Tarixiy tadqiqotlarda geografik axborot tizimlarining o‘rni. GPS va aerokosmofotosuratlardan foydalanish usullari. Xaritalar xaqida tushuncha. Xaritalar turlari: geografik, siyosiy, tematik, tarixiy-madaniy yodgorliklar xaritalari. Geografik axborot tizimilari. Kompyuterda xaritalar yaratishning asosiy bosqichlari. Tarixiy tadqiqotlarda kompyuter kartografiyasi. GPS tushunchasi. GPS turlari. GPS dan tarixiy-arxeologik tadqiqotlarda foydalanish usullari. Google Earth dasturi haqida umumiy ma’lumot. Google Earth dasturidan foydalanish va tarixiy-madaniy yodgorliklarining aerokosmofotosuratlarni tushirish. Xarita – bu tarixiy hujjat bo‘lib, voqealar davomiyligi haqida hikoya qiluvchi, sodir bo‘lgan voqealar, vayron bo‘lgan va yana tiklangan shaharlar, daryo o‘zanlarining o‘zgarishi, unutilgan qadimgi sug‘orish inshootlari, xalqlar tarixini hududlar bilan bog‘lab o‘rganadi. Antik davrda kartalar uchun maxsus atama bo‘lmagan. Rim imperiyasida kartografik tasvirlarni tabula (doska) deb atashgan. Keyinroq ilk o‘rta asrlarda karta lotincha “mappa” (dastlab polotno qismi yoki dastro‘mol ma’nosini anglatgan), ”mappa mundi” shaklida esa (dunyo kartasi) o‘sha davrda Yerning barcha kartalariga nisbatan qo‘llanilgan. Kartografik tasvirlarga nisbatan “karta” so‘zining qo‘llanilishi Uyg‘onish davrida lotinchadan “charta”(varaq, qog‘oz) so‘zidan, o‘z navbatida u qadimgi yunon tilidagi “xartes” (papirusdan tayyorlangan qog‘oz) so‘zidan olingan. Bu so‘z ilk bor Portugaliyadagi XIV asr kartalarida uchraydi. Karta so‘zi aslida lotincha “chartes”-xartes so‘zidan olingan bo‘lib, yozuv uchun mo‘ljallangan papirus varag‘i degan ma’noni bildiradi. Qadimgi karta-tasvirlar loy taxtachalar, papirus va pergamentlarga chizilgan bo‘lib, bizgacha boy tarixiy ma’lumotlarni olib kelgan. Miloddan avvalgi 2300 yillarda qadimgi bobilliklar ilk ibtidoiy kartalarni chizganlar. Unda yerning ba’zi qismlari o‘z aksini topgan edi. Shuningdek, kartalar yaratish boy madaniyatli qadimgi xalqlar - ossuriyaliklar, misrliklar va finikiyaliklarda eramizdan bir necha ming yil avval shakllangan. Antik manbalarda qadimgi yunon kartalari haqida bir qator ma’lumotlar uchraydi. Gerodotning yozishicha, Milet hukmdori Aristogorning Sparta podshosi Kleomon bilan muloqoti chog‘ida uning qo‘lida mis doskali karta bo‘lib, unda butun yer kurrasi, ”hamma dengiz va daryolar” aks etgan. Shuni unutmaslik kerakki, antik davrning yirik tarixchilarining ko‘pchiligi geograf, shuning bilan birga kartograf bo‘lishgan. Ular orasida Evdoks, Dikearx, Efor, Eratosfen, Pompeniy Mel, Ptolemeylar alohida o‘rin egallaydi. Uyg‘onish davrida kartografik tasvirlarga nisbatan karta terminining qo‘llanilishi lotincha “charta”-“varaq, qog‘oz” so‘zlaridan kelib chiqqan. Rossiyada Pyotr I humkronligi davriga qadar karta atamasi o‘rniga “chizma yoki chizmachilik” atamasi qo‘llanilgan. Bu atama asosida hududni chizmalar vositasida tasvirlash tushunilgan. Pyotr I davriga kelib esa “landkarta”, keyinchalik esa “karta” atamasi qo‘llanila boshlandi. V. Dalning 1881 yilda nashr etilgan izohli lug‘atida karta atamasiga “qattiq jism, dengiz, okean va yer sharining hohlagan qismi chizmasi” ta’rifi berilgan. Hozirgi kunda karta atamasi turli tillarda qo‘llaniladi. Masalan: fransuz tilida “carte”, nemis tilida “karte”, italyan va portugal tillarida “carta”, turk tilida “harita” va hokazo. Tarixiy kartalar, asosan, o‘tmishdagi voqea va hodisalarni tasvirlab, jamiyat tarixidagi muhim voqealarning geografiya bilan o‘zaro bog‘liqligini o‘rganadi. Tarixiy kartalar qadimgi madaniyat o‘choqlari, davlatlar, ijtimoiy harakatlar, savdo yo‘llari va hokazolarni ko‘rsatishga xizmat qiladi. Tarixiy kartalar arxeologik, etnografik, tarixiy-iqtisodiy, siyosiy-tarixiy, harbiy-tarixiy va tarixiy-madaniy kartalarga bo‘linadi. Bu tarmoqlar orasida tarixiy kartalar umumiy bo‘lib, tarixiy jarayonlarni bir butunlikda tasvirlaydi. Alohida hollarda esa voqea va hodisalar yoki fakt (dalil) larning alohida tomonlarini ko‘rsatadi. Ular mustaqil (ma’lumot beruvchi va o‘quv kartalari hamda atlaslar) yoki bezakli ahamiyatga ega bo‘lgan kartalarga bo‘linishi mumkin. Zamonaviy xaritalar o‘z mazmuniga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:  Umumgeografik xaritalar  Mavzuli xaritalar  Maxsus xaritalar Mavzuli kartalarni quyidagi bloklarga ajratish mumkin:  Geologik kartalar.  Geofizik xaritalar.  Yer yuzasi relyefi va okean tubi xaritalari.  Botanik xaritalar.  Gidrologik xaritalar.  Zoogeografik xaritalar.  Aholi xaritalari.  Qishloq xo‘jaligi xaritalari.  Fan va madaniyat xaritalari.  Maishiy xizmat ko‘rsatish va sog‘liqni saqash xaritalari.  Siyosiy va ma’muriy birliklar xaritalari.  Geoekologik xaritalar.  Turistik xaritalar va hokazo. Tarix va arxeologiya sohalarida zamonaviy axborot texnologiyalarining qator imkoniyatlaridan foydalanish mumkin. Kvadrakopter (multekopter, dronlar)dan foydalanish. Ma’lumki, tarixiy madaniy meros yodgorliklarini aniqlashda va ularni tadqiq etishda bugungi kunda jahon tajribasida Kvadrakopter (multekopter, dronlar)dan keng foydalaniladi. Shuni ham qayd etish joizki, hozirgi paytda yodgorliklarni dronlardan turib qidirishda asosan 2 ta vazifani bajarish ko‘zda tutiladi. 1. Yodgorliklarni samodan turib (aerovizual) kuzatish. Bu usuldan maqsad yodgorliklarning joylashish tartibini, ularning bir-biriga va landshaft bilan bog‘liqlik holatini aniqlashdan, hamda hali o‘rganilmagan yodgorliklarni topish va ularni xaritaga tushirishdan iborat. Bu ma’lumotlar yodgorliklarni o‘rganish uchun arxeologik ekspeditsiyalarni to‘g‘ri tashkil etishda yordam beradi. 2. Yodgorliklarni samodan turib rasm (aerofotosyomka) va videoga tushirishda keng imkoniyatlar taqdim etadi. Bunda yodgorliklarning umumiy tuzilishi aniqlashtiriladi. Rasmlar odatda yirik va o‘rta masshtabda olinadi. GPS, GIS (GAT). “GPS” – bu ingilizcha “Global Positioning System” so‘zlarining birinchi harflaridan olingan bo‘lib, joylashuvning aniqlash global tizimidir. GPS 24 ta navigatsion yo‘ldoshlar tizimidan iborat bo‘lib, ular yer atrofida orbita bo‘ylab aylanishadi. Yo‘ldoshlar aniq vaqt va o‘zlarining joylashgan o‘rni xaqida muntazam ravishda malumotlar berishadi. GPSdan foydalanish zamonaviy informatsion texnologiyalarni ishlatish bilan bog‘liq bo‘lib, asosan kompyuter ma’lumotlar ombori va geografik axborat tizimi (Geographic information system) ga asoslanadi. GIS (yoki GAT – ya’ni geografik axborot tizimlari) bu – tabiat va jamiyat obyektlari va hodisalari haqidagi topografik, geodezik, yer, suv resurslari va boshqa kartografik axborotni yig‘ish, ularga ishlov berish, EHM xotirasida saqlash, yangilash, tahlil qilish, yana qayta ishlashni ta’minlovchi avtomatlashtirilgan apparat-dasturli kompleks. Professional GPS qurilmalarni arxeologiyada qo‘llanilishi arxeologik qidiruvning maxsus masofaviy uslubi hisoblanadi. Masofaviy uslub deb arxeologik obektning alohida belgilarini ma’lum bir masofada aniqlashga aytiladi. Hozirda arxeologiyada eng sermahsul, ixcham va nisbatan kam chiqim usuli bu albatta, GPS texnologiyalaridir. GPSning asosiy vazifalari ma’lumotni yig‘ish, uni tekshirish, uni tahlil qilishdan iborat. O‘z hususiyatlariga ko‘ra GPS 2 turga bo‘linadi: 1) navigatsion pryomnik, 2) geodeziya aniqlik tizimi. Birinchisi, malum bir obyektni hozirdagi barqaror koordinatalarini aniqlashni taminlaydi ya’ni siz yer yuzidagi o‘z joylashuvingizni 15 metrgacha bo‘lgan aniqlikda aniqlashingiz mumkin. Bu turdagi uskunalar ishlatishda qulay, ixcham va koordinatalarni qabul qilib olish uchun ketgan vaqt bir necha soniya yoki daqiqalarni tashkil qilish mumkin. Geodeziya GPS tizimi nisbatan murakkab qurilma hisoblansada, ammo u obyektni joylashishi nuqtasini bir necha santimetrdagi xatolikda aniqlash imkoniyatiga ega. O‘zbekiston xududida O‘zbekiston-Yaponiya (K. Kyudzo, B.A. Turg‘unov, Sh.Pidayev), O‘zbekiston-Germaniya (SH.B. Shaydullayev, D. Xuff, K. Kaniut), O‘zbekiston- Fransiya (P.Lerish, Sh.Raxmonov, T.Annayev, Sh. Pidayev), O‘zbekiston-Rossiya (E.V.Rtveladze, Dj.Ilyasov, T.Mkrtichev, S. Bolelov, N.Dvurechenskaya), O‘zbekiston-Chexiya (K.Abdullayev, A. Shaydullayev, L.Stancho), O‘zbekiston- Xitoy (Vu Sin (Wu Xin), V. Sverchkov, N. Boroffka) va boshqa shu kabi xalqaro ekspeditsiyalarda ham mahalliy va xorijlik arxeologlar tomonidan GPS va GIS texnologiyasidan keng foydalanilmoqda (SHerobod tumanida joylashgan yodgorliklar sonining 200 dan oshganligini eslatib o‘tish kifoya). Bugungi kunda ilmiy tadqiqotlar va amaliy faoliyatda ko‘plab GISlar ishlatilib, ular orasida shaxsiy GISlar keng tarqalgan. Jumladan ularga GeoDraw GeoGraph, (Rossiya), AtlasGis va WinGis (AQSH), ArcInfo, MapInfo (AQSH) va boshqa dasturlarni keltirish mumkin. GAT nimani kasb etishini tushunish uchun uning qanday qismlardan tashkil topganligini va axborot texnologiyalardagi o‘rnini anglab yetishimiz kerak bo‘ladi. Albatta, GAT bilan tanish bo‘lmagan inson “menga bu soha nima uchun kerak” degan savolni berishi tabiiy xoldir. GAT bu kompyuterda tasvirlangan xaritadan ham kattaroq tushunchadir. Birinchidan, bu texnologiya universal, ikkinchidan esa inson hayoti va faoliyatini qamrab olgan hamda tez sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan sohadir. GAT xaritalarni tayyorlash va chop etishdan tashqari aero va kosmik suratlarni ham qayta ishlash imkoniyatini beradi. GAT ya’ni geografik axborotlar tizimi XX asrning 50-60 yillarida yer yuzida joylashgan obyektlarni kompyuter xotirasida saqlash va tasvirlash vositasi sifatida yaratiladi. Geografik axborotlar tizimini yaratishda AQSH, Kanada va Yevropaning bir nechta davlatlari faoliyat olib borishgan. Ushbu davlatlar tomonidangeografik axborotlar tizimi sohasida ko‘plab yutuqlar qo‘lga kiritilgan. GAT texnologiyasi xozirgi kunda deyarli barcha sohalarda keng qo‘llanilayotgan axborot texnologiyalaridan biri. Uni universitet va ilmiy-tadqiqot institutlarida o‘rganishadi. GAT yoki GIS texnologiya inson hayotining barcha sohalariga ta’sir ko‘rsatadigan butun bir industriya hisoblanadi. Biroq shu bilan birga texnologiyaning bu turiga aniq bir ta’rif berish mushkul. Bu oddiygina tizimli bilimlar to‘plami emas, balki bizni o‘rab turgan dunyoga o‘ziga xos qarash hisoblanadi. GAT-bizni o‘rab turgan olamdagi obyektlarni xaritalash, so‘ngra unga tegishli bo‘lgan ko‘plab parametrlar asosida ushbu obyektlarni taxlil etish, ularni namoyish etish vazifasini bajaradi. Biz GAT yordamida ko‘plab shaxsiy va global muammolarni yechish imkoniga ham ega bo‘lamiz. Ma’lumotlar tizimi nima?. Ma’lumotlar tizimi raqamli formatga aylantirilgan ma’lumotlar bazasidir. Ular ma’lum bir koordinatalar tizimiga bog‘langan va geografik belgilariga ko‘ra birlashtirilgan ma’lum bir qatlamlar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Biz bunday ma’lumotlar asosida sodir bo‘layotgan voqea- xodisalarni nazorat qilishimiz, yer sharining xoxlagan bir nuqtasini izlab topishimiz yoki xoxlagan bir obyekt xarakatini kuzatish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. GAT texnologiya xozirgi kunda barcha soxalarda keng qo‘llanilayotgan va ko‘plab muammolarni yechish imkonini berayotgan texnologiya hisoblanadi. GATning asosiy funksiyalari:  Maxsus va umumgeografik ma’lumotlarni taxlil etish;  Geohududiy modellashtirish;  Geoma’lumotlarni to‘plash va modellashtirish uchun tayyorlash;  Ishlab chiqilgan va tayyor xolatga kelgan ma’lumotlarni foydalanuvchi ko‘ra oladigan shaklda aks ettirish. GATning boshqa tizimlardan ustunligi  Turli o‘lchamdagi xaritalar yaratish;  Ko‘p qatlamli xaritalarning ma’lum bir qatlamidagi obyektlarni faollashtirishimiz yoki aksincha;  Xaritalarni uch o‘lchamli ko‘rinishda aks ettirishimiz mumkin;  Raqamli xaritalarni monitorda aks ettirishimiz yoki uni chop ettirishimiz mumkin;  Xaritadagi obyektlar maydonini, uzunligini o‘lchash ya’ni hisoblash yoki obyekt xaqida cheksiz ma’lumotlarni kiritish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Hozirgi kunda GAT yer kadastri, ko‘chmas mulkni ro‘yxatga olish, neft va gaz, telekommunikatsiya, ekologiya, arxeologiya, transport, o‘rmon xo‘jaligi, tijorat, savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi, turizm, demografiya va mehnat resurslarini tadqiq etish, geologiya, geodeziya, kartografiya kabi sohalarda keng qo‘llanilmoqda. Google Earth ya’ni Google yer sayyorasi dasturi Google kompaniyasining loyihasi hisoblanib, bu loyiha asosida sun’iy yo‘ldoshlar yordamida tushirilgan yer sayyorasi barcha qismlarining fotosuratlari internet tizimiga joylashtirilgan. Ushbu dastur yordamida internet tizimiga joylashtirilgan yer sayyorasi va uning obyektlaridan iborat fotosuratlar yuqori qiymatga ega. Bu servisning tasvirlarni oddiy veb-brauzerlarda namoyish etuvchi analogli servislardan farqi shundaki, Google Earthning kompyuterga yuklanadigan va o‘rnatiladigan maxsus istemolchi dasturi mavjud. Google Earth maxsus istemolchi dasturini kompyuter xotirasiga yuklash va o‘rnatish uchun ma’lum bir vaqt talab qilinsada, biroq veb-interfeyslar yordamida amalga oshiriladigan qo‘shimcha imkoniyatlar bilan ishlashda vujudga keladigan murakkabliklar unda kuzatilmaydi. Dastlab ushbu dastur Keyhole kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan, keyinchalik esa Google kompaniyasi tomonidan sotib olingan. 2005 yildan boshlab esa Google kompaniyasi istemolchilar uchun bu dasturdan kengroq foydalanish xuquqini berdi. Dastlab ushbu dasturdan Amerika Qo‘shma Shtatlari, so‘ngra Yevropa davlatlari va keyinchalik esa dunyoning barcha mamlakatlari foydalanish xuquqiga ega bo‘lishdi. Shuningdek bu dasturning istemolchilar uchun sotiladigan Google Earth Plus va Google Earth Pro kabi versiyalari ham mavjud. Albatta bu litsenziyali Google Earth dasturlari GPS qurilmasi va undagi ma’lumotlarni qabul qilish, taqdimotlarni namoyish etish, tasvirlarni yuqori qiymatda chop etish kabi imkoniyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Google Earth dasturining imkoniyatlari quyidagicha:  Google yer sayyorasi dasturi foylanuvchi uchun zarur bo‘lgan tasvirlar va boshqa ma’lumotlarni intenetdan avtomatik (tezkor) tarzda kompyuterga yuklaydi. Bu ma’lumotlardan istemolchi foydalanishi va ularni qayta ishlashi uchun kompyuter xotirasida saqlaydi. Keyinchalik foydaluvchi tomonidan dastur ishga tushirilganda yangi ma’lumotlar yuklanadi va bu o‘z navbatida internet trafikini sezilarli darajada iqtisod qilish imkonini beradi.  Tasvirlarni monitorda namoyish etishda yer sayyorasining uch o‘lchamli modelidan foydalaniladi (albatta bu yerda balandlikning dengiz sathidan qayd etilishi hisobga olingan). Uch o‘lchamli tasvirlarni ekranda namoyish etish DirectX yoki OpenGL interfeyslari yordamida amalga oshiriladi. Aynan yer yuzasi landshaftining uch o‘lchamli tasvirini namoyish etish imkoniyati bilan Google Earth dasturi undan avvalroq ishlab chiqilgan Google Maps dasturidan farq qiladi. Foydalanuvchi Google Earth dasturining “virtual kamera” asbobi yordamida yer sayyorasining xoxlagan bir nuqtasiga qiyinchiliksiz ko‘chish imkoniyatiga egadir.  Dasturda sayyoramiz barcha quruqlik qismi DigitalGlobe kompaniyasi tomonidan suratga olingan va pikselga 15m qiymatiga ega tasvirlari joylashtirilgan. Ba’zi davlatlar hududlari tasviri yuqori qiymatga ega. Masalan: Moskva shahrining tasviri qiymati pikselga 0,6 metr bo‘lsa, AQSHning ayrim shaharlari tasviri qiymati pikselga 0,15 metrni tashkil etadi. Ayrim hududlar relyefi balandligi qiymati gorizontal bo‘yicha 30 metr, vertikal bo‘yicha 1 metrni ham tashkil etadi.  Bundan tashqari dasturda foydalanuvchi o‘z ixtiyoriga ko‘ra qo‘shimcha buyruqlarni faollashtirish imkoniyatiga ega. Masalan: Davlat chegaralarini, aholi manzilgohlari, mashhur arxeologik va me’moriy yodgorliklar joylashish nuqtalari, hududlari, yirik shaharlar va ularning joylashish hududlari, mexmonxonalar, ko‘chalar nomlarini ko‘rsatish va x.zo. Shuningdek, dasturda geografik ma’lumotlar bazasi mavjud bo‘lib, ular haqida ma’lumotlar Vikipediya veb-saytida keltirilgan. Dasturdagi geoma’lumotlar bazasi Vikipediya veb-saytida keltirilgan ma’lumotlar o‘zaro iqtibos bilan bog‘langan.  Foydalanuvchilar dasturda o‘zlarining shaxsiy belgilarini o‘rnatishi va suniy yo‘ldoshlardan olingan tasvirlar ustiga o‘zlari tushirgan tasvirlarni (fotosuratlarni) qo‘yishi mumkin (bularga misol sifatida xaritalarni, boshqa manbalardan olingan va ma’lum hudud yoki obyektga tegishli batafsil fotosuratlarni keltirishimiz mumkin). Belgilardan dasturning boshqa foydalanuvchilari ham Google Earth Community forumi orqali foydalanishi mumkin. Ushbu forumga jo‘natilgan belgilarni bir oydan so‘ng dasturning barcha foydalanuvchilari ko‘rishi mumkin.  Dasturda uch o‘lchamli modellarga ega “3D Zdaniya” qatlami mavjud. Ushbu qatlamga uch o‘lchamli modellarni dastur yaratuvchilari va istemolchilar “3D Warehouse” servisi yordamida kiritishlari mumkin. Masalan: Dasturda biz Rossiya Federatsiyasi, Yevropa va dunyoning boshqa mamlakatlari hududida joylashgan mashhur arxeologik va me’moriy yodgorliklarining uch o‘lchamli modelini ko‘rishimiz mumkin.  2015 yildan boshlab esa, dastur foydalanuvchilari sun’iy yo‘ldoshlar yordamida aniq vaqtda tushirilgan obyektlar tasvirlarini ko‘rish imkoniyatini amalga oshirish rejalashtirilgan.  Dasturning uyali telefonlar uchun mo‘ljallangan Java-versiya ham ishlab chiqilgan.  Dasturda maxsus asboblar yordamida masofani va maydonni o‘lchash imkoniyati mavjud.  Dasturning takomillashtirilgan Google Earth 4.2 versiyasida Google Sky texnologiyasi ishlab chiqilgan bo‘lib, bu texnologiya osmon jismlarini kuzatish va o‘rganish imkoniyatini beradi.  Dasturning takomillashtirilgan Google Earth 5.0 versiyasida dengiz va okean tubining uch o‘lchamli xaritasini kuzatish imkoniyati mavjud.  Dasturning takomillashtirilgan Google Earth 5.1 versiyasini “Macintosh” operatsion tizimida o‘rnatish va undan foydalanish imkoniyati ishlab chiqilgan.  Bundan tashqari dasturda bir obyektdan ikkinchi obyektga ko‘chishda foydalanish mumkin bo‘lgan “aviasimulyator” asbobi ham ishlab chiqilgan.