўзига ва атрофдагиларга нисбатан талабчан бўлиш, ўзида иродавий сифатларни тарбиялай олиш, интилувчанлик, ташаббускорлик, ташкилотчилик, ижодкорлик ҳамда мустақил фикрлаш лаёқатига эга бўлиш каби хислатларни мустақил ЎзР ҳаётида устувор бўлган тамойиллар сифатида эътироф этиш мумкин. Ўқувчиларни маънавий-ахлоқий жиҳатдан тарбиялашда миллий истиқлол ғояси ва мафкураси асослари таянч омиллар саналади. Ахлоқий тарбияни ташкил этиш жараёнида ахлоқий мазмундаги суҳбат, маъруза, баҳс-мунозара, конференция, семинар ҳамда дебатлардан фойдаланиш ўзининг ижобий натижаларини беради. Шахсда илмий дунёқараш ва тафаккурни шакллантириш. Дунёқараш табиат, ижтимоий жамият, тафаккур ҳамда шахс фаолияти мазмунининг ривожланиб боришини белгилаб берувчи диалектик қарашлар ва эътиқодлар тизимидир. Унда ижтимоий-ғоявий, фалсафий, иқтисодий, табиий-илмий, маънавий-ахлоқий, эстетик, ҳуқуқий ва экологик билимлар негизида шаклланган эътиқодлар намоён бўлади. Дунёқарашга эга бўлиш шахсда атроф-муҳит, ижтимоий муносабатлар, меҳнат фаолияти ва ишлаб чиқариш жараёни, субъектларга нисбатан маълум муносабатнинг қарор топиши, шахс томонидан зиммасидаги ижтимоий бурчларини тўлақонли англаш ва уларни бажаришга нисбатан масъулият туйғусига эга бўлиши учун замин яратади. Ёш авлод дунёқарашининг шаклланишида табиий, ижтимоий ва Асосий вазифалар 1. Ўқувчиларни одоб-ахлоқ қоидалари ва ижтимоий ахлоқ меъёрлари билан таништириш. 2. Уларда маънавий-ахлоқий онгни шакллантириш. 3. Ўқувчиларнинг маънавий-ахлоқий ҳис-туйғуларини тарбиялаш ва ривожлантириш. 4. Ўқувчиларда маънавий-ахлоқий сифат (ота-онани, катталарни ҳурмат қилиш, кичикларга иззат кўрсатиш, меҳнатсеварлик, билим олишга интилиш, камтарлик, ҳалоллик, ростгўйлик, олийжаноблик, мурувватлилик, раҳмдиллик, моддий ва маънавий неъматларни асраш, келажакка ишонч билан қараш ва ҳ.о.)ларни тарбиялаш. 5. Ўқувчиларда маънавий-ахлоқий хулқ-атвор кўникма ва одатларини таркиб топтириш Маънавий-ахлоқий тарбиянинг асосий вазифалари Дунёқараш изчил, тизимли, узлуксиз ҳамда мақсадга мувофиқ ташкил этилаётган таълим-тарбиянинг йўлга қўйилиши, унинг турли йўналиш ва мазмундаги ижтимоий муносабатлар жараёнида фаол иштирок этиши, шунингдек, ўз-ўзини тарбиялаб бориши асосида шаклланади Ilmiybaza.uz гуманитар фанлар асосларининг улар томонидан пухта ўзлаштирилиши муҳим аҳамиятга эга. Шахс дунёқарашида маънавий-ахлоқий қиёфаси, ҳаётий ёндошув ва қадриятлари, ахлоқий тамойиллар акс этади. Дунёқарашнинг бойиб бориши шахсий сифат ва фазилатларнин бойитади, барқарорлаштиради. Эзгу ғоялардан таркиб топган дунёқараш шахс ижобий фазилатлариниг бойитади. Дунёқараш ўз моҳиятига кўра, илмий (муайян фалсафий тизимга эга) ва оддий (муайян фалсафий тизимга эга бўлмаган) дунёқараш тарзида фарқланади. Илмий дунёқараш узлуксиз, изчил равишда мавжуд билимларни пухта ўзлаштириш, ҳаётий тажрибани орттириш асосида шаклланади. Шунга кўра шахс дунёқарашини шакллантириш узоқ муддатли, динамик хусусиятга эга мураккаб жараён саналади. Ақлий тарбиянинг шахс илмий дунёқарашини шакллантиришдаги роли. Шахс дунёқарашининг шаклланишида ақлий тарбия муҳим ўрин тутади. Бугунги кунда Ўзбекистон Республикасида ёшларга ақлий тарбияни беришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. ЎзРнинг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни ва “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури” мазмунида ҳам билимли, юксак маънавий ва ахлоқий талабларга жавоб берувчи юқори малакали кадрни тарбиялаш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири эканлигига урғу берилади. Малакали кадр бўлиб етишиш илмий ва касбий билимларни пухта эгаллаш демакдир. Ақлий тарбия ўқувчиларни илм-фан, техника, технология ҳамда ишлаб чиқариш соҳаларида қўлга киритилаётган ютуқлар билан таништириш, уларда ижодий, эркин, мустақил фикрлаш кўникмаларини ҳосил қилишга замин яратади. Ақлий тарбия жараёнида қуйидги вазифалар ҳал этилади: Ақлий тарбия шахсга табиат ва жамият тараққиёти тўғрисидаги билимларнии бериш, унинг ақлий (билиш) қобилияти, тафаккурини шакллантиришга йўналтирилган педагогик фаолият бўлиб, уни самарали йўлга қўйиш асосида дунёқараш шаклланади Асосий вазифалар 1. Тарбияланувчиларга илмий билимларни бериш. 2. Уларда илмий билимларни ўзлаштиришга нисбатан онгли муносабатни қарор топтириш. 3. Мавжуд билимлардан амалиётда фойдаланиш кўникма ва малакаларини таркиб топтириш. Билимларини доимий равишда бойитиб боришга интилиш туйғусини шакллантириш. 4. Билимларни ўзлаштиришга ёрдам берадиган психологик қобилиятлар (нутқ, диққат, хотира, тафаккур, ижодий хаёл) ва хусусиятлар (аниқ мақсадга интилиш, қизиқувчанлик, кузатувчанлик, мустақил фикрлаш, ижодий тафакур юритиш, ўз фикрини асослаш, мавжуд маълумотларни умумлаштириш, гуруҳлаштириш, мантиқий хулосалар чиқариш ва ҳоказолар)ни ривожлантириш Ақлий тарбиянинг асосий вазифалари Ilmiybaza.uz Ақлий таълим ва тарбия бирлиги асосида шахсда тафаккур (ижтимоий воқеа-ҳодисаларнинг онгда тўлақонли акс этиши, инсон ақлий фаолиятининг юксак шакли) ривожланади. Ақлий тафаккурнинг мавжуд даражасини белгилаш бир қадар мураккаб бўлиб, қуйидаги белгиларга кўра аниқланиши мумкин: 1. Илмий билимлар тизимининг мавжудлиги. 2. Мавжуд илмий билимларни ўзлаштириб олиш жараёни. 3. Фикрлаш кўникмасига эгалик. 4. Билимларни эгаллашга бўлган қзиқиш ҳамда эҳтиёжнинг юзага келганлиги. Ақлий тафаккур узоқ муддат ҳамда тинимсиз изланиш натижасида юзага келиб, унинг негизида илмий қараш ва эътиқод ётади. Илмий қараш (юнонча “idea” – ғоя, тасаввур ва тушунчалар йиғиндиси) муайян ҳодиса, жараённинг моҳиятини ёритувчи, илмий жиҳатдан асосланган фикр, ғоя бўлиб, у шахс томонидан мавжуд илмий билимлар тизими пухта ўзлаштирилганда, билимларни бир-бири билан таққослаш, солиштириш, предмет, ҳодиса ёки жараён моҳиятини таҳлил қилиш натижасида юзага келади. Ўқувчиларни ижодий фикрлашга ўргатиш уларда ихтирочилик кўникмаларини шакллантиришга замин яратади. Ақлий тарбияни самарали ташкил этиш шахсда илмий тафаккурни ривожлантиради. Илмий тафаккур инсон ақлий фаолиятининг юксак шакли саналиб, ижтимоий воқеа-ҳодиса ва жараёнларга илмий ёндашувни англатади. Эътиқод дунёқараш негизида акс этувчи ижтимоий- фалсафий, табиий, иқтисодий, ҳуқуқий, маънавий-ахлоқий, эстетик ҳамда экологик билимларнинг такомиллашган кўриниши; муайян ғояга чексиз ишонч бўлиб, унинг шаклланиши бир неча босқичда кечади. Биринчи босқичда улар беқарор ва вазият тақозосига кўра ўзгарувчанлик хусусиятини касб этади. Иккинчи босқичда маънавий-ахлоқий қарашларнинг барқарор тамойилларига айланади. Мавжуд талаб, жамият томонидан тан олинган ахлоқий қоидалардан четга чиқиш қийин, зиддиятли вазиятларда онгли ҳаракатни ташкил этиш, иродавий сифатларга таянган ҳолда иш кўриш тақозо этилади. Учинчи босқичда эътиқод барча вазиятларда ҳам устувор маънавий-ахлоқий тамойил бўлиб қолади. Ўқувчи томонидан ўзлаштирилган илмий билимлар ҳаётий муносабатлар жараёнида кенг қўлланилганда, уларнинг асл моҳияти чуқур ҳис қилинган ва англангандагина эътиқодга айланади. Шарқ мутафаккирлари ўз асарларида билиш ҳамда инсон ақлий тафаккури масалаларига алоҳида ўрин берган. Масалан, Абу Наср Форобий инсон томонидан борлиқни англаниши, табиат сирларини англашида илм- фаннинг ролини ҳал қилувчи омил сифатида баҳолайди. Алломанинг фикрича, инсон танаси, мияси, сезги органлари у туғилганда мавжуд бўлган бўлса, ақлий билими, маънавияти, руҳияти, интеллектуал ва ахлоқий сифатлари, характери, дини, урф-одатлари, маълумоти ташқи олам, ижтимоий муҳит таъсирида, ижтимоий муносабатлар жараёнида шаклланади. Абу Наср Форобийнинг эътирофича, инсон билимларни ўзлаштирар экан, тирик мавжудотнинг яратилиш тарихигача бўлган маълумотларни ўзлаштира олади, уларни яратади, илмий жиҳатдан асослайди. Абу Райҳон Беруний қуйидагиларни илгари суради: “Инсон нарса ва Ilmiybaza.uz ҳодисаларнинг фақат ташқи сифати ҳамда хусусиятлари ҳақида билим олмай, балки тафаккури, ақли туфайли нарса ва ҳодисаларни таққослайди, бир-бири- билан солиштириб кўради, ўз билимларининг чинлигини аниқлайди”. Мутафаккир инсоннинг билимларни ўзлаштириши янги билимларнинг яратилишига олиб келишини айтади: “Илмлар кўпдир. Улар замони иқболли бўлиб, турли фикр ва хотиралар уларга қўшилиб борса, кўпаяди. Одамларнинг илмларга рағбат қилиши, илмларни ва илм аҳлларини ҳурматлаши ўша иқболнинг белгисидир. (Айниқса) ҳукмрон кишиларнинг илм аҳлини ҳурмат қилиши турли илмларнинг кўпайишига сабаб бўлади”. Абу Али ибн Сино эса билимни чуқур ўзлаштириш донишмандлик эканлигини айтади: “Илм нарсаларнинг инсон ақли ёрдами билан ўрганилишидир. Билим деб эса, нарсаларни идрок қилишга айтилади. Бу шундайки, инсон ақли уни хато ва йўлдан тоймасдан туриб унга эришиши керак бўладиган нарсадир. Бордию, бу далиллар очиқ-ойдин бўлсаю, исботлар чинакамига бўлса, у ҳолда бунга ҳикмат – донишманлик дейилди”. Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг” (“Саодатга бошловчи билим”) асари таъбир жоиз бўлса, билимнинг моҳияти, унинг ижтимоий ҳаётдаги аҳамияти, инсон камолотини таъминлашдаги роли, ёзувликларни бартараф этувчи восита эканлиги тўғрисидаги қомус саналади. Алломанинг фикрича, билимли бўлиш эзгу ишлар тантанасини таъминловчи гаров бўлиб, унинг ёрдамида ҳатто осмон сари йўл очилади: Ҳамма эзгуликлар билим нафи туфайлидур, Билим туфайли, гўё кўкка йўл топилади. Ушбу фикрларни ифода этганда аллома нақадар ҳақ эди. Зеро, орадан тўққиз-ўн аср вақт ўтгач, инсон нафақат осмонга уча олди, балки коинотни ҳам забт этишга муваффақ бўлди. Баҳовуддин Нақшбандий тариқатида авлиёлик куч-қувватини эзгуликка, илм-маърифатни ривожлантиришга йўналтириш етакчи ўрин тутади. Бинобарин, илм-маърифат зулм ва бидъатдан фориғ бўлиш йўлидир. Аллома томонидан илгари сурилган “Хилват дар анжуман”, “Сафар дар ватан” ғоялари мавжуд билимларни суҳбат ҳамда амалиёт ёрдамида ўзлаштириш мақсадга мувофиқлигига ишорадир. Зеро, баҳс-мунозараларда, доимий изланишларда ҳосил бўлган илм пухта ва мустаҳкам бўлади. Алишер Навоий билимларни изчил, узлуксиз ўзлаштириш зарурлигини уқтиради. Шунингдек, илм ўрганиш машаққатли юмуш бўлиб, уни ўрганишда айрим қийинчиликларни енгиб ўтишга тўғри келиши, бу йўлда чидамли, қаноатли, бардошли бўлиш орқалигина мукаммал билимга эга бўлиш мумкинлигини таъкидлайди. Абдулла Авлоний илмни афзаллигини қуйидагича баён этади: “Илм дунёнинг иззати, охиратнинг шарофатидир. Илм инсон учун ғоят муқаддас  Беруний, Абу Райҳон. Танланган асарлар. III жилд. – Тошкент: Давлат нашриёти, 1966. – 7-бет  Беруний, Абу Райҳон. Танланган асарлар. II жилд. – Тошкент: Давлат нашриёти, 1965. – 125-бет  Ўзбек педагогикаси антологияси // Тузувчи-муаллифлар: К.Ҳошимов, С.Очил. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – 137-бет Ilmiybaza.uz бир фазилатдур, зероки, илм бизга ўз аҳволимизни, ҳаракатимизни ойна каби кўрсатур, зеҳнимизни, фикримизни қилич каби ўткир қилур, илмсиз одам мевасиз дарахт кабидур”. Аллома билим инсонни жаҳолатдан қутқаришнинг самарали воситаси эканлигига ҳам урғу беради: “Илм бизни жаҳолат қоронғусидан қутқарур, маданият, маърифат дунёсига чиқарур, ёмон феъллардан, бузуқ ишлардан қайтарур, яхши хулқ, одоб соҳиби қилур. Бугун ҳаётимиз, саломатлигимиз, саодатимиз, сарватимиз, маишатимиз, ҳимматимиз, ғайратимиз, дунё ва охиратимиз илмга боғлиқдур”. Ўқувчи дунёқарашини шакллантиришнинг бир неча мақбул шакл, метод ва воситалари бўлиб, улар сирасида маънавий-ахлоқий, ижтимоий-ғоявий, иқтисодий, ҳуқуқий, эстетик ва экологик мавзуларда ташкил этилувчи суҳбатлар, баҳс-мунозаралар, маърузалар, муаммоли вазиятларни яратиш асосида ўқувчиларни фикрлашга ундовчи амалий тренинглар, дебатлар, мустақил ишлар, шунингдек, ишчанлик ўйинлари самарали саналади. Таълим-тарбия жараёнида фанлараро алоқадорлик, ижтимоий ва табиий омилларнинг ўзаро мувофиқ келишига эришиш омиллари, атроф-муҳит ҳамда ижтимоий муносабатлар таъсирида шахс камолотини таъминлашга эришиш имкониятидан унумли фойдаланишга интилиш мақсадга мувофиқ. Дунёқарашнинг шаклланишида жамиятда устувор ўрин тутган мафкуравий ғоялар ва уларнинг моҳиятидан тўлақонли хабардор бўлиш ўзига хос аҳамиятга эга. Таълим муассасаларида йўлга қўйилаётган таълим-тарбия, хусусан, ижтимоий-гуманитар ва табиий фанлар асослари моҳияти билан ўқувчиларни таништириш жараёнида ЎзРнинг миллий истиқлол ғояси ва мафкура асослари тўғрисида маълумотлар бериб бориш, ўқувчиларда уларга нисбатан муносабатни шакллантириш самарали йўл ҳисобланади. Иқтисодий тарбия ўқувчиларда илмий дунёқарашни шакллантиришнинг таркибий қисми. Ўзбекистон Республикасида бозор муносабатлари шаклланаётган шароитда ўқувчиларга иқтисодий билимларни бериш ва уларда иқтисодий фаолиятни юрита олиш кўникма, малакаларни шакллантириш ўзига хос аҳамият касб этади. Иқтисодий тарбия иқтисодий таълим билан чамбарчас ҳолда олиб борилади. Иқтисодий тарбияни ташкил этишда оила, таълим муассасаси ва жамоатчилик ўртасидаги ҳамкорликка таяниш ижобий натижаларни беради. Иқтисодий тарбияни ташкил этишда қуйидаги вазифалар бажарилади:  Авлоний, Абдулла. Одоб бўстони ва ахлоқ гулистони. – Тошкент: Ўқитувчи, 1994. – 10- бет Иқтисодий тарбия ўқувчиларга иқтисодий билимларни бериш, уларда иқтисодий фаолият (оила бюджетини шакллантириш, оила хўжалигини юритиш, мавжуд моддий бойликларни асраш, кўпайтириш, савдо-сотиқ муносабатларини тўғри ташкил этиш ва ҳоказалар)ни ташкил этиш кўникма ва малакаларини шакллантиришдан иборат бўлиб, ижтимоий тарбиянинг муҳим таркибий қисми саналади Ilmiybaza.uz Ilmiybaza.uz Иқтисодий мавзулардаги суҳбат, баҳс-мунозара, ҳамда тренинглар, ишлаб чиқариш илғорлари билан учрашувлар, ишлаб чиқариш корхоналарига уюштирилувчи экскурсиялар, тадбиркорлик ёки муайян касбий фаолиятни ташкил этиш кўникмаларини шакллантирувчи ишчанлик ўйинлари, ўқувчиларнинг ишлаб чиқариш борасидаги ижодий қобилиятларини намойиш этишга имкон берувчи кўрик-танловлар, иқтисодий йўналишдаги конференция, семинар, мунозараларни ташкил этиш иқтисодий тарбия самарадорлигини таъминлайди. Иқтисодий тарбияни узлуксиз амалга оширишда таълим муассасаларида дарс ва дарсдан ташқари шароитлар, оилада амалга оширилаётган ҳаракатлар муҳим аҳамиятга эга. Иқтисодий мазмундаги суҳбатлар, учрашувлар, экскурсиялар, тўгараклар кўринишидаги амалий тадбиркорлик фаолияти (у ёки бу ҳунар йўналишидаги ижодий ишлар)ни ташкил этиш ўқувчиларда иқтисодий тафаккурнинг шаклланишига ёрдам беради. Экологик тарбия ўқувчилар дунёқарашини шакллантиришнинг таркибий қисми. “Экология” тушунчаси илк бор немис олими Э.Геккел томонидан қўлланилган. Экологик тарбия ижтимоий тарбиянинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. ЎзРда табиат ва атроф-муҳит муҳофазасини ташкил этишга алоҳида Ижтимоий-экологик ҳаракат ғояси “Ўзбекистон Республикасининг Атроф- муҳитни муҳофаза қилиш Миллий ҳаракат режаси”да ўз ифодасини топган. Асосий вазифалар 1) ўқувчиларга иқтисодий билим асослари (иқтисод, оила хўжалигини юритиш ва бошқариш, ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этиш, ишлаб чиқаришни молиялаштириш, капитал, тадбиркор, тадбиркорлик фаолияти, кичик ва ўрта бизнес, ижара, шартномалар ва уларни тузиш, банклар, банк операциялари, бюждетни шакллантириш, даромад, банкрот, бизнес-режа ва бошқалар)ни бериш; 2) уларда иқтисодий онг ва тафаккур, хусусан, мавжуд моддий бойликларга нисбатан оқилона муносабатни тарбиялаш; 3) касбий ёки ишлаб чиқариш кўникма ва малакаларини шакллантириш; уларни иқтисодий ишлаб чиқариш жараёнига фаол жалб этиш; 4) ўқувчиларда тадбиркорлик фаолиятини ташкил этишга нисбатан эҳтиёж ва лаёқатни юзага келтириш; 5) улар томонидан тадбиркорлик фаолиятининг йўлга қўйилишига эришиш Иқтисодий тарбиянинг асосий вазифалари Экологик тарбия (грекча “oikos” – турар жой, макон, “logos” – фан) ўқувчиларга дастлабки экологик билимларни бериш, мавжуд экологик билимларини бойитиш, уларда табиат ва атроф-муҳит муҳофазасини ташкил этиш кўникма ва малакаларини шакллантиришга қаратилган педагогик жараёндир Ilmiybaza.uz Ўқувларда табиатга нисбатан тўғри муносабатни қарор топтириш, меҳр- муҳаббатни уйғотиш, атроф-муҳит мусаффолигига эришиш экологик муаммоларни ҳал этиш йўлида муҳим босқич саналади. Назарий экологик билимлар (экологик онг), атроф-муҳит ва табиат муҳофазаси йўлида олиб борилаётган фаолият бирлиги экологик маданиятни шакллантиришга хизмат қилади. Экологик тарбия ижтимоий тарбиянинг яна бир муҳим таркибий қисми бўлиб, уни ташкил этиш жараёнида қуйидаги вазифалар ҳал этилиши зарур: Оила ва жамиятда экологик мавзулардаги суҳбат, давра суҳбати, экскурсия, баҳс-мунозара, ижодий танловлар, учрашув, ижтимоий-фойдали меҳнат (шанбалик, ҳашар, кўкаламзорлаштириш) кабилар экологик тарбия самарадорлигини оширади. Оила тарбиясида суҳбат, кузатиш ва, амалий фаолиятни ташкил этиш, рағбатлантириш ва жазолаш каби методлардан фойдаланиш ҳам ўқувчиларнинг экологик маданиятини риаожлантиради. Экологик таълим ўқувчига аниқ мақсадга мувофиқ, изчил, тизимли ва узлуксиз равишда назарий экологик билимларни беришга йўналтирилган таълимий жараёни Экологик онг табиат ва атроф-муҳитнинг мавжуд ҳолати, уларни муҳофаза этиш борасидаги тушунчаларнинг онгдаги ифодаси бўлиб, у мураккаб ижтимоий-психологик ҳодиса сифатида намоён бўлади Экологик маданият ўқувчининг ижтимоий талабларга мувофиқ табиат ва атроф-муҳит муҳофазасини ташкил этиш қобилияти Экологик фаолият экологик билимларга таянилган ҳолда табиат ва атроф-муҳит муҳофазасини таъминлаш борасида амалга оширилаётган хатти-ҳаракатлар мажмуи Асосий вазифалар 1. Ўқувчиларнинг экологик билимларини янада ошириш. 2. Уларнинг табиат ва атроф-муҳит экологияси тўғрисидаги тасаввурини бойитиш. 3. Ўқувчиларда табиат ва атроф-муҳит муҳофазасини таъминлаш ижтимоий зарурият эканлиги тўғрисидаги эътиқодни шакллантириш. 4. Ўқувчиларда экологик фаолият кўникма ва малакаларни тарбиялаш ҳамда уларнинг табиат ва атроф-муҳит муҳофазасини таъминлаш жараёнида фаол иштирок этишларига эришиш Экологик тарбиянинг асосий вазифалари Ilmiybaza.uz Ўқувчи тарбиясида иштирок этаётган субъектларнинг шахсий намуналари, ўқув манбалари, бадиий адабиётлар, оммавий ахборот воситалари (жумладан, Интернет) материалларининг ғоялари ўқувчиларда экологик маданиятни шакллантиришнинг муҳим воситалари саналади. Фуқаролик тарбиясининг мазмуни ва вазифалари. Мустақил Ўзбекистон Республикасида шаклланаётган миллий истиқлол ғоялари фуқароларни Республика Конституциясида эътироф этилган инсонпарвар, демократик, ҳуқуқий давлат ва ҳуқуқий жамиятни барпо этишдек эзгу мақсад атрофида бирлаштиришга хизмат қилади. Ҳар бир фуқаронинг ижтимоий- сиёсий, ҳуқуқий фаоллигини юзага келтириш, ҳуқуқий маданиятини қарор топтириш – фуқаролик (ҳуқуқий) жамиятнинг асосий талаби саналади. Жамиятда қонун йўли билан белгиланган талаблар фуқаро хулқини баҳолаш, хатти-ҳаракатлари моҳиятини таҳлил қилиш учун мезон бўлиб хизмат қилади. Ана шу талабларга мувофиқ фуқаронинг хулқ-атворидаги айрим кўринишлар, ҳаракатлар ёки одатлар маъқулланади ёки қораланади. ЎзР ижтимоий мақсади демократик, инсонпарвар ҳуқуқий давлат ва жамиятни қуришдир. Уни бунёд этиш жараёнида янги ижтимоий фуқаролик тарбиясини ташкил этиш вазифаларини янада мураккаблаштиради. Ҳуқуқий жамият барпо этилишининг муваффақияти фуқароларнинг ижтимоий-сиёсий онглилик даражаси, фуқаролик фазилатларининг шаклланганлиги ва ижтимоий фаоллик кўрсаткичларига боғлиқ. Фуқаролик тарбиясининг марказий объекти фуқаро саналади. Фуқаро фуқаролиги ҳуқуқий жиҳатдан эътироф этилган ҳамда муайян жамият (давлат) аъзоси бўлган шахсдир. Фуқаролик эса ҳуқуқий ва ахлоқий меъёрларга онгли риоя этиш, маълум ҳуқуқлардан фойдаланиш ҳамда бурчларни бажаришга масъуллик билан ёндошув, меҳнат жараёни ва жамоадаги фаоллик, маънавий етуклик асосида муайян давлатга мансублик. Фуқаролик тарбияси фуқаролик тушунчасининг моҳиятини англатиш орқали ўқувчиларда юксак даражадаги фуқаролик маданиятини шакллантириш, уларни халқ, Ватан, жамият манфаатлари йўлида курашувчи фуқаролар этиб тарбиялашга йўналтирилган педагогик жараён Ilmiybaza.uz Фуқаролик тарбиясининг вазифалари қуйидагилардан иборат: Ўқувчиларнинг фуқаролик тарбиясини ташкил этишда шахсга давлат Конституциясида кўрсатилган ҳуқуқлардан фойдаланиш ҳамда бурчларни бажариш хусусида маълумотлар бериш, уларда ижтимоий фаолиятни ташкил этишда ҳуқуқлардан фойдаланиш ва бурчларни бажариш бўйича кўникма ва малакаларни ҳосил қилиш мақсадга мувофиқдир. Республика Бош қонунида шахснинг қуйидаги ҳуқуқлари кафолатланади: яшаш ҳуқуқи, эркинлик ва шахсий дахлсизлик, айбланаётган шахс ишининг судда қонуний тартибда, ошкора кўриб чиқилиши, ҳар ким ўз шаъни ва обрўсига таҳдид қиладиган тажовузлардан, шахсий ҳаётга аралашишдан ҳимояланиш ва турар-жой даҳлсизлиги, Республика ҳудудида бир жойдан икки жойга кўчиш, ЎзРга келиш ва ундан чиқиб кетиш, фикрлаш, сўз ва эътиқод эркинлиги, виждон эркинлиги, давлат ишларини бошқаришда бевосита ёки ўз вакиллри орқали иштирок этиш, қонуний митинглар, йиғилишлар ва намойишларда иштирок этиш, касаба уюшмаларида, сиёсий партияларга ва бошқа жамоат бирлашмаларига уюшиш, оммавий ҳаракатларда иштирок этиш, сайлаш ва сайланиш, мулкдор бўлиш, меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, дам олиш, қариганда ёки меҳнат қилиш лаёқатини йўқотганда, шунингдек, боқувчисидан маҳрум бўлганда ижтимоий таъминотдан фойдаланиш, тиббий хизматдан фойдаланиш, билим олиш, илмий ва техникавий ижод эркинлиги. Ўқувчиларга ҳуқуқлари борасидаги билимларни бериш билан бирга фуқароларнинг бурчлари нималардан иборат эканлиги ҳақида маълумот бериш, бу хусусида ўқувчиларда амалий кўникмаларни ҳосил қилиш кўзланган мақсадга эришишда муваффақият омили бўлади. Фуқароларнинг бурчлари қуйидагилардан иборатдир: фуқаролар Конституция ва қонунларда кўзда тутилган талабларга риоя этишга, бошқа кишиларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни, қадр-қимматини ҳурмат Асосий вазифалар 1. Ёш авлодни жамиятда устувор бўлган ахлоқий ва ҳуқуқий меъёрларга риоя этишга ўргатиш. 2. Ўқувчиларга фуқаролик ҳуқуқ ва бурчлари тўғрисида маълумотлар бериш, уларда фуқаролик фаолияти кўникма ва малакаларини ҳосил қилиш. 3. Ўқувчиларда давлат рамзларига нисбатан ҳурмат ва муҳаббатни қарор топтириш, Республика Президенти шаъни, ор-номусини ҳимоя қилишга тайёрлик ҳиссини шакллантириш. 4. Уларда халқ ўтмиши, миллий қадриятларга нисбатан муҳаббат туйғусини уйғотиш, улардан ғурурланиш, фахрланиш ва ифтихор ҳисларини ошириш. 5. Ватан, халқ ва миллат ишига содиқлик, ўз манфаатларини юрт манфаатлари билан уйғунлаштира олишга эришиш, фидоий фуқарони тарбиялаб вояга етказиш. 6. Ватан, юрт озодлиги ва мустақиллигини эъзозловчи, ардоқловчи, уни ҳимоя қилишга тайёр фуқарони тарбиялаш Ақлий тарбиянинг асосий вазифалари Ilmiybaza.uz қилиш; Ўзбекистон халқининг тарихий, маънавий-маданий меросини авайлаб асраш; фуқаролар табиий атроф-муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш; қонунлар билан белгиланган солиқлар ва маҳаллий йиғимларни тўлаш; Ўзбекистон Республикасини ҳимоя қилиш. Ўқувчиларни фуқаролик руҳида тарбиялашда давлат рамзларининг аҳамияти. Рамзлар – бу шартли белгилар бўлиб, улар қадим даврлардаёқ турли халқларда у ёки бу ҳодиса, олам, мавжудот, одамлар тасвирини, уларнинг қарашларини ифодалаган. Давлат рамзлари муайян миллат, элатнинг этнопсихологик хусусиятлари, қарашлари, орзу-умидлари, интилишлари ҳамда мақсади, ҳудудий, ижтимоий-ғоявий бирлик моҳиятини англатишга хизмат қилувчи тасвирий белгилар мажмуидир. Муайян давлатнинг байроғи, герби (тамғаси) ҳамда мадҳияси давлат рамзлари мажмуини ифодалайди. Давлат рамзлари ўзларида чуқур сиёсий ва ижтимоий-ғоявий мазмунни ифода этади. Давлат рамзлари (байроқ, герб)да тасвирланган ранглар, тасвирлар муайян халқ, миллат ўтмиши, қадим анъаналари, халқнинг турмуш тарзи, орзу-умидлари, мақсади, ҳаётий интилишларини ифода этишга хизмат қилади. Давлат мадҳиясида эса халқ, миллат, давлат ва жамиятнинг ягона мақсади, бирлиги ғоялари тараннум этилади. Давлат рамзлари давлатнинг мавжудлигини кўрсатувчи белгилардир. Ўзбекистон Республикасида давлат мустақиллигининг эълон қилиниши ижтимоий-сиёсий мустақилликни ифода этувчи рамзларни яратишни тақозо этди. 1992 йил 10 декабрда ЎзРнинг давлат мадҳияси қабул қилинди. Ўзбекистон Халқ шоири Абдулла Орипов ва таниқли бастакор Мутал Бурхонов ЎзР давлат мадҳиясининг муаллифларидир. 1991 йил 18 ноябрда Ўзбекистон Республикасининг байроғи, 1991 йил 2 июлда эса Ўзбекистон Республикасининг герби (тамғаси) қабул қилинди. Таълим муассасаларида фуқаролик тарбиясини ташкил этишда ўқувчиларга давлат рамзларига оид маълумотларни бериш, уларнинг онгига давлат рамзларининг халқ, миллат ор-номуси, шаъни, қадр-қимматининг тимсоли эканлиги тўғрисидаги ғояларни сингдириш зарур. Мустақил ЎзРнинг байроғида оқ, кўк, яшил ва қизил ранглар ўз ифодасини топган бўлиб, уларнинг ҳар бири муайян маънони англатишга хизмат қилади. Оқ ранг қизил ранг билан ҳошияланган. Республика байроғида юрт тарихи, ўзбек халқининг миллий руҳи ва юрт табиатининг жамоли акс эттирилган. Байроқнинг чап томони юқорида қисмида ярим ой ва ўн икки юлдузнинг тасвири туширилган. Кўк ранг ва юлдузлар тасвири тиниқ, мовий осмон белгисидир. Ўртадаги оқ ранг эса ёруғ кун ва покиза, оқ кўнгилли ўзбек халқининг тилаги, қизил ҳошиялар эса томирларда жўш ураётган қон каби тириклик ва ҳаёт рамзидир. Яшил ранг эса қадим-қадимдан табиат белгиси, ой (янги ой) рамзининг берилиши мустақиллик шароитида ҳаёт кечириш халқимиз учун ўзига хос янги давр эканлигининг ифодасидир. Юлдузлар сонининг ўн иккиталиги йил ойлари, мучал ҳисобига нисбатдир. Умуман, юлдузлар қадимданоқ абадият тимсоли сифатида қадрланиб келинган. XVIII Ilmiybaza.uz асрдан бошлаб эса, бюук интилиш ҳамда улуғ ғояларнинг ифодаси сифатида талқин этила бошланган. Республика миллий байроғининг ҳуқуқий мақоми “Ўзбекистон Республикасининг Давлат байроғи тўғрисида”ги Қонунда белгилаб берилган. Миллий байроқ ва унинг моҳияти тўғрисидаги маълумотларни ўқувчиларга етказиш синф соатларида, шунингдек, тарбиявий тадбирларни ўтказиш чоғида амалга оширилади. Байроқ давлат мустақиллигининг белгисигина бўлмай, у Ўзбекистон Республикаси номини халқаро майдонда рамзий равишда ифода этиш учун хизмат қилади. Давлат байроғи Президентлик аппарати, Республика Олий Мажлиси ва ҳукумати, Қорақалпоғистон Республикаси Жуқориғи Кенгеши ва ҳукумати, халқ депутатлари маҳаллий Кенгашлари, турли давлатларда Республика номидан иш олиб борувчи Ўзбекистон Республикасининг доимий ваколатхоналари биноларида кўтарилади. Фуқаролик тарбиясининг йўналишларидан бири ўқувчиларга миллат, халқ ўтмишини ўргатиш асосида миллий ўзликни англаш ҳисссига эга бўлишларини таъминлаш саналади. Миллий қадриятлар ғояларини ўрганиш асрлар давомида ардоқланиб келган анъана, урф-одат, маросимлар миллатни бу қадар жипслашганлиги сиридан воқиф этади. Фуқаролик тарбияси негизида халқ ўтмиши, тарихини ўрганиш миллий қадриятлар моҳиятини англашга йўналтирилган фаолиятга ўқувчиларни жалб этиш ижтимоий мақсадни амалга оширишга йўналтирилган йўл саналади. Ўқувчиларда фуқаролик ҳиссини қарор топтириш, уларни фидоий, ватанпарвар фуқаро сифатида тарбиялаш эвазига таъминланади. Ёш авлодда фуқаролик ҳисси ва эътиқодини тарбияламай туриб, уларда ахлоқий, хулқий одатлар ва кўникмаларни шакллантириб бўлмайди. Фуқаролик туйғусини қарор топтириш мураккаб жараён. Бунда дастлаб ўқувчиларга фуқароликнинг моҳияти ва меъёрий қоидалар мазмунига оид билимлар берилади. Аввало, ўқувчига фуқаролик одоби ва маданияти ҳақида тушунчалар берилади, бу хилдаги хатти ҳаракатларга оид намуналар келтирилади, сўнгра фаолият уюштирилади. Бадиий ва илмий адабиётлар, матбуот янгиликлари, кинофильм, спектакл ғоялари, турли суҳбатлар мазмунини тушунтириш, тарғиб этиб бориш орқали ўқувчилар онгига фуқаролик тушунчалари сингдирилади. Фуқаролик туйғусини болаларда мактабгача таълим ёшидан бошлаб ҳосил қилиш мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун “Республика байроғида нималар акс эттирилган?”, “Республика гербида нималар тасвирланган?”, “Ҳимо қуши тасвири қандай маънони англатади?”, “Сен Давлат мадҳиясини биласанми?” каби мавзуларда суҳбатлашиш муҳимдир. Ўқувчига фуқаро сифатида ўз хулқ-атвори мазмунини таҳлил этиш имконини бериш лозим. Яъни, “Бугун халқ фаровонлиги, Ватан тараққиёти учун нима қила олдим?”, “Зиммамдаги бурчни қандай адо этдим?” тарзидаги саволларга жавоб топишга ўргатиш керак. Ёш авлодга турли фанлар асосларини чуқур ўзлаштириш уларнинг Ilmiybaza.uz тафаккури ва дунёқарашини бойитишга, шунингдек, фуқаро сифатида ўз мажбуриятларини тўлақонли англашлари учун имконият яратишини тушунтириб бориш мақсадга мувофиқдир. Фидоийлик, интилувчанлик, ташаббускорлик, ташкилотчилик, қатъият, матонат, уюшқоқлик каби хислатлар ўқувчиларда фуқаролик тарбиясини ташкил этишда тарбияланади. Фуқаролик тарбиясини ташкил этиш учун маълум шарт-шароитларнинг мавжудлиги тақозо этилади. Булар: ўқув юртида ташкил этилаётган таълим- тарбия жараёни юксак даражада уюштирилиши керак; фуқаролик тарбиясини ташкил этиш жараёнининг муваффақияти ўқитувчи ва ўқувчилар жамоасининг савиясига боғлиқ; тарбиявий ишнинг режали, узлуксиз, тизимли бўлишига эришиш; оила, мактаб ва маҳалла ўртасида ўзаро ҳамкорликнинг юзага келиши фуқаролик тарбиясининг муваффақиятини таъминлайди; ўқувчиларнинг ахлоқий ва ҳуқуқий меъёрлар, умумий тартибга қатъий риоя этишга ўргатиш, зиммасидаги бурчни тўлақонли адо этишларига эътиборни қаратиш. Фуқаролик тарбиясини ташкил этишда суҳбат, мунозара, маъруза, баҳслардан фойдаланиш, машқ, тест, анкета саволларга жавоблар олиш кутилган натижани қўлга киритишга имкон беради. Фуқаролик тарбиясида унинг натижасини ҳисобга олиш муҳим аҳамиятга эга. Бунда ўқувчининг тарбияланганлик даражаси асос қилиб олинади. Фуқаро қуйидаги сифатларга эга бўлиши лозим: фуқаролик бурчини бажара олиш (ўз Ватани, халқи, ота-онаси олдидаги мажбуриятни ҳис эта олиш) қобилиятига эгалик; миллий ғурур ва ватанпарварлик туйғусига эга бўлиш; давлат Конституцияси, давлат ҳокимияти органлари, мамлакат Президенти, давлат рамзлари (герб, байроқ ва мадҳия)га ҳурматда бўлиш; мамлакат тақдири ва истиқболи учун жавобгарлик, масъуллик; ижтимоий ҳуқуқий ва ахлоқий меъёрларга ҳурмат ва итоатда бўлиш; мамлакат миллий бойликларини асраш, уларни кўпайтириш ҳақида қайғуриш; давлат тили, миллий маданият ва анъаналарга садоқат кўрсатиш; ижтимоий фаоллик; демократик тамойилларга амал қилиш; табиатга нисбатан эҳтиёткорона, масъулиятли муносабатда бўлиш; фуқароларнинг ҳуқуқ ва бурчларини ҳурмат қилиш; ҳуқуқий онг ва фуқаролик маданиятига эга бўлиш; ўз фаолияти, хатти-ҳаракатига масъулиятли бўлиш; байналминаллик, ўзга халқларга ҳурмат кўрсатиш ва бошқалар. Ўқувчиларда ватанпарварлик ва байналминаллик ҳиссини шакллантириш – фуқаролик тарбиясининг асоси. Фуқаролик тарбиясини ташкил этиш жараёнида шахсда ватанпарварлик (лотинча “patriots” – ватандош, “patris” – ватан, юрт) туйғусини шакллантиришга эътибор қаратилади. Зеро, фуқаро давлатнинг аъзоси сифатида унинг шаъни, обрў- эътиборини таъминлаши, унинг манфаатлари учун кураша олиши зарур. “Ватан атамаси аслида арабча сўз бўлиб, она юрт маъносини билдиради, Ватан тушунчаси кенг ва тор маънода қўлланилади. Бир халқ вакиллари жумулжам яшаб турган, уларнинг аждодлари азал-азалдан истиқомат қилган ҳудуд назарда тутилса, бу кенг маънодаги тушунчадир. Киши туғилиб ўсган Ilmiybaza.uz уй, маҳалла, қишлоқ назарда тутилса, бу тор маънодаги тушунчадир”. “Ватанпарварлик – ўз тақдирини ватан, миллат тақдири билан боқлаган барча кишиларга хос фазилат. Миллат тараққиётининг имкониятлари, шон- шуҳрати, обрў-эътибори ҳам шу миллат кишилар ватанпарварлик туйсусининг даражаси билан боғлиқдир”. Ватанпарвар шахс қиёфасида қуйидаги сифатлар намоён бўлади: Ватанпарвар шахс ўз ватанини унинг бойликлари ёки ватанининг қулай географик ҳудудда жойлашганлиги учун эмас, балки, ўзи Ватаннинг бир бўлаги эканлиги, ўзи мансуб бўлган миллатнинг шу Ватанда, шу маконда яшаши учун қадрлай олиши, унга нисбатан чуқур ҳурмат кўрсатиши зарур. Ўзбекистон Республикаси биринчи Президенти И.А.Каримов асарларида ватанпарварлик, ёшларни ватанпарварлик руҳида тарбиялаш масалаларига кенг ўрин берилган. Хусусан: “Ўзбекистон фуқаросининг ватанпарварлиги бу қайта ўзгариш йўлини кўрсатувчи, кўзланган мақсаддан четга чиқмайдиган йўлчи юлдуз, ишончли компасдир. Ўзбекистонга, унинг ерига, табиатига, бу ерда яшаётган халқларга муҳаббат, ўлканинг тарихи, маданияти, анъаналарини теран билиб олишга интилиш, республиканинг қудрати ва ютуқларидан фахрланиш, халқимиз қисматига тушган қийинчиликлар учун  Иброҳимов А., Султонов Х., Жўраев Н. Ватан туйғуси. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – 139-бет  Юсупов Э. Инсон камолотининг маънавий асослари. – Тошкент: Университет, 1998. – 148-бет Ватанпарварлик шахснинг ўзи мансуб бўлган миллат, туғилиб ўсган ватани тарихидан ғурурланиши, бугуни тўғрисида қайғуриши ҳамда унинг порлоқ истиқболига бўлган ишончини ифода этувчи юксак инсоний фазилат саналади Ватанпарварлик сифатлари Ватанга бўлган меҳр-муҳаббат, унга садоқат; ўзи мансуб бўлган миллат ўтмиши, урф-одатлари, анъаналари ва қадриятларига содиқлик; Ватан ва миллат тарихидан ғурурланиш; юртнинг моддий, шунингдек, миллат томонидан яратилган маънавий бойликларини асраш, уларни кўпайтириш борасида ғамхўрлик қилиш; Ватан равнақи ва миллат тараққиёти йўлида меҳнат қилиш; Ватан озодлиги ва миллат эркига қилинаётган ҳар қандай таҳдидга қарши курашиш; Ватан ва миллат обрўи, шаъни, ор-номусини ҳимоя қилиш; Ватан равнақи ва миллат тараққиётига нисбатан ишончга эга бўлиши Ватанпарвар шахс қиёфасида акс этувчи сифатлар Ilmiybaza.uz қайғуриш кўп миллтли ўзбек жамиятининг муҳим жиплаштирувчи асоси ҳисобланади”. Эркка интилиш, озод яшашга бўлган эҳтиёж инсонга хос бўлган туйғудир. Инсон ўз ватанидагина озод ва эркин яшай олади. Шу боис ватан озодлиги учун курашиш масаласи қадим-қадимдан алломаларнинг асарлари ҳамда эзгу ғояларни ифода этувчи таълимотларнинг бош мавзуси бўлиб келган. Ҳадиси Шарифда ватанни севиш иймондан эканлиги таъкидланади. Алишер Навоий қуйидаги мисраларда ватандан айрилиш инсон учун оғир жудолик эканлигини “Ғурбатда ғариб шодмон бўлмас эмиш” деб бошланувчи шеърий асарида алоҳида таъкидлаб ўтади. Алломанинг фикрларини ривожлантирган ҳолда ватандан жудо бўлиш оғир жудоликкина эмас, балки “юзи қаролиқ” эканлигини Заҳириддин Муҳаммад Бобур “ўз ёрин қўйиб Ҳинд сори юзланиш” туфайли “юзи қаролиғ” бўлганлигини айтади. Абдулла Авлоний ўз асарларида “Ватан” тушунчасига таъриф бериб, унинг равнақи учун курашиш ватанпарвар инсонга хос хусусият эканлиги қуйидагича қайд этади: “Ҳар бир кишининг туғулуб ўсган шаҳар ва мамлакатини шул кишининг ватани дейилур. Ҳар ким туғилган, ўсғон ерини жонидан ортиқ суяр. Ҳатто бу ватан ҳисси – туйғуси ҳайвонларда ҳам бор. Агар бир ҳайвон ўз ватанидан – уюридан айрилса, ўз еридаги каби роҳатда яшамас. ... Биз туркустонликлар вз ватанимизни жонимиздан ортиқ суйдиғимиз каби. Араблар Арабистонларини, қумлик, иссиқ чўлларини, эскумулар шамол тарафларини, энг совуқ ва музлик ерларини бошқа ердлардан зиёд суярлар. Агар суймасалар эди, ҳавоси яхши, тириклик осон ерларга ўз ватанларини ташлаб ҳижрат қилур эди”. Инсон ўзи туғилиб ўсган ватанда орзу-умидлари, ниятлари, ҳаётий интилишлари билан ўзига яқин бўлган кишилар даврасида бўлади, ўзи кўниккан турмуш тарзи бўйича кун кечиради, болаликдан ўзи кўниккан ижтимоий муносабатлар жараёнида иштирок этади, ҳаётининг бир қисмига айланган тилда сўзлашади ва у шу муҳитдагина ўзини эркин ҳис қилади. Бегона юртларда у ўзига таниш бўлган, ўзи кўниккан муҳитни топа олмайди. Шу боис гарчи иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатга сафар уюштирган бўлса-да, ўз юртини тезда соғинади.  Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққёт йўли. – Тошкент: Ўзбекистон, 1992. – 76-бет  Авлоний, Абдулла. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – 230-бет Байналминаллик (“inter” – орасида, ўртасида, аро, “nation” – халқ) ўзга миллат ва элатларнинг ҳақ-ҳуқуқлари, эрки, урф-одатлари, анъаналари, турмуш тарзи, тили ҳамда виждон эркинлигини ҳурмат қилиш, уларнинг манфаатларига зиён етказмасликни ифода этувчи шахсга хос маънавий-ахлоқий фазилатлардан биридир Ilmiybaza.uz Ўқувчилар ўртасида ватанпарварлик ва байналминаллик тарбияси уларга оид мавзуларда суҳбат, давра суҳбати, матбуот конферанцияси, викторина, учрашув, кўрик-танлов, баҳс-мунозаралар ташкил этиш каби шаклларда амалга оширилиши мумкин. Шунингдек, музейларга экскурсиялар уюштириш, ватанпарварлик ва байналминаллик мавзуларида яратилган асарлар мазмунини биргаликда ўрганиш, кинофильмлар томоша қилиш ҳам ўзининг ижобий натижасини беради. Ўқувчиларда байнамлиналлик туйғусини шакллантиришда таълим муассасалари қошида фаолият юритувчи “Дўстлик клуби”нинг таъсири каттадир. Бинобарин, турли миллатларга мансуб болалар ўртасида дўстлик алоқаларининг боғланиши уларда бир-бирларига нисбатан ҳурматни қарор топтирибгина қолмай, ўзга миллат ёки элатларнинг урф-одатлари, анъаналари, тили, маданияти ва қадриятларини пухта ўрганишга кўмаклашади. Бу борадаги билимлар эса уларда шовинистик (миллатчилик) кайфиятининг шаклланишига тўсқинлик қилади. Шунингдек, ўқувчиларни Республика Байналминал маркази ёки жойлардаги Миллий-маданий Марказларнинг фаолияти билан яқиндан таништириш, айни вақтда республика ҳудудида турли миллат ва элат вакилларини бирлаштирувчи 138 та Миллий-мадаий марказлар фаолият юритаётгани тўғрисида маълумотлар бериб, улар томонидан уюштирилаётган тадбирларга ўқувчиларни фаол жалб этиш ҳам ижобий натижаларни беради. Ёшларда ватанпарварлик туйғусини шакллантиришда ҳарбий ватанпарварлик тарбиясининг ҳам аҳамияти беқиёсдир. Республика “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати раҳбарлигида ҳарбий ватанпарварлик ғоясини тарғиб этувчи “Ватанпарвар” ўйинлари, мусобақаларининг ўтказилиши мақсадга мувофиқдир. Ўқувчиларни ижтимоий-ғоявий, маънавий-ахлоқий, психологик-иродавий, жисмоний ҳамда ҳарбий- ватанпарварлик тарбиясини ташкил этиш улар томонидан Ватанни ҳимоя қилиш дек муқаддас бурчни англашларига ёрдам беради. Ҳарбий ватанпарварлик тарбияси ёшларни ватан ҳимояси ҳамда ҳарбий мудофаага тайёрлаш, уларда фавқулотда ҳолатларда ҳарбий мудофаани ташкил этиш кўникма ва малакаларини шакллантиришга йўналтирилган педагогик жараён. Ҳарбий-ватанпарварлик тарбиясининг мақсади ёшларни ватан ҳимояси ҳамда ҳарбий мудофаага тайёрлаш, уларда фавқулотда ҳолатларда ҳарбий мудофаани ташкил этиш кўникма ва малакаларини шакллантиришдан иборат бўлиб, мазкур жараёнда қуйидаги вазифалар амалга оширилади: Асосий вазифалар Ўқувчиларга фуқаро мудофааси, ҳарбий билим асосларини бўйича бошланғич билимларни бериш , амалий кўникмаларни ҳосил қилиш; уларни миллий мустақиллик, ЎзРнинг давлат қурилиши ва конституциявий тузумига қарши уюштирилувчи таҳдидларнинг олдини олишга тайёрлаш; ўқувчиларда ғоявий онглилик, терроризм ва диний экстремистик ғояларга қарши нафрат туйғусини тарбиялаш; ўқувчиларнинг Ватан ҳимоясини таъминлашга оид ҳарбий-техник тайёргарликка эга бўлишлари учун зарур шарт-шароитни яратиш; ўқувчиларда фавқулотда вазиятларда тегишли чора-тадбирларни кўра олиш, қуролли ҳуружлардан ҳимояланиш кўникма ва малакаларини шакллантириш; уларда ҳушёрликни ошириш Ilmiybaza.uz Ҳарбий-ватанпарварлик тарбиясини ташкил этишда таълим муассасаларида ўқитилиши йўлга қўйилган бошланғич ҳарбий тайёргарлик машғулотлари муҳим аҳамиятга эга. Ўқувчилар ўртасида БҲТ (бошланғич ҳарбий таълим ўқув фани) бўйича ўзлаштирилган назарий ва амалий билимларни намойиш этиш имконини берувчи мусобақанинг ташкил этилиши бу борада ижобий натижа бера олади. Ўқитувчи раҳбарлигида “Шон-шуҳрат” музейларига уюштирилувчи экскурсиялар ҳам ўқувчиларда ҳарбий– ватанпарварлик туйғусини шакллантиришда муҳим рол ўйнайди. Ҳуқуқий тарбия мазмуни. Ҳуқуқий тарбия ўқувчилар ўртасида фуқаролик тарбиясини ташкил этишда ўзига хос ўрин тутади. 1993 йил март ойида эълон қилинган “Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар Концепцияси”да қайд этилганидек: “Ҳуқуқий тарбиянинг асосий мақсад ва вазифалари Конституцияни, давлат ҳақидаги таълимотни, чунончи, фуқаролик, оила, меҳнат, хўжалик, маъмурий, нафақа, суд ишларини юритиш ва бошқариш ҳуқуқларининг маъносини тушунтиришдан, болаларни давлат қонунларини юксак даражада ҳурмат қилиш, уларга сўзсиз риоя этиш, адлиявий билимларни эгаллашга эҳтиёж сезиш, тартиб ва интизомни бузувчиларга нисбатан муросасизлик руҳида тарбиялаш, халқаро ҳуқуқнинг аҳамиятга молик масалалари, халқаро ташкилотлар (БМТ, Хавфсизлик Кенгаши ва ҳоказо) фаолияти ҳақида ўқувчиларнинг умумий тасаввурларини шаклантиришдан иборатдир”. 1997 йил 29 августда қабул қилинган ЎзРнинг “Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш Миллий дастури” жамият ва шахс ҳуқуқий маданиятини ривожлантиришда қимматли манба бўлиб хизмат қилади. Ҳуқуқий таълим ва тарбия ўзаро боғлиқлик, узвийлик, алоқадорлик ҳамда диалектик характерга эга бўлиб, шахс ҳуқуқий маданиятини шакллантириш гарови ҳисобланади.  Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар Концепцияси // Маърифат г. – Тошкент: 1993 йил, 3 март Ҳуқуқий тарбия шахс томонидан ўзлаштирилган назарий-ҳуқуқий билимлар негизида ҳуқуқий фаолиятни ташкил этиш борасидаги кўникма ва малакаларни ҳосил қилиш, унда ижобий мазмундаги ҳуқуқий сифатларни қарор топтириш ва ҳуқуқий маданиятни шакллантиришга йўналтирилган педагогик жараён ҳисобланади Ҳуқуқий таълим ўқувчиларга ҳуқуқий меъёрлар, қонунлар ва ижтимоий-ҳуқуқий муносабатлар тўғрисида тизимланган билимларни бериш, уларда ҳуқуқий билимларни эгаллашга бўлган эҳтиёжни юзага келтириш, ҳуқуқий онгни шакллантириш жараёни бўлиб, у изчил, узлуксиз, тизимли тарзда ташкил этилади Ilmiybaza.uz Шахс ҳуқуқий маданиятини шакллантириш ҳуқуқий таълим ва тарбия жараёнинг муҳим босқичидир. Ҳуқуқий тарбияни ташкил этишда қуйидаги вазифалар ҳал этилади: Шахс ҳуқуқий маданиятини шакллантириш қуйидаги шартлар асосида амалга оширилади: кенг кўламли ижтимоий – ҳуқуқий ахборотли муҳитнинг мавжудлиги; шахс ҳуқуқий онгини шакллантириш; шахс ҳуқуқий фаолиятини йўлга қўйиш. Ўқувчилардаги қизиқишни инобатга олган ҳолда ҳуқуқий мавзуларда маъруза ва семинарлар ташкил этиш, мустақил равишда ҳуқуқий билимларни ўзлаштириш мақсадида уларни ҳуқуқий адабиётлар билан ишлашга ўргатиш, жиноий хатти-ҳаракатлар ва уларнинг оқибатлари хусусида давра суҳбати, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари билан учрашув ва конференциялар ўтказиш, шунингдек, ҳуқуқий мавзудаги кинофильмлар намойиш этиш муҳимдир. Ҳуқуқий тарбияни ташкил этиш даврида ўқувчилар фаолияти мазмунини таҳлил этиш, уларда ўз фаолиятларига нисбатан танқидий ёндошувни қарор топтириш, шунингдек, ўз фаолиятларини реал баҳолашга ўргатиб бориш талаб этилади. Ўқувчилар “Ўзбекистон давлат ва ҳуқуқи асослари”, “Конституциявий ҳуқуқ” ўқув предметлари асосларини ўрганиш жараёнида Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, фуқаролик жамияти асослари, миллий давлат тузилиши, давлат органлари тизими, вакиллик ҳокимияти органлари, Асосий вазифалар Ўқувчиларга ҳуқуқий меъёрлар, қонунлар, ижтимоий-ҳуқуқий муносабатлар, уларнинг ижтимоий аҳамияти тўғрисида маълумотлар бериш; уларда ҳуқуқий билимларни эгаллашга бўлган эҳтиёж ва ҳуқуқий онгни қарор топтиришга эришиш; ўқувчиларда ҳуқуқий фаолият кўникма ва малакаларни ҳосил қилиш; уларда ҳуқуқий маданият кўринишлари (ҳуқуқий тасаввур, ҳуқуқий идрок, ҳуқуқий тафаккур, ҳуқуқий саводхонлик, ҳуқуқий масъуллик, ҳуқуқий фаоллик, ҳуқуқий эътиқод ва ҳуқуқий салоҳият) ва ҳуқуқий маданият элементлари (ҳуқуқий меъёр, қонунларнинг ижтимоий аҳамиятини тўғри баҳолаш, ижтимоий ҳаракат ва ҳаракатсизликнинг қонуний бўлишига эришиш, давлат Конститутцияси ва рамзларини, фуқаролик ҳуқуқ ва бурчларини ҳурмат қилиш, юридик хизматларга нисбатан эҳтиёжни қарор Ҳуқуқий тарбиянинг асосий вазифалари Ҳуқуқий маданият шахс томонидан ҳуқуқий билимларнинг ўзлаштирилиши ҳамда ҳуқуқий фаолиятни ташкил этиш даражасининг сифат кўрсаткичи Ilmiybaza.uz Ўзбекистон Республикаси Президенти, Республика Вазирлар Маҳкамаси, вазирликлар ва давлат қўмиталари, маҳаллий бошқарув органлари, фуқароларининг ўзини ўзи бошқариш органлари, Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши каби органлар фаолиятини ўрганиш, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси ички ва ташқи сиёсати моҳиятини ўзлаштириш, халқаро ҳуқуқий муносабатларни йўлга қўйилиши тартиби билан танишиб борар эканлар, айни вақтда уларда нафақат ҳуқуқий онг балки сиёсий онг ҳам шаклланади. Зеро, жамият тизими, унинг амал қилиши учун асос бўлган ғоя ва қарашлар ўз навбатида ҳуқуқий ғоя ва қарашларнинг вужудга келишини таъминлайди. Эстетик тарбиянинг мазмуни. Эстетик тарбия “бадиий тарбия” сифатида ҳам қўлланилади. Эстетик тарбия кенг маънога эга бўлиб, фақат санъат воситасидагина эмас, балки, ҳаёт, меҳнат, ижтимоий муносабатлар, табиат воситасида гўзалликни ҳис қилишга йўналтирилган педагогик фаолиятни ўз ичига олади. Бадиий тарбия эса санъат (адабиёт, мусиқа, қўшиқ, тасвирий ва санъатнинг бошқа йўналишлари) воситасида шахсда эстетик ҳис- туйғуларни шакллантиришни назарда тутади. Эстетик тарбия вазифалари қуйидагилардан иборатдир: Кишилар гўзалликни идрок қилиш қобилиятига эга бўлганликлари учун ҳаяжонланиш, қўйғуриш, дарғазаб бўлиш, қувониш, завқланиш каби ҳис- туйғуларни бошдан кечирадилар. Бундан ташқари киши юксак бадиий маҳорат билан яратилган образни ёки табиат, ҳаётдаги гўзал ҳодисани идрок қилганидан завқ-шавққа тўлади. Нафосат ҳақидаги тушунчаларни ўзлаштириб олиш, ажаойиб санъат асарини саёз, паст савияда ёзилган асардан фарқлаш, ўз фикр-мулоҳазаларини Эстетик тарбия (лотинча “estezio” “гўзалликни ҳис қиламан”) ўқувчиларни воқелик, табиат, ижтимоий ва меҳнат муносабатлари, турмуш гўзалликларини англаш, идрок этиш ва тўғри тушунишга ўргатиш, гўзалликка муҳаббат уйғотиш, уларнинг бадиий дидини ўстириш, гўзалликни яратиш қобилиятларини тарбиялашга йўналтирилган педагогик жараён Асосий вазифалар 1. Ўқувчиларга эстетик билимларни бериш. 2. Уларда эстетик тушунчаларни ҳосил қилиш. 3. Ўқувчиларда эстетик ҳис-туйғу, эстетик онг, эстетик дид ва эстетик маданиятни шакллантириш Эстетик тарбиянинг асосий вазифалари Ilmiybaza.uz тўғри эканлигини қаттиқ туриб, ҳимоя қилишга ёрдам беради. Эстетик дид ўз табиатига кўра шахсга хос бўлган психологик ҳодисадир. Аммо шахс ижтимоий муносабатларнинг фаол иштирокчиси бўлганлиги учун у гўзалликни баҳолаш мезонларини пухта ўзлаштира олади. Эстетик дид шахснинг буюм ёки ҳодисага нисбатан муносабат билдириш тури, объектив нафосат ўлчови бўлиб, гўзаллик, хунуклик ва тубанликка баҳо беришда субъектив ёндашувни ифодалайди. Дид саналади. Хуллас, мактаб ўқувчилари ўртасида нафосат тарбиясини ташкил этишда самарали шакл, метод ва воситалардан оқилона фойдаланиш ижобий натижалар беради. Эстетик тарбия шахсда гўзалликни ҳис қилиш туйғусини шаклланишига ёрдам беради. Инсон доимо ўз ҳаётини гўзаллик асосида қуришга интилади. Эстетик тарбия ахлоқий, ақлий, ҳуқуқий, экологик, жисмоний ва меҳнат тарбияси билан чамбарчас боғлиқдир. Табиат, адабиёт, театр, мусиқа, шеърият, тасвирий санъат ва бошқаларга бўлган муҳаббат шахснинг ҳар томонлама ривожланишига хизмат қилади. Эстетик тарбия ахлоқий тарбияни самарали ташкил этишда катта аҳамиятга эга. Эстетикадан роҳатланишда фақат санъат асарларигина эмас, балки эзгу ишлар, жамоага ҳурмат, садоқат, виждонан меҳнат қилиш муҳим ўрин тутади. Эстетик билимлар танлови, викторина, байрам, кўргазма ва ҳоказоларни ташкил этиш асосида ҳосил қилинади. Ўқувчилар ўз қобилиятларини турли хил бадиий-ижодий фаолиятларда намоён этадилар. Эстетик тарбия шахснинг эстетик онги, муносабатлари ҳамда нафосат фаолиятининг вужудга келиши ва такомиллашувидан иборат узоқ давом этадиган жараён бўлиб, бу жараён ёш ва ижтимоий омиллар билан белгиланадиган турли босқич ҳамда даражаларга эга. Эстетик тарбияси шахснинг эстетик маданиятини эгаллашига йўналтирилган бўлиб, турли шакл ва методлар ёрдамида амалга оширилади. Жамият ва айрим шахснинг эстетик маданияти тушунчалари мавжуд. Жамиятнинг эстетик маданияти деганда инсоният бутун ривожланиш тарихи жараёнида тўпланган моддий ва маънавий қадриятлари мазмуни тушунилади. Ўқувчи шахсининг эстетик маданияти унинг жамият маданий меросини фаол, ижодий ўзлаштириши натижасида ҳосил бўлади. Шахснинг гўзаллик билан ўзаро муносабати, шунингдек, шахснинг айрим сифатларини ўзаро таъсири натижасида эстетик маданияти доимо ўзгариб туради. Эстетик тарбия воситалари. Нафосат тарбиясининг воситалари ўқувчиларнинг гўзалликни севиш руҳида тарбиялаш мақсадида теварак- атрофдан танлаб олинган турмуш, табиат, санъат гўзаллиги ва болаларнинг бадиий фаолиятини ташкил этишга йўналтирилган педагогик жараёнда қўлланилувчи омиллар саналади. Эстетик воситалар хилма хилдир. Табиат меҳнат, инсоний муносабатлар, санъат эстетик тарбия воситасидир. Табиат эстетик тарбиянинг муҳим манбаидир. К.Д.Ушинский табиатни ёш авлод эстетик туйғуларининг ривожланишига чуқур таъсир кўрсатадиган ажойиб тарбиячидир, деган эди. Саёҳат, сайр, юриш, табиатга бағишланган санъат асарларини ўрганиш мазкур Ilmiybaza.uz йўналишдаги анъанавий ишдир. Бироқ табиат ичида бўлишнинг ўзи етарли эмас. Табиатдаги гўзалликни кўра билиш, ҳис этиш лозим. Бундай қобилият аста-секин ривожланиб боради. Сайр, экскурсия ҳамда мактаб участкасида ишлаш пайтида тарбиячилар эътиборини табиат бойликларига, унинг шаклидаги мукаммалликларга қаратиши, болаларга нафосат, табиатни севиш эҳтиёжигина бўлмай, шунингдек, уни эҳтиётлашдан ҳам иборатлигини тушунтириб бориши лозим. Оила гўзалликнинг биринчи мактабидир. Оила аъзоларининг ўзаро муносабатлари, уй-жиҳозлари, уларнинг ягона бирлиги, уйғунлиги, тартибли жойлаштирилиши, саранжом-саришталик, мактабнинг безатилиши, мактабдаги ёдгорлик ва аълочилар бурчаги кабиларнинг барчаси бевосита болаларда гўзалликни тарбиялашда катта таъсир кўрсатади. Турмуш гўзаллигининг асосини тозалик ва тартиблилик ташкил этади. Синфхоналарида тозалик сақланиши, табиат бурчагининг ташкил этилиши, ўқувчилар ижодий ишлари кўргазмаси, аълочилар тахтаси тизимининг янгилатиб туриш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бадиий адабиёт нафосат тарбиясида чексиз имкониятларга эга. У ўқувчиларга ҳаётни чуқурроқ англашни ўргатади. Ўқувчиларга ўзбек ва чет эл адабиёти ҳақида кўпроқ маълумот берилади. Ўқувчилар шеърлар, ҳикоялар, халқ оғзаки ижоди намуналари – мақол, матал, эртак, достон, қўшиқ, қисса ва романларни қанчалик кўп ўқиса уларда гўзалликка бўлган интилиш шунчалик кучли бўлади. Шоир ва ёзувчиларнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти, асарлари билан танишиш таҳлил қилиш ўқувчиларнинг билим доирасини кенгайтиради, ҳис-туйғулари ва тил бойлигин такомиллаштиради. Адабиёт дарслари ўқувчиларда гўзалликни идрок этишни таъминлайди. Ўқувчилар насрий асарлар, шеърлардан парчалар ёд оладилар, бунинг натижасида ўқувчиларнинг бадиий нутқ маданияти ҳам шаклланади. Ўқувчиларни мумтоз адабиётимиз вакиллари – Алишер Навоий, Лутфий, Саккокий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Бобораҳим Машраб, Муқимий, Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат, Мусо Тошмуҳаммад ўғли Ойбек, Абдулла Қаҳҳор, Ғофур Ғулом, Зулфия, Мақсуд Шайхзода, замондош адиблар – Примқул Қодиров, Одил Ёқубов, Худойберди Тўхтабоев, Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов, Муҳаммад Юсуф, Шавкат Раҳмон, Маҳмуд Тоир асарлари, шунингдек, жаҳон адабиётининг ноёб намуналари билан танишишлари уларнинг ҳар томонлама етук бўлиб ўсишларига ёрдам беради. Бундан ташқари ўқувчилар бастакор – Юнус Ражабий, Муҳаммаджон Мирзаев, Дони Зокиров, Дилором Омонуллаева, рассомлар – Камолиддин Беҳзод, Ўрол Тансиқбоев, Раҳим Аҳмедов, Чингиз Ахмаров, Малик Набиев, Ортиқали Қозоқовлар томонидан санъат ассарлари билан танишиб борсалар уларнинг нафосат онги янада бойийди. Олам ва инсон гўзаллиги, мардлик, жасорат, юксак инсоний ғояларни ўзида акс эттирган санъат асарлари инсонларни гўзалликни ҳис қилиш, уларга интилиб яшашга ундаб келган. Ғоявий савиясиз асарлар ўқувчилар онгини саёзлаштиради, уларни чинакам гўзалликдан чалғитади, гўзалликни севишга бўлган интилишларини сусайтиради, дидини пастайтиради. Ilmiybaza.uz Ўқувчиларнинг гўзаллик билан бевосита мулоқотда бўлишлари уларга кўпроқ ҳиссий таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳам ўқитувчи, тарбиячилар тарбиявий ишларни ташкил этиш жараёнида ўқувчиларни бадиий жиҳатдан юксак бўлган асарлар ва табиат манзаралари билан таништиришга алоҳида эътибор қаратишлари зарур. Тасвирий санъат, ҳайкалтараошлик ва меъморий асарлар намуналари билан ўқувчиларни таништириш уларда симметрия, мутаносиблик, чизиқлар, ранг ва колорит уйғунлигини идрок этиш туйғуларига эга бўлишларини таъминлашга хизмат қилади. Ўқувчилар эътиборига эзгу ғояларни тараннум этувчи мусиқий асарларнинг ҳавола этилиши, улардан олинаётган таассуротлар билан ўртоқлашиш уларда мусиқий оҳанг, ритя, товушларнинг ифодавийлиги ва суръатини ҳис этиш кўникма ва малакаларига эга бўлишларини таъминлайди. Адабий асарлар эса ўқувчиларнинг нутқ бойлиги ошириш, фикрлаш қобилиятини ўстириш, шахсий қарашларини эркин баён этишга имкон беради. Ўқувчиларда эстетик дидни шакллантириш. Эстетик онг ижтимоий воқелик, табиат, санъат билан бевосита мулоқот жараёнида ўқувчиларни турли назария, қарашлар моҳияти билан таништириш, улар ўртасида нафосат таълими ва тарбиясини ташкил этиш ҳисобига шакллантирилади. Эстетик онг ўзига хос мураккаб тузилишига эга. Яъни: Эстетик онг асосини эстетик идрок ташкил этади. Эстетик онг гўзалликни қадрлаш ва уни бойитиш йўлидаги амалий Эстетик онг гўзаллик, гўзалликни ҳис этиш, унинг моҳиятини англаш, нафосат ҳис-туйғуси, нафосат диди каби тушунчаларнинг онгда акс этиши Эстетик онг Эстетик ҳис-туйғу Эстетик идрок Эстетик билим Эстетик мулоҳаза Эстетик баҳо Эстетик идеал Эстетик онгнинг таркибий қисмлари Эстетик дид Эстетик идрок ижтимоий воқелик, буюм ва ҳодисаларнинг гўзаллигини онгда яхлит акс этиши бўлиб, у гўзаллик ҳис этилганда юзага келади ва аниқ мақсадга йўналтирилганлиги билан тавсифланади Ilmiybaza.uz ҳаракатни кенг кўламда ташкил этиш асосида такомиллашиб боради. Эстетик онглиликнинг юқори даражаси эстетик маданият саналади. Жисмоний тарбия мазмуни. Ёшларни соғлом бўлиб вояга етишларини таъминлаш масаласи халқ педагогикаси, оғзаки ижоди ҳамда мутафаккирлар асарларининг бош ғояларидан бири бўлиб келган. Таълим муассасаларида жисмоний тарбияни ташкил этишда муайян вазифалар ҳал қилинади. Яъни: “Алпомиш” достонида Ҳакимбек (Алпомиш)нинг жисмоний машқ қилиши, табиат қўйнида вояга етганлиги, унинг алплиги қуйидагича тасвирланади: “Алпинбойнинг бобосидан қолган ўн тўрт ботмон биринчдан бўлган парли ёйи бор эди. Шунда етти яшар бола Ҳакимбек шул ўн тўрт ботмон ёйни қўлга ушлаб кўтариб тортди, тортиб қўйиб юборди. Ёйнинг ўқи яшиндай бўлиб кетди. Асқар тоғининг катта чўққиларини юлиб кетди, овозаси оламга ёйилди. Шунда барча халойиқ йиғилиб келиб айтди: “Дунёда бир кам тўқсон алп ўтди, алпларнинг бошлиғи Рустами достон, охири бу Алпомиш алп бўлсин”. Абу Али ибн Сино ҳам инсонга хос бўлган ижобий фазилатларидан санаб ўтар экан, қуйидагиларга алоҳида урғу беради: 1. Жасурлик – бирор ишни бажаришда кишининг жасурлиги, чидамлилиги, инсон бошига тушган ёмонликни тўхтатиб турувчи қувват. 2. Ақллилик – бирор ишни бажаришда шошма-шошарлик қилишдан сақловчи қувват. 3. Зийраклик – сезги берган Эстетик маданият гўзалликни ҳис этиш, ундан завқланиш, мавжуд гўзалликларни асраш ва бойитиш йўлида ўзлаштирилган билим ҳамда амалга ошириладиган эстетик фаолиятни ташкил этиш даражасининг сифат кўрсаткичи Жисмоний тарбия ўқувчиларда жисмоний ва иродавий сифатларни шакллантириш, уларни ақлий ва жисмоний жиҳатдан меҳнат ва Ватан мудофаасига тайёрлашга йўналтирилган педагогик жараён бўлиб; ижтимоий тарбия тизимининг муҳим таркибий қисмларидан бири саналади Вазифалар 1. Инсон аъзоларининг функционал камолоти (ички аъзолар, асаб ва ҳаракат, суяк- мускул тизими, тана уйғунлиги ва уларнинг функционал фаолиятини бошқариш лаёқати)га эгаликни таъминлаш. 2. Ўқувчиларнинг соғлигини мустаҳкамлаш. 3. Уларни гигиена қоидаларига амал қилишга кўниктириш. 4. Ўқувчилар моҳирлигини ҳар томонлама ўстириш. 5. Ўқувчиларнинг жинсий жиҳатдан тўғри камолга етишлари учун шароит яратиш. 6. Ўқувчиларда мустаҳкам ирода, қатъий характер, интизомга сўзсиз амал қилиш кўникмаларини шакллантириш Жисмоний тарбия вазифалари Ilmiybaza.uz нарсаларнинг ҳақиқий маъносини тезлик билан тушунтиришга ёрдам берувчи қувват. Алишер Наоий “Фарҳод ва Ширин” достонида Фарҳоднинг жисмоний қобилиятларини алоҳида кўрсатиб ўтади. Достонда таърифланишича, Фарҳод ақлий камолотга эришиш билангина чекланиб қолмай, жисмоний ва ҳарбий машқлар ёрдамида чиниқади. Сувда сузиш, чавандозлик, қиличбозлик ва бошқалар унинг кундалик машғулотига айланган. Мутафаккирнинг фикрига кўра, Фарҳод 10 нафар 20 ёшли йигитнинг қувватига эга бўлган. Абдулла Авлонийнинг фикрича, соғлом фикр, яхши ахлоқ ва илм- маърифатга эга бўлмоқ учун бадантарбия билан шуғулланиши зарур: “Баданнинг саломат ва қувватли бўлмоғи инсонга энг керакли нарсадир. Чунку ўқимоқ, ўқитмоқ, ўрганмоқ ва ўргатмоқ учун инсонга кучли, касалсиз вужуд лозим. Соғ баданга эга бўлмаган инсонлар амалларида, ишларида камчиликка йўл қўюрлар. ... Бадан тарбиясини фикр тарбиясига ҳам ёрдами бордур. Жисм ила руҳ иккиси бир чопоннинг ўнг ила терси кабидур. Агар жисм тозалик ила зийнатланмаса, ёмон хулқлардан сақланмаса, чопонни устини қўйиб асатрини ювиб овора бўлмак кабидирки, ҳар вақт устидаги кири ичига урадур. Фикр тарбияси учун меҳнат ва соғлом бир вужуд керакдур”. Жисмоний тарбия кишиларга кучли таъсир кўрсатиб, саломатлигини мустаҳкамлайди, ишлаш қобилиятини оширади, узоқ умр кўришга ёрдам беради. Спорт ҳар қандай ёшда ҳам қадди-қоматни тарбия қилиш куч- қувватини сақлаб туришнинг ажойиб воситасидир. Спорт дам олиш билан меҳнатни алмаштириб туриш манбаи бўлиб хизмат қилади. Мустақиллик йилларида Ўзбекистон Республикасида спорт, шу жумладан, болалар спортини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Мазкур йўналиш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири сифатида эътироф этилиб, ижобий ишлар амалга оширилмоқда. Чунончи, ёшларни жисмоний тарбиялашнинг коплекс дастури ишлаб чиқилди. “Соғлом авлод дастури” ёшларнинг саломатлигини мустаҳкамлашда муҳим аҳамиятга эга. Мазкур дастур талабларига мувофиқ республика миқёсида қуйидаги уч босқичли спорт мусобақаларининг ўтказилиши йўлга қўйилди: 1. Умумий ўрта таълим мактаблари ўқувчилар ўртасидаги “Умид ниҳоллари” беллашуви. 2. Ўрта махсус касб-ҳунар таълими муассасаларининг ўқувчилари ўртасидаги “Баркамол авлод” беллашуви. 3. Олий ўқув юртларида таҳсил олаётган талабалар ўртасидаги “Универсиада” беллашуви. Шунингдек, спортнинг турли йўналишлари бўйича жойларда оммавий спорт байрамлари, мусобақаларнинг ташкил этилиши оммавий тус олди. Янги турдаги ўқув муассасаларда ҳам ўқувчилар ўртасида жисмоний тарбияни самарали ташкил этилишига эътибор қаратилмоқда. Жисмоний тарбия мазмуни ўқувчиларнинг ҳарбий чақириққача тайёргарлигига эришиш билан узвий боғлиқдир. Бугунги кунда ёшлар ўртасида спортнинг футбол, шахмат, сувда сузиш, Ilmiybaza.uz теннис, бокс, каратэ, ушу ва таквандо каби турлари тобора оммалашиб бормоқда. Республикада спортнинг оммалашуви турли йўналишларда халқаро майдонларда мамлакат шарафини ҳимоя қилувчи спортчилар сонининг ўсишига имкон берди. Бугунги кунда спортчиларимиз орасида олимпиада чемпионлари етишиб чиқмоқда. Ўқувчиларга олимпиада совриндорлари ҳамда халқаро мусобақаларнинг ғолиблари бўлган М.Абдуллаев, Л.Черязова, А.Григорьян, Р.Чагаев, Б.Султонов, Ў.Ҳайдаров, А.Докторашвили, А.Таймазовлар ҳақида ҳикоя қилиб бериш, уларнинг ишларини давом эттиришга рағбатлантириш самарали натижаларни беради. Ўқувчиларнинг жисмоний маданиятга эга бўлишлари жисмоний тарбия самарадорлигини белгиловчи муҳим омил саналади. Шунингдек, жисмоний маданият инсон ва жамият умумий маданиятининг ҳам ажралмас қисмидир. Жисмоний тарбияни ташкил этиш жараёнида ўқувчиларни гигиена қоидалари билан таништириш, уларга сўзсиз амал қилиш кўникмаларига эга бўлишларига эришиш муҳимдир. Буюк педагог Абдулла Авлоний ўзининг “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ” асарида бу борада қуйидагиларни таъкидлаган эди: “Назофат (гигиена) деб аъзоларимизни, кийимларимизни, асбобларимизни пок ва тоза тутмоқни айтилур. Поклик зеҳн ва идрокингни кенг ва ўткир қилур. Халқ орасида эътибор ва шуҳратга сабаб бўлур. Поклик ила ҳар хил касалликлардан қутулиб, жонимизнинг қадрин билан бўлурмиз. Пок бўлмак саломатимиз, саодатимиз учун энг керакли нарсадур. Йиртиқ эски кийимлар киймоқ айб эмас, янги кийимларни кир қилиб, ёғини чиқариб юрмак зўр айб ва гуноҳдур. ... Ифлослик балосидан поклик давоси ила қутулмоқ керак”. Демак, инсон жисмонан бақувват ва ақлан зийрак бўлишни истаса, у биринчи навбатда покликка катта аҳамият бериши лозим. Айни пайтда поклик тарбияси устувор бўлган инсонларда кишига яхши яшаш учун зарур бўлган барча фазилатларда таркиб топади ҳамда ахлоққа зид бўлган нуқсонлар йўқолади. Жисмоний тарбия болаларга фақат оилада ёки таълим муассасаларида таълимни ташкил этиш жараёнидагина эмас, балки синфдан ҳамда мактабдан ташқари ўтказиладиган машғулотлар, турли мусобақалар, тадбирлар чоғида ҳам самарали ташкил этиб борилиши мақсадга мувофиқ. “Соғлом танда – соғ ақл” деган мақолда жисмоний тарбияга оид маъно лўнда қилиб ифода этилган. Жисмоний тарбияни бугунги кун талабларига мувофиқ юқори даражага кўтариш ўқувчилар ўртасида салбий ҳолатлар – кашандалик ва ичкиликбозликнинг кенг тарқалиши олдини олади. 3. Тарбия турларини шакллантириш методлари ва воситалари. Маънавий-ахлоқий тарбиянинг таркибий қисмлари, шакл ва методлари. Абдулла Авлоний “Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ” асарида ахлоқ “инсонларни яхшиликка чақирувчи, ёмонликдан қайтарувчи бир илмдур”, - дейди. Айнан ахлоқ, унинг ижтимоий аҳамияти ҳақида маълумот берувчи мазкур манбада аллома яхши ва ёмон хулқларга тўхталиб ўтади. Алломанинг нуқати назарича, яхши хулқлар қуйидагилардан иборат: фатонат (ақл), диёнат  Авлоний, Абдулла. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992 Ilmiybaza.uz (эътиқод), назофат (поклик ва тозалик), ғайрат, риёзат (савоб ишлар), қаноат, шифоат, илм, сабр, ҳилм (юмшоқ табиат) интизом, нафс меъёри, виждон, ватанни суймак, ҳаққоният, назари ибрат, иффат, ҳаё, идрок ва зако, ҳифзи лисон (тил ва адабиёт), иқтисод, виқор (ғурур), муҳаббат, авф (кечиримли бўлиш). Бу хислатлар маънавий-ахлоқлиликнинг асосий сифатлари саналади. Улар асосида Ватанга муҳаббат ва садоқат, меҳнатга ахлоқий муносабат, ўз атрофдагиларга ахлоқий ёндашув, шунингдек, ҳар бир ўқувчининг ўзи ва шахсий хулқ-атворига муносабатни қарор топтирилади. Абдулла Авлний ёмон хулқлар сирасига қуйидагиларни киритади: ғазаб, айш-ишрат, жаҳолат, сафоҳат (умри ва молини бекорчи нарсаларга сарф этиш), ҳамоқат (ўзбилармонлик, манманлик), адолат (дангаса, ялқов), ҳасосат (таъма, ҳирс), раҳоват (ғайратсизлик), анонийят (худбин, мутакаббир, манман), адоват (кек сақлаш), намимат (чақимчилик), ғийбат, ҳақорат, жибонат (қўрқоқлик), ҳасад, кизб (ёлғон), нифоқ, таъма, зулм ва бошқалар. Ўқувчиларда ижобий сифатларни тарбиялаш уларнинг салбий хислатлардан ҳоли бўлишларига ёрдам беради. Бу эса дастлаб ўқувчиларга хулқ-одоб меъёрлари ва қоидаларини англаш ва шахс онгини шакллантиришга доир методлар асосида амалга оширилади. Бунга бадиий ва илмий-оммавий адабиётларни ўқиш, кинофильм ва спектаклларни томаша қилиш, махсус ташкил этилган маънавий-маърифат кунларида турли мавзуларда суҳбатлар ташкил этиш натижасида ахлоқий тушунчалар ва хулқ-одатлар пайдо бўла бошлайди. Ўқувчилар ўзлари ва бошқаларнинг хатти-ҳаракатларини баҳолай бошлайдилар. Бунинг учун турли маънавий-ахлоқий мавзуларда ўтказиладиган суҳбат ва мунозараларда ўқувчини фикр юритиш, ўйлашга йўналтириш муҳим аҳамиятга эга. Масалан, “Ўртоғимиз Камол қандай қилиб гиёҳвандлар орасига тушиб қолди?”, “Сиз эркинлик деганда нимани тушунасиз?”, “Замонавийлик – бу нима?” каби мавзулардаги суҳбат, баҳс ва мунозаралар ўқувчиларни ўйлаш, фикр юритишга йўллайди, уларда салбий хислатлардан сақланиш, яхши одатларни ўрганишга бўлган интилиш ва қизиқишлари таркиб топа бошлайди. Уларнинг, айниқса, ўз хатти-ҳаракатларини баҳолашга бўлган интилишлари ва ишонч, эътиқодлари шаклланади. Дебат, мунозара ва суҳбатлар маънавий-ахлоқий тарбиянинг энг долзарб муаммоларига бағишланиши зарур. Ҳозирги даврда ёшлар ўртасида тобора оммавийлашиб бораётган “Заковат”, “Интеллектуал ринг”, “Қизлар давраси”, “Ўйла, изла, топ!” каби ўйинлар ҳам мазмун, ҳам моҳияти, ҳам методик жиҳатдан ўқувчиларнинг маънавий-ахлоқий тарбиясида муҳим аҳамият касб этмоқда. Ўқувчи фаолиятини ташкил этиш ва хулқ-одобни шакллантириш методларидан машқлантириш, ўргатиш, педагогик талаб қўйиш жамоа фикрини ҳисобга олиш, топшириқлар бериш, тарбиявий вазиятлар ҳосил қилиш ва бошқа методлардан фойдаланиш самарали натижалар беради. Рағбатлантириш методларига мукофотлаш ва маъқуллаш киритилади. Ўқувчиларни маънавий-ахлоқий жиҳатдан шакллантиришда самарали шакл, метод ва воситалардан фойдаланиш бой миллий маданий, тарихий ва Ilmiybaza.uz педагогик анъаналар, урф-одатлар ва умумбашарий қадриятларга асосланади. Назорат учун саволлар: 1. Маънавий-ахлоқий тарбия мазмуни ва методларини айтиб беринг. 2. Илмий дунёқараш тушунчаси қандай маънони англатади? 3. Шарқ мутафаккирларининг шахс дунёқарашини шакллантириш борасида қарашлардан намуналар келтиринг. 4. Ақлий тарбия моҳияти нималардан иборат? 5. Иқтисодий тарбия ўқувчи дунёқарашини шакллантиришда қандай ўрин тутади? 6. Ўқувчи дунёқарашининг шаклланишига экологик тарбия қандай таъсир кўратади? 7. Фуқаро деб кимга айтилади? 8. Фуқаролик тушунчасининг мазмунини шарҳланг. 9. Фуқаролик тарбиясини ташкил қилишдан кўзланган мақсадни шахсий мулоҳазаларингиз асосида баён этинг. 10. Давлат рамзларини билиш ва уларнинг моҳиятидан хабардор бўлиш фуқаролик тарбиясини ташкил этишда қандай аҳамиятга эга? 11. Сизнинг фикрингизча, фуқаролик тарбияси қандай шакл, метод ва воситалар ёрдамида ташкил этилиши керак? 12. Ватанпарварлик нима ва шахсда ватанпарварлик хислати қандай шакллантирилади? 13. Байналминаллик тарбиясининг моҳияти нимадан иборат? 14. Ўқувчиларни ҳарбий-ватанпарварлик руҳида тарбиялашнинг ижтимоий моҳиятини очиб беринг. 15. Эстетик тарбиянинг вазифалари нималардан иборат? 16. Жисмоний тарбия қандай вазифаларни ҳал қилишга ёрдам беради?