TARBIYAVIY ISHLARNI AMALGA OSHIRISHDA PEDAGOGIK MAHORAT VA UNING ASOSIY TAMOYILLARI

Yuklangan vaqt

2024-10-17

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

10

Faytl hajmi

32,5 KB


TARBIYAVIY ISHLARNI AMALGA OSHIRISHDA PEDAGOGIK MAHORAT VA UNING ASOSIY TAMOYILLARI Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsiyasida tarbiyaviy tadbirlarni takomillashtirish zaruriyati, alohida ta’kidlangan: siyosiy tuzumiing o’zgarganligi, yangicha iqtisodiy munosabatlarning shakllanib borishi, tarbiyaviy ishni yaxshilashda davr talabiga javob beradigan yangicha tamoyillari g’oyalar, ish uslubiyatlarini ishlab chiqish hamda o’qituvchining ijodkorlik faoliyatinn qaytadan qurmoq lozimdir. Tarbiyaviy ishlarga yangicha munosabat mustaqillik ma’naviyati negizi asosida hukumat qarorlarida, xalq ta’lim tizimidan islohotlarda olimlar va ijodkor o’qituvchilarning izlanishlarida o’z aksini topmoqda. Prezidenimiz I.A.Karimov o’zining «O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari» komil risolasida shunday deb yozgan edi: «Xalqimizning kelajagi uchun suvday, havoday zarur bo’lgagn bunday sohalarga birinchi va eng katta xomiy – davlatning o’zi. Ma’naviyat juda nozik tarbiyaviy soha buni o’zbilarmonlikka tashlab qo’yib bo’lmaydi». «Maqsadimizga erishishimiz, yangi jamiyat qurishimiz, siyosatda ham, iktisodda ham, ma’naviyat sohasida ham barcha islohotlarning taqdiri o’sib kelayotgan yosh avlodga bog’liq». «Yurtiga, Vataniga muhabbat, insonparvarlik tuyg’ulari xalqimizning qon- qoniga singib ketgan azaliy xususiyatdir. Ana shu noyob insoniy fazilatlarni asrab, avaylash va yanada takomillashtirish farzandlarimizni ozod va demokratik O’zbekistonning munosib o’g’il qizlari etib tarbiyalash masalasi, ma’naviyat yuzasidagi ishlarimizning asosiy yo’nalishini tashkil etmog’i lozim». TARBIYAVIY ISHLARNI AMALGA OSHIRISHDA PEDAGOGIK MAHORAT VA UNING ASOSIY TAMOYILLARI Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsiyasida tarbiyaviy tadbirlarni takomillashtirish zaruriyati, alohida ta’kidlangan: siyosiy tuzumiing o’zgarganligi, yangicha iqtisodiy munosabatlarning shakllanib borishi, tarbiyaviy ishni yaxshilashda davr talabiga javob beradigan yangicha tamoyillari g’oyalar, ish uslubiyatlarini ishlab chiqish hamda o’qituvchining ijodkorlik faoliyatinn qaytadan qurmoq lozimdir. Tarbiyaviy ishlarga yangicha munosabat mustaqillik ma’naviyati negizi asosida hukumat qarorlarida, xalq ta’lim tizimidan islohotlarda olimlar va ijodkor o’qituvchilarning izlanishlarida o’z aksini topmoqda. Prezidenimiz I.A.Karimov o’zining «O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari» komil risolasida shunday deb yozgan edi: «Xalqimizning kelajagi uchun suvday, havoday zarur bo’lgagn bunday sohalarga birinchi va eng katta xomiy – davlatning o’zi. Ma’naviyat juda nozik tarbiyaviy soha buni o’zbilarmonlikka tashlab qo’yib bo’lmaydi». «Maqsadimizga erishishimiz, yangi jamiyat qurishimiz, siyosatda ham, iktisodda ham, ma’naviyat sohasida ham barcha islohotlarning taqdiri o’sib kelayotgan yosh avlodga bog’liq». «Yurtiga, Vataniga muhabbat, insonparvarlik tuyg’ulari xalqimizning qon- qoniga singib ketgan azaliy xususiyatdir. Ana shu noyob insoniy fazilatlarni asrab, avaylash va yanada takomillashtirish farzandlarimizni ozod va demokratik O’zbekistonning munosib o’g’il qizlari etib tarbiyalash masalasi, ma’naviyat yuzasidagi ishlarimizning asosiy yo’nalishini tashkil etmog’i lozim». O’zbekistonning uzluksiz ta’lim tizimidagi barcha o’quv muassasalari yosh avlodga milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda, ma’naviyatni milliy merosimiz bilan birgalikda, yosh vatanparvarlarni tarbiyalashda yangacha ish uslublari asosida ijodiy yondashmoqdalar. Olim, shoir, pedagoglarimiz o’zlarining ilmni izlanishlarida tarbiyaviy tadbirlarni yangicha yo’nalish va tamoyillarini Respublika o’qituvchi- tarbiyachilarga tavsiya etmoqdalar: S.Ochilovning "Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari" nomli risolasida I.A.Karimovning asarlarini tahlili hamda O’zbekiston Konstitusiyasidan kelib chiqib tarbiyaviy ishlarni yangicha yo’nalishlarini asoslab berdi. Bo’lajak avlodga: hur-fikrlik, milliy iftixor, milliy qadriyatlarga hurmat, erkinlik va ozodlik, insonparvarlik, birodarlik va hamkorlik, ilmga mehr-muhabbat, iymon va e’tiqod, halollik, axloqiy poklik, madaniy merosga hurmat, adolatparvarlik va ozodlik, baynalminallik, ijodkorlik va tashabbuskorlik, mustaqillikni mustahkamlash va rivojlantirish g’oyalariga sadoqat, musulmon diniga hurmat, Prezident va davlatni kadrlash kabi sifatlarni tarbiyalash». Bu g’oyalar O’zbekiston Respublikasi istiqlol taraqqiyotining besh tamoyillari talablariga asoslanib olingan bo’lib, uning mezonida tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish mahorati va qoidalarp ham o’z aksini topgandir. Ijodkor ilg’or o’qituvchi-tarbiyachilar o’z faoliyatlari jarayonida tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda quyidagi mahorat tamoyillarini asos qilib oladilar: – tarbiyaviy tadbirlar o’tkazishdan maqsad milliy ma’naviyatni yosh avlod ongiga singdirish va e’tiqodiga aylantirishdan iborat ekanligi; – tarbiya jarayonining milliy va umuminsoniy qadriyatlar bilan bog’lab bola qalbiga va ongiga ta’sir ko’rsatish; – tarbiyaviy ishlarni o’quvchilar jamoasini jipslashtiruvchi omillar bilan boyitib, tarbiyani ta’lim bilan uzviyligini ta’minlash; – tarbiya jarayonida bolalarni tarbiyalangan darajasini aniqlash va ijobiy tomonlarini o’stirish; O’zbekistonning uzluksiz ta’lim tizimidagi barcha o’quv muassasalari yosh avlodga milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda, ma’naviyatni milliy merosimiz bilan birgalikda, yosh vatanparvarlarni tarbiyalashda yangacha ish uslublari asosida ijodiy yondashmoqdalar. Olim, shoir, pedagoglarimiz o’zlarining ilmni izlanishlarida tarbiyaviy tadbirlarni yangicha yo’nalish va tamoyillarini Respublika o’qituvchi- tarbiyachilarga tavsiya etmoqdalar: S.Ochilovning "Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari" nomli risolasida I.A.Karimovning asarlarini tahlili hamda O’zbekiston Konstitusiyasidan kelib chiqib tarbiyaviy ishlarni yangicha yo’nalishlarini asoslab berdi. Bo’lajak avlodga: hur-fikrlik, milliy iftixor, milliy qadriyatlarga hurmat, erkinlik va ozodlik, insonparvarlik, birodarlik va hamkorlik, ilmga mehr-muhabbat, iymon va e’tiqod, halollik, axloqiy poklik, madaniy merosga hurmat, adolatparvarlik va ozodlik, baynalminallik, ijodkorlik va tashabbuskorlik, mustaqillikni mustahkamlash va rivojlantirish g’oyalariga sadoqat, musulmon diniga hurmat, Prezident va davlatni kadrlash kabi sifatlarni tarbiyalash». Bu g’oyalar O’zbekiston Respublikasi istiqlol taraqqiyotining besh tamoyillari talablariga asoslanib olingan bo’lib, uning mezonida tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish mahorati va qoidalarp ham o’z aksini topgandir. Ijodkor ilg’or o’qituvchi-tarbiyachilar o’z faoliyatlari jarayonida tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda quyidagi mahorat tamoyillarini asos qilib oladilar: – tarbiyaviy tadbirlar o’tkazishdan maqsad milliy ma’naviyatni yosh avlod ongiga singdirish va e’tiqodiga aylantirishdan iborat ekanligi; – tarbiya jarayonining milliy va umuminsoniy qadriyatlar bilan bog’lab bola qalbiga va ongiga ta’sir ko’rsatish; – tarbiyaviy ishlarni o’quvchilar jamoasini jipslashtiruvchi omillar bilan boyitib, tarbiyani ta’lim bilan uzviyligini ta’minlash; – tarbiya jarayonida bolalarni tarbiyalangan darajasini aniqlash va ijobiy tomonlarini o’stirish; – bola shaxsiga hurmat va talabchanlik, kabi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish tamoyillari barkamol insonni tarbiyalashda keng imkonta ega bo’lib, uni qay darajada olib borish tarbiyachining pedagogik mahoratiga bog’liqdir. Tarbiyaviy ishlar samaradorligini ta’minlovchi muhim omil pedagogik mahoratdir. Tarbiyachining pedagogik mahorati ko’p qirrali bo’lib u: – mehribon bolalar hamkorligida; – o’quv-tarbiya jarayonidagi hamkorlikda; – bolalarning qayg’u-xasrati, g’ami va omadsizligiga hamdard bo’lishda; – muomala madaniyatida; – chuqur bilim egasi bo’lishida; – o’qituvchining ruhiy holatida (samimiylik xayrixohligi, oliyjanobligi); – jamoa bilan ishlashda vaziyatni ijobiy tomonga san’atkorona yo’naltirishda namoyoi bo’ladi. Kishilik jamiyati taraqqiyotida har bir hunar, u yoki bu ijtimoiy siyosiy masalalarni hal qilishda insondai mahorat talab etishini xalq og’zaki ijodiyotida, yozma yodgorliklarda, afsona, doston, ertak, qissa, hikoyat, rivoyatlarda hamda hurfikrli, dono ma’rifatparvar mutafakkirlarimizning asarlarida turlicha talqin etilgan. Muomala mahorati Har bir tarbiyachining dunyoqarashi, tarbiyalanganligi, odobliligi uning muomalasida namoyon bo’ladi. Muomalani asosiy vositasi til. Xalqimizda shunday naql bor «Bola shirin so’zning gadoyi», bas shunday ekan tarbiyachi muomalasida tilga juda ehtiyotkor bo’lishi kerak. Tili shirin, xushmuomala o’qituvchi eng obro’lidir. Husayn Voiz Koshifiy shunday degan edilar: «Haq vaqtini so’zlar aytursizlar yaxshi so’zdin bo’lakni aytmangizlar va ko’p so’zlamoq ko’ngilni qaro qilur» yoki «Mumkin ersa yaxshi so’z qil oshkor, yaxshi so’zdin xo’b yo’qdur – bola shaxsiga hurmat va talabchanlik, kabi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish tamoyillari barkamol insonni tarbiyalashda keng imkonta ega bo’lib, uni qay darajada olib borish tarbiyachining pedagogik mahoratiga bog’liqdir. Tarbiyaviy ishlar samaradorligini ta’minlovchi muhim omil pedagogik mahoratdir. Tarbiyachining pedagogik mahorati ko’p qirrali bo’lib u: – mehribon bolalar hamkorligida; – o’quv-tarbiya jarayonidagi hamkorlikda; – bolalarning qayg’u-xasrati, g’ami va omadsizligiga hamdard bo’lishda; – muomala madaniyatida; – chuqur bilim egasi bo’lishida; – o’qituvchining ruhiy holatida (samimiylik xayrixohligi, oliyjanobligi); – jamoa bilan ishlashda vaziyatni ijobiy tomonga san’atkorona yo’naltirishda namoyoi bo’ladi. Kishilik jamiyati taraqqiyotida har bir hunar, u yoki bu ijtimoiy siyosiy masalalarni hal qilishda insondai mahorat talab etishini xalq og’zaki ijodiyotida, yozma yodgorliklarda, afsona, doston, ertak, qissa, hikoyat, rivoyatlarda hamda hurfikrli, dono ma’rifatparvar mutafakkirlarimizning asarlarida turlicha talqin etilgan. Muomala mahorati Har bir tarbiyachining dunyoqarashi, tarbiyalanganligi, odobliligi uning muomalasida namoyon bo’ladi. Muomalani asosiy vositasi til. Xalqimizda shunday naql bor «Bola shirin so’zning gadoyi», bas shunday ekan tarbiyachi muomalasida tilga juda ehtiyotkor bo’lishi kerak. Tili shirin, xushmuomala o’qituvchi eng obro’lidir. Husayn Voiz Koshifiy shunday degan edilar: «Haq vaqtini so’zlar aytursizlar yaxshi so’zdin bo’lakni aytmangizlar va ko’p so’zlamoq ko’ngilni qaro qilur» yoki «Mumkin ersa yaxshi so’z qil oshkor, yaxshi so’zdin xo’b yo’qdur yodgor»; «Nasihatin shirin so’zu muloyimlik birla ibtido qilgan, chunki bu zamonda yumshoqlik va xushro’ylik ko’rgazmayiy nasihat korga kelmas». Alisher Navoiy muomala qiluvchi shaxsning mahoratida eng avvalo til shirinligi, «SHirin so’z ko’ngillar uchun bamisli asaldir» degan edi. Kaykovus o’zinipg «Qobusnoma» asarida «Suxandonlik bila baland martabal bo’lmoq» zikrida shunday hikoyatni keltiradi: Xorun-ar Rashid bir tush ko’rdiki, og’zidan barcha tishlari to’kilmish. Erta tong turib bul tushning ta’birini aytuvchini chaqirib so’radikim, .. bu tushning ta’biri nedur?», «Andog’kim, sendan o’zga hech kim qolmaguvsidir». Bu so’zni eshitibog’on Xorun ar-Rashid "Mening yuzimga bundoq dardlig va anduqlig’ so’zni aytding. Mening barcha qarindoshlarim o’lsalar, so’ngra men qandog’ ishga yararman va na yanglig’ ruzg’or so’rarman?» – dedi va unga yuz tayoq urmoq buyurdi. So’ngra yana bir ta’birchini chaqirib so’radi. ...Ta’birchi dedi: «Ey amir al mo’min-in, sening umring barcha akrabotlaring umridan uzoq bo’lur» Xorun ar-Rashid: dedi: «Barcha aqling yo’li birdur va ikkovingning ta’biring negizi bir yerga borur, ammo bu iborat bila ul iboratning orasida farq bag’oyat ko’pdur». Buyurdi so’nggi ta’birchiga yuz tillo berdilar. Bir donishmand jamoaga qarab: – bir gapim bor, uni ming so’mga sotaman, istovchilar bo’lsa marhamat! – dedi. Suhbat ishtirokchilari hayron qolishib «qanday gap ekan» – deb so’rabdilar. SHunda donishmand, bu gap: – «o’ylab ish qil»! degani, debdi, donishmandning bu g’oyasidan shuni anglamoq lozimki, o’ylab ish qilgan odam muomalasida qiyofasi bo’lishi (bosh, yuz va xatti-harakatlarini odob yuzasidan boshqarishi) kerak ekan. Qo’pol, odobsiz gaplarga o’rin qoldirmaslik, bola ishtaxsiga tegadigan qo’pol muomala qilish o’qituvchining izzati va obro’siga putur yetkazadi. Pedagog olim Suxomlinskiy muomala mahoratini kuchi va uning yashirin sirlarini “Bolalarga fido” asarida shunday bayon etkan edi: «... Yuksak tuyg’u madaniyatga ega bo’lgan o’qituvchi bog’chaning kayfiyati noxushligini darxol yodgor»; «Nasihatin shirin so’zu muloyimlik birla ibtido qilgan, chunki bu zamonda yumshoqlik va xushro’ylik ko’rgazmayiy nasihat korga kelmas». Alisher Navoiy muomala qiluvchi shaxsning mahoratida eng avvalo til shirinligi, «SHirin so’z ko’ngillar uchun bamisli asaldir» degan edi. Kaykovus o’zinipg «Qobusnoma» asarida «Suxandonlik bila baland martabal bo’lmoq» zikrida shunday hikoyatni keltiradi: Xorun-ar Rashid bir tush ko’rdiki, og’zidan barcha tishlari to’kilmish. Erta tong turib bul tushning ta’birini aytuvchini chaqirib so’radikim, .. bu tushning ta’biri nedur?», «Andog’kim, sendan o’zga hech kim qolmaguvsidir». Bu so’zni eshitibog’on Xorun ar-Rashid "Mening yuzimga bundoq dardlig va anduqlig’ so’zni aytding. Mening barcha qarindoshlarim o’lsalar, so’ngra men qandog’ ishga yararman va na yanglig’ ruzg’or so’rarman?» – dedi va unga yuz tayoq urmoq buyurdi. So’ngra yana bir ta’birchini chaqirib so’radi. ...Ta’birchi dedi: «Ey amir al mo’min-in, sening umring barcha akrabotlaring umridan uzoq bo’lur» Xorun ar-Rashid: dedi: «Barcha aqling yo’li birdur va ikkovingning ta’biring negizi bir yerga borur, ammo bu iborat bila ul iboratning orasida farq bag’oyat ko’pdur». Buyurdi so’nggi ta’birchiga yuz tillo berdilar. Bir donishmand jamoaga qarab: – bir gapim bor, uni ming so’mga sotaman, istovchilar bo’lsa marhamat! – dedi. Suhbat ishtirokchilari hayron qolishib «qanday gap ekan» – deb so’rabdilar. SHunda donishmand, bu gap: – «o’ylab ish qil»! degani, debdi, donishmandning bu g’oyasidan shuni anglamoq lozimki, o’ylab ish qilgan odam muomalasida qiyofasi bo’lishi (bosh, yuz va xatti-harakatlarini odob yuzasidan boshqarishi) kerak ekan. Qo’pol, odobsiz gaplarga o’rin qoldirmaslik, bola ishtaxsiga tegadigan qo’pol muomala qilish o’qituvchining izzati va obro’siga putur yetkazadi. Pedagog olim Suxomlinskiy muomala mahoratini kuchi va uning yashirin sirlarini “Bolalarga fido” asarida shunday bayon etkan edi: «... Yuksak tuyg’u madaniyatga ega bo’lgan o’qituvchi bog’chaning kayfiyati noxushligini darxol fahmlaydi. Bu eng avvalo uning ko’zidan bilinadi, ...U bola ko’nglidagi tashvishni sezganini, qanday yo’l bilandur ma’lum qilish yo’lini topadi. ...Keyin bolani tanho topib, surishtirishi ham mumkin. ...Bolaning ahvolini tushunish, unga hamdard bo’lish, madad berish kerak. Ko’pincha hamdardlik, rahmdillik chin ko’ngildan gaplashish bolaning diliga xush keladigan eng yaqin yordam bo’ladi. Beparvolik, loqaydlik esa bolaning dilini larzaga soladi!» Bola qalbini nurafshon qiluvchi vosita o’qituvchining jonli so’zi, uning ruhini tushiruvchi ham o’sha so’zning bayonidir. Xalqda «Gapdan gapning farqi bor, o’ttiz ikki narhi bor» deb bejiz aytilmagan. Tarbiyachining adolat bilan ish tushsh mahorati Adolat iymon – e’tiqodni, pok niyatga eltuvchi haqni nohaqdan ajratuvchi bir o’lchovdir. Adolat insonlar hulqiii baholovchi muhim mezondir. O’tmish ajdodlarimiz adolat va adolatsizlyakka alohida e’tibor berib bu tushunchani siyosiy, falsafiy, hukuqiy, axloqiy nuqtai nazardan turlicha talqin etab komil insonni tarbiyasida u katta vosita ekanligani u asarlarida bayon etganlar. Amir Temur saltanatni boshqarishning bosh mezoni adolat deb hisoblagan edi. U o’zining pand nasihatlarida ham yosh avlodni adolatli bo’lishga chorlaydi: «Har mamlakatda adolat eshigini ochdim, zulmu sitam yo’lini to’sdim. ...Qaysi mamlakatni zabt etkan bo’lsam, o’sha viloyatning ulug’larini og’a-inilarimdek, yoshlari va bolalarini bo’lsa o’z farzandimdek ko’rdim» degan edi. Voiz Koshifiy «Axloqi Muhsini» asarida shunday yozgan edi: «Adolat – bu insonlarni bir-biriga yaxshilik ko’rsatishidir». Adolat va adolatsizlik asriy ko’rinishlari insonni qilmishi. harakati, tili muomala, madaniyati, tashqi qiyofasida o’z aksinn topadi. fahmlaydi. Bu eng avvalo uning ko’zidan bilinadi, ...U bola ko’nglidagi tashvishni sezganini, qanday yo’l bilandur ma’lum qilish yo’lini topadi. ...Keyin bolani tanho topib, surishtirishi ham mumkin. ...Bolaning ahvolini tushunish, unga hamdard bo’lish, madad berish kerak. Ko’pincha hamdardlik, rahmdillik chin ko’ngildan gaplashish bolaning diliga xush keladigan eng yaqin yordam bo’ladi. Beparvolik, loqaydlik esa bolaning dilini larzaga soladi!» Bola qalbini nurafshon qiluvchi vosita o’qituvchining jonli so’zi, uning ruhini tushiruvchi ham o’sha so’zning bayonidir. Xalqda «Gapdan gapning farqi bor, o’ttiz ikki narhi bor» deb bejiz aytilmagan. Tarbiyachining adolat bilan ish tushsh mahorati Adolat iymon – e’tiqodni, pok niyatga eltuvchi haqni nohaqdan ajratuvchi bir o’lchovdir. Adolat insonlar hulqiii baholovchi muhim mezondir. O’tmish ajdodlarimiz adolat va adolatsizlyakka alohida e’tibor berib bu tushunchani siyosiy, falsafiy, hukuqiy, axloqiy nuqtai nazardan turlicha talqin etab komil insonni tarbiyasida u katta vosita ekanligani u asarlarida bayon etganlar. Amir Temur saltanatni boshqarishning bosh mezoni adolat deb hisoblagan edi. U o’zining pand nasihatlarida ham yosh avlodni adolatli bo’lishga chorlaydi: «Har mamlakatda adolat eshigini ochdim, zulmu sitam yo’lini to’sdim. ...Qaysi mamlakatni zabt etkan bo’lsam, o’sha viloyatning ulug’larini og’a-inilarimdek, yoshlari va bolalarini bo’lsa o’z farzandimdek ko’rdim» degan edi. Voiz Koshifiy «Axloqi Muhsini» asarida shunday yozgan edi: «Adolat – bu insonlarni bir-biriga yaxshilik ko’rsatishidir». Adolat va adolatsizlik asriy ko’rinishlari insonni qilmishi. harakati, tili muomala, madaniyati, tashqi qiyofasida o’z aksinn topadi. Pedagogik ta’sir ko’rsatish mahorati Tarbiya jarayonida pedagogik ta’sir ko’rsatish mahorati o’quvchiga u yoki bu yuksak axloqiy sifatlarning mohiyatini anglatish jarayonida qo’llanadigan o’qituvchi-tarbiyachining ish usullaridan biridir. O’qituvchi III sinfda «Ertak ketidan ertak» mavzusidagi suhbatida o’quvchilarga dastlab ertak mazmunini bayon etadi: «Ota o’z 10 yashar o’g’li bilan daladan qaytayotib, yo’l ustida tushib yotgan bir taqani ko’radi va o’g’liga deydi: Taqani ol! Eski taqa uchun egilib o’tiramanmi – deb gap qaytardi o’g’li. Otasi indamasdan o’zi egilib, taqani oladi-da, yo’lida davom etadi. Kun issiq edi. Bola chanqay boshlaydi. Bir oz yo’l yurganidan keyin olcha sotib o’tirgan baqqol ko’rinadi. Otasi boyagi taqani olchaga almashtirib, belbog’iga tugib oladi. O’g’liga ko’z-ko’z qilib, bir dona olchani og’ziga tashladi-da, bir donasini yerga tashladi. O’g’li darrov egilib olchani oladi va chanqog’ini bostirmoqchi bo’lib og’ziga soladi. Otasi olchani ketma-ket tashlaydi. O’g’li o’n- o’n besh marta egilib, olchalarni terib olib yeganidan so’ng nihoyat otasi to’xtaydi va belbog’ida qolgan olchalarni o’g’liga uzata turib deydi: Ko’rdingmn o’g’lim, sen taqani ko’tarib olish uchun bir marta egilishga eringan eding, olchalarni terib olish uchun o’n-o’n besh marta egilding. Bundan keyin esingda bo’lsin, agar yengil mehnatni og’ir deb hisoblasang, undan battar og’iriga duch kelasan». Bu ertakdagi pedagogik ta’sirning salbiy va ijobiy ko’rinishlarini bolalarga izohlashda o’qituvchi quyidagi savollar orqali tarbiyaviy mahorat bilan aniqladi. - otani talabi to’g’ri-mi, yoki yo’q-mi? Sababini ochib bering. - otani bolaga mehnatdan bosh tortmaslik uchun tutgan ish usuli to’g’ri-mi? Bolaga dastlab o’z harakati bilan o’rnak bo’lib, so’ng xatosini tushuntiradi. - bu borada sizlarnpng fikr va munosabatlaringiz qanday? Pedagogik ta’sir ko’rsatish mahorati Tarbiya jarayonida pedagogik ta’sir ko’rsatish mahorati o’quvchiga u yoki bu yuksak axloqiy sifatlarning mohiyatini anglatish jarayonida qo’llanadigan o’qituvchi-tarbiyachining ish usullaridan biridir. O’qituvchi III sinfda «Ertak ketidan ertak» mavzusidagi suhbatida o’quvchilarga dastlab ertak mazmunini bayon etadi: «Ota o’z 10 yashar o’g’li bilan daladan qaytayotib, yo’l ustida tushib yotgan bir taqani ko’radi va o’g’liga deydi: Taqani ol! Eski taqa uchun egilib o’tiramanmi – deb gap qaytardi o’g’li. Otasi indamasdan o’zi egilib, taqani oladi-da, yo’lida davom etadi. Kun issiq edi. Bola chanqay boshlaydi. Bir oz yo’l yurganidan keyin olcha sotib o’tirgan baqqol ko’rinadi. Otasi boyagi taqani olchaga almashtirib, belbog’iga tugib oladi. O’g’liga ko’z-ko’z qilib, bir dona olchani og’ziga tashladi-da, bir donasini yerga tashladi. O’g’li darrov egilib olchani oladi va chanqog’ini bostirmoqchi bo’lib og’ziga soladi. Otasi olchani ketma-ket tashlaydi. O’g’li o’n- o’n besh marta egilib, olchalarni terib olib yeganidan so’ng nihoyat otasi to’xtaydi va belbog’ida qolgan olchalarni o’g’liga uzata turib deydi: Ko’rdingmn o’g’lim, sen taqani ko’tarib olish uchun bir marta egilishga eringan eding, olchalarni terib olish uchun o’n-o’n besh marta egilding. Bundan keyin esingda bo’lsin, agar yengil mehnatni og’ir deb hisoblasang, undan battar og’iriga duch kelasan». Bu ertakdagi pedagogik ta’sirning salbiy va ijobiy ko’rinishlarini bolalarga izohlashda o’qituvchi quyidagi savollar orqali tarbiyaviy mahorat bilan aniqladi. - otani talabi to’g’ri-mi, yoki yo’q-mi? Sababini ochib bering. - otani bolaga mehnatdan bosh tortmaslik uchun tutgan ish usuli to’g’ri-mi? Bolaga dastlab o’z harakati bilan o’rnak bo’lib, so’ng xatosini tushuntiradi. - bu borada sizlarnpng fikr va munosabatlaringiz qanday? Tarbiya jarayonnda tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishning kuyidagi usullaridan foydalanildi: Bolaga qo’yilgan talab, pedagogik ta’sir ko’rsatish. O’quv-tarbiya jarayonida o’qituvchi-tarbiyachi o’z maqsadiga erishish uchun doimo o’kuvchilarga o’z talablari bilan yondashadi. Ularni rag’batlantirdi, ogohlantirdi, tanbeh berdi. O’qituvchi-tarbiyachini pedagogik asosida qo’yilgan talablarini tushuntirish, nojo’ya harakatlardan bolalarni saqlash, ayniqsa kichik yoshdagi maktab o’quvchilarini maktab va jamoaga moslashgunga qadar ketma-ket talablar qo’yiladi. Yuqoridagi talablarning qanchalik ta’sir etishi tarbiyachining pedagogik mahorati va obro’yiga bog’liqdir. Talablarning qo’yilish shakllari: - tarbiyachm tomonidan talabni to’ppa-to’g’ri qo’yilishi. Bunday talab bolalar jamoasi bilan yashlashni dastlabki bosqichidir. Ijodkor- pedagog A.S.Makarenko «... Samimiy oshkora, ishonarli, qizg’in va qatiy talab bo’lmasa, jamoani tarbiyalashni boshlab bo’lmaydi, degan edi. Bunday talablar jamoani bir maqsad yo’liga boshlash uchun: - talabni ijobiy va bolaning xatti-harakatlariga to’sqinlnk qilmasligi; - talab aniq va tushunarli bo’lishi; - qo’yilgan talab natijasini bilish; - talab ochiq chehra, samimiy bir ohangda berilishi: iltimos, maslahat, yaxshi niyatta chorlash; - talab bolalarning yoshi, bilim saviyasiga mos bo’lishi; - talablarda kesatish, luqma, minnat qilib bo’lmasligi va boshqalar. Tarbiyachining pedagogik ta’sir ko’rsatishning yana bir shakli o’quvchi va o’quvchilar jamoasini istiqlol yo’liga boshlashidir. Bunda jamoada tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o’rtasida oshkora va ishonch bo’lishi, o’z-o’zini boshqarish, an’ana va qonunlarga amal qilinishi muhimdir. Tarbiyachining o’quvchilar jamoasini jipslashtirishdagi mahorati. Kishilik jamoasi paydo bo’lgan davrdan boshlab inson hech qachon yolg’iz yashay olmagan. Tarbiya jarayonnda tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishning kuyidagi usullaridan foydalanildi: Bolaga qo’yilgan talab, pedagogik ta’sir ko’rsatish. O’quv-tarbiya jarayonida o’qituvchi-tarbiyachi o’z maqsadiga erishish uchun doimo o’kuvchilarga o’z talablari bilan yondashadi. Ularni rag’batlantirdi, ogohlantirdi, tanbeh berdi. O’qituvchi-tarbiyachini pedagogik asosida qo’yilgan talablarini tushuntirish, nojo’ya harakatlardan bolalarni saqlash, ayniqsa kichik yoshdagi maktab o’quvchilarini maktab va jamoaga moslashgunga qadar ketma-ket talablar qo’yiladi. Yuqoridagi talablarning qanchalik ta’sir etishi tarbiyachining pedagogik mahorati va obro’yiga bog’liqdir. Talablarning qo’yilish shakllari: - tarbiyachm tomonidan talabni to’ppa-to’g’ri qo’yilishi. Bunday talab bolalar jamoasi bilan yashlashni dastlabki bosqichidir. Ijodkor- pedagog A.S.Makarenko «... Samimiy oshkora, ishonarli, qizg’in va qatiy talab bo’lmasa, jamoani tarbiyalashni boshlab bo’lmaydi, degan edi. Bunday talablar jamoani bir maqsad yo’liga boshlash uchun: - talabni ijobiy va bolaning xatti-harakatlariga to’sqinlnk qilmasligi; - talab aniq va tushunarli bo’lishi; - qo’yilgan talab natijasini bilish; - talab ochiq chehra, samimiy bir ohangda berilishi: iltimos, maslahat, yaxshi niyatta chorlash; - talab bolalarning yoshi, bilim saviyasiga mos bo’lishi; - talablarda kesatish, luqma, minnat qilib bo’lmasligi va boshqalar. Tarbiyachining pedagogik ta’sir ko’rsatishning yana bir shakli o’quvchi va o’quvchilar jamoasini istiqlol yo’liga boshlashidir. Bunda jamoada tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o’rtasida oshkora va ishonch bo’lishi, o’z-o’zini boshqarish, an’ana va qonunlarga amal qilinishi muhimdir. Tarbiyachining o’quvchilar jamoasini jipslashtirishdagi mahorati. Kishilik jamoasi paydo bo’lgan davrdan boshlab inson hech qachon yolg’iz yashay olmagan. Jamoani tashkil qilish va uning tarbiyaviy ta’sirining nazariy va amaliy asoslari mutafakkir va olimlar tomonidan o’rganib ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Tarbiyachining navbatdagi vazifasi bolalar jamoasini tashkil qilish, tarbiyalash va jipslashtirish borasidagi nazariy bilimlarni o’zlashtirib, ilg’or tajribalarga suyanib o’quvchilarni tarbiyaviy jarayonda o’rtoqlik-do’stlik, o’zaro hamkorlik, hamjihatlik, o’z-o’zini tarbiyalash va boshqarish kabi jamoatchilik sifatlarini tarbiyalash mahoratini o’zlashtirishdan iborat. Ular: - sinf boshlang’ich jamoasini tarbiyalash va ularda o’zaro munosabat aloqalarini yaratish. - o’quvchilar kundalik faoliyatlarining hamma qirralarida jamoaga jipslashtirish. - shaxsiy manfaatdan jamoa manfaatini yuqori qo’yishga o’rgatish. - jamoada bir-biriga mehr-oqibatli, muruvvat va sahiylik, do’stona hamkorlik mavjud bo’lsa, u katta tarbiyaviy kuchga aylanadi. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilar jamoalari tashkil qilishda o’qituvchidai turli-tuman usul va vositalardan mahorat bilan foydalanish talab qilinadi: 1. O’qituvchi jamoa a’zolarini yangi sharoitga (maktabning I sinfidan boshlab) moslashuv davrida ularga ishonch, xurmat, xushmuomalalik, talablarni to’g’ri qo’ya bilish shu bilan birga o’quvchini tushunish va eshita bilish mahoratiga ega bulish talab etiladi; 2. O’quvchilar jamoasidagi yetaklovchi kuch tayanch o’zagini tanlash; 3. Jamoa a’zolarining har birining kuchiga, qobiliyatiga qarab topshiriqlar berish; 4. Jamoada yangi an’ana, qonun-qoidalarni dastlabki kurtagini yaratish va unga amal qilish; 5. Jamoa istiqbolini davr talabi bilan moslashgan holda belgilash talab qilinadi. Jamoani tashkil qilish va uning tarbiyaviy ta’sirining nazariy va amaliy asoslari mutafakkir va olimlar tomonidan o’rganib ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Tarbiyachining navbatdagi vazifasi bolalar jamoasini tashkil qilish, tarbiyalash va jipslashtirish borasidagi nazariy bilimlarni o’zlashtirib, ilg’or tajribalarga suyanib o’quvchilarni tarbiyaviy jarayonda o’rtoqlik-do’stlik, o’zaro hamkorlik, hamjihatlik, o’z-o’zini tarbiyalash va boshqarish kabi jamoatchilik sifatlarini tarbiyalash mahoratini o’zlashtirishdan iborat. Ular: - sinf boshlang’ich jamoasini tarbiyalash va ularda o’zaro munosabat aloqalarini yaratish. - o’quvchilar kundalik faoliyatlarining hamma qirralarida jamoaga jipslashtirish. - shaxsiy manfaatdan jamoa manfaatini yuqori qo’yishga o’rgatish. - jamoada bir-biriga mehr-oqibatli, muruvvat va sahiylik, do’stona hamkorlik mavjud bo’lsa, u katta tarbiyaviy kuchga aylanadi. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilar jamoalari tashkil qilishda o’qituvchidai turli-tuman usul va vositalardan mahorat bilan foydalanish talab qilinadi: 1. O’qituvchi jamoa a’zolarini yangi sharoitga (maktabning I sinfidan boshlab) moslashuv davrida ularga ishonch, xurmat, xushmuomalalik, talablarni to’g’ri qo’ya bilish shu bilan birga o’quvchini tushunish va eshita bilish mahoratiga ega bulish talab etiladi; 2. O’quvchilar jamoasidagi yetaklovchi kuch tayanch o’zagini tanlash; 3. Jamoa a’zolarining har birining kuchiga, qobiliyatiga qarab topshiriqlar berish; 4. Jamoada yangi an’ana, qonun-qoidalarni dastlabki kurtagini yaratish va unga amal qilish; 5. Jamoa istiqbolini davr talabi bilan moslashgan holda belgilash talab qilinadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. «O’zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori» – Toshkent: SHarq, 1997-65 b. 2. Karimov I.A. «O’zbekiston kelajagi buyuk davlat». Toshkent: O’zbekiston 1992-62 b. 3. Karimov I.A. «YAngi uyni qurmay turib, eskisii buzmang» – Toshkent: O’zbekiston 1993. – 24 b. 4. Karimov I.A. «Ozod va obod Vatan, erkin va faravon hayot-pirovard maqsadimiz». 8-jild. – Toshkent: O’zbekiston, 2000. 5. «Axloq-odobga oid hadis namunalari». – Toshkent: Fan, 1990, – 72 b. 6. A.Avloniy. «Turkiy Guliston yoxud axloq» (nashrga tayyorlovchi Xoliqov L.) –Toshkent: O’qituvchi, 1992. 160 b. 7. Inomova K.M. «Oilada bolalarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi» – Toshkent: Fan, 1999, – 151 b. 8. Yo’ldoshev J.G’. Xasanov S. «Avestoda axloqiy-ta’limiy qarashlar». – Toshkent: O’qituvchi 1992, – 28 b. 9. Kaykavus. «Qobusnoma». – Toshkent: O’qituvchi 1986, – 118 b. 10. Musurmonova O. «Oila ma’naviyat-milliy g’urur». – Toshkent: O’qituvchi. 1999, – 200 b. 11. Munavvarov A.K. «Oila pedagogikasi». – T.: O’qituvchi, 1994, – 112 b. 12. Ochilova M. Ochilova N. «O’qituvchi odobi». – Toshkent: O’qituvchi, 1993\7. – 136 b. 13. Ochilova M. «Axloqiy tarbiya». – Toshkent: O’qituvchi, 1979, – 232 b. 14. Jo’raev A.J. Tarbiyaviy darslarni o’tish. T.: “O’qituvchi”, 1994. 15. Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi. T.: “O’qituvchi”. 1994. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. «O’zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», «Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori» – Toshkent: SHarq, 1997-65 b. 2. Karimov I.A. «O’zbekiston kelajagi buyuk davlat». Toshkent: O’zbekiston 1992-62 b. 3. Karimov I.A. «YAngi uyni qurmay turib, eskisii buzmang» – Toshkent: O’zbekiston 1993. – 24 b. 4. Karimov I.A. «Ozod va obod Vatan, erkin va faravon hayot-pirovard maqsadimiz». 8-jild. – Toshkent: O’zbekiston, 2000. 5. «Axloq-odobga oid hadis namunalari». – Toshkent: Fan, 1990, – 72 b. 6. A.Avloniy. «Turkiy Guliston yoxud axloq» (nashrga tayyorlovchi Xoliqov L.) –Toshkent: O’qituvchi, 1992. 160 b. 7. Inomova K.M. «Oilada bolalarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi» – Toshkent: Fan, 1999, – 151 b. 8. Yo’ldoshev J.G’. Xasanov S. «Avestoda axloqiy-ta’limiy qarashlar». – Toshkent: O’qituvchi 1992, – 28 b. 9. Kaykavus. «Qobusnoma». – Toshkent: O’qituvchi 1986, – 118 b. 10. Musurmonova O. «Oila ma’naviyat-milliy g’urur». – Toshkent: O’qituvchi. 1999, – 200 b. 11. Munavvarov A.K. «Oila pedagogikasi». – T.: O’qituvchi, 1994, – 112 b. 12. Ochilova M. Ochilova N. «O’qituvchi odobi». – Toshkent: O’qituvchi, 1993\7. – 136 b. 13. Ochilova M. «Axloqiy tarbiya». – Toshkent: O’qituvchi, 1979, – 232 b. 14. Jo’raev A.J. Tarbiyaviy darslarni o’tish. T.: “O’qituvchi”, 1994. 15. Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi. T.: “O’qituvchi”. 1994. 16. Mirqosimov M. Maktabni boshqarishning nazariy va pedagogik asoslari. T.: 1996 y. 17. Ochil S. Mustaqillik va tarbiya masalalari. T.: “O’zbekiston”, 1995. 18. Popov G.X. O’quvchining shaxsiy ishini tashkil etish. T.: “O’qituvchi”, 1992 y. 19. Solixo’jaeva S.S. Bolalar va o’smirlar gigenasi. T.: “Ibn Sino”, 1991. 20. Uzoqov X., G’ozieva E.., Tojiev A. Oila etikasi va psixologiyasi. T.: “O’qituvchi”. 1992. 21. Farobiy A.N. Fozil odamlar shahri. T.: A.Qodiriy, 1993. 22. Frolov P.T. YOsh direktor maktabi. T.: “O’qituvchi”, 1991. 23. Jo’raev A. Tarbiyaviy darslar o’tish. T.: “O’qituvchi”, 1994. 24. Hasanboeva O. Uzaytirilgan guruhlarga tarbiyaviy ishlar. T.: “O’qituvchi”, 1994. 25. Safo Ochil. Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari. T.: “O’qituvchi”, 1995. 26. Mahkamov U. Ahloq-odob saboqlari. T.: “Fan”, 1994. 16. Mirqosimov M. Maktabni boshqarishning nazariy va pedagogik asoslari. T.: 1996 y. 17. Ochil S. Mustaqillik va tarbiya masalalari. T.: “O’zbekiston”, 1995. 18. Popov G.X. O’quvchining shaxsiy ishini tashkil etish. T.: “O’qituvchi”, 1992 y. 19. Solixo’jaeva S.S. Bolalar va o’smirlar gigenasi. T.: “Ibn Sino”, 1991. 20. Uzoqov X., G’ozieva E.., Tojiev A. Oila etikasi va psixologiyasi. T.: “O’qituvchi”. 1992. 21. Farobiy A.N. Fozil odamlar shahri. T.: A.Qodiriy, 1993. 22. Frolov P.T. YOsh direktor maktabi. T.: “O’qituvchi”, 1991. 23. Jo’raev A. Tarbiyaviy darslar o’tish. T.: “O’qituvchi”, 1994. 24. Hasanboeva O. Uzaytirilgan guruhlarga tarbiyaviy ishlar. T.: “O’qituvchi”, 1994. 25. Safo Ochil. Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari. T.: “O’qituvchi”, 1995. 26. Mahkamov U. Ahloq-odob saboqlari. T.: “Fan”, 1994.