TARMOQNING DASTURIY TAMINOTI MAHALLIY KOMPYUTER TARMOQLARINI SOZLASH

Yuklangan vaqt

2024-03-10

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

20

Faytl hajmi

930,0 KB


 
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM 
VAZIRLIGI  
 
TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI 
 
«ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA» FAKULTETI 
«ISHLAB CHIQARISH JARAYONLARINI AVTOMATLASHTIRISH» 
KAFEDRASI  
 
 
 
 
KOMPYUTER TIZIMLARI VA TARMOQLARI fanidan  
 
 
KURS ISHI 
 
 
 
“TARMOQNING DASTURIY TAMINOTI MAHALLIY KOMPYUTER 
TARMOQLARINI SOZLASH” 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Toshkent 2021 
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI «ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA» FAKULTETI «ISHLAB CHIQARISH JARAYONLARINI AVTOMATLASHTIRISH» KAFEDRASI KOMPYUTER TIZIMLARI VA TARMOQLARI fanidan KURS ISHI “TARMOQNING DASTURIY TAMINOTI MAHALLIY KOMPYUTER TARMOQLARINI SOZLASH” Toshkent 2021 1 
 
MUNDARIJA 
 
 
Kirish ........................................................................................ 
3 
1 
Asosiy qism ………………………………………………… 
4 
1.1 
Tarmoqning dasturiy taminoti?........................…………… 
4 
1.2 
Mahalliy kompyuter tarmoqlari ……………………….…… 
15 
  2      Loyihaning bajarilish tartibi………………………………… 
20 
2.1 
Xisobot……………………………………………………… 
29 
 
Xulosa………………………………………………………… 30 
 
Foydalanilgan Adabiyotlar…………………………………... 
30 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1 MUNDARIJA Kirish ........................................................................................ 3 1 Asosiy qism ………………………………………………… 4 1.1 Tarmoqning dasturiy taminoti?........................…………… 4 1.2 Mahalliy kompyuter tarmoqlari ……………………….…… 15 2 Loyihaning bajarilish tartibi………………………………… 20 2.1 Xisobot……………………………………………………… 29 Xulosa………………………………………………………… 30 Foydalanilgan Adabiyotlar…………………………………... 30 2 
 
KIRISH 
 
          Tarmoqlar yil sayin har bir firma, kompaniya, ishlab chiqarish korxonasi va 
o‘quv muassasalari uchun zarur, sifatli ish dastgohi bo‘lib bormoqda. Apparat va 
dasturiy vositalarni rivojlanishi, mukammaligi va shu bilan bir qatorda 
ko‘rinishidangina soddaligi, ko‘pchilik foydalanuvchilar tarmoqlari o‘z kuchlari 
bilan o‘rnata oladigan darajaga keltirilgan. Ayniqsa Windows operatsion 
tizimining oxirgi versiyalarida ancha rivojlangan tarmoq vositalari mavjudligi 
maxsus tarmoq dasturlarini xarid qilishdan ozod qiladi. 
         Zamonaviy hayotda mamlakatlar iqtisodiyotiga va millionlab kishilarning 
yashash sharoitlariga elektr aloqa vositalari va axborotlashtirishning rivojlanish 
darajasi ta’siri kundan kunga oshib bormoqda. Bu ta’sirning ijobiyligini oshirish, 
rivojlanishni tezlatish uchun mamlakatni ishonchli xalqaro, shaharlararo va 
mahalliy aloqa kanallari bilan ta’minlash masalalari, birinchi darajali ahamiyatga 
egaligi 
shubhasizdir. 
Zamonaviy 
texnologiyalarning 
yutuqlari 
jamiyatni 
kompyuterlashtirish hisobiga, hozirgi kunda hayotimizning barcha sohalarida 
o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Bugungi kunda global kompyuter tarmog‘i ko‘plab 
birlashgan korporativ va lokal tarmoqlarni tashkil qiladi. Shunga qaramasdan aloqa 
sohasida ishlovchi barcha mutahasislarga ma’lumki oxirgi paytda axborotning 
uzatish hajmining oshishi, mavjud bo’lgan imkoniyatli kanallarning o‘zatuvchanlik 
qobiliyatining yetishmasligiga olib kelmoqda. Bu asosan internet, video, 
vediokonferensiya electron pochta va boshqa xizmatlarni paydo bo‘lishi bilan 
bog‘liq. Korporativ tarmoqlarda bu muammolarni yuqori chastotali uzatish 
kanallarini arendaga berish yo‘li bilan hal qilish mumkin, lekin xonadon sektorida 
va kichik biznes sektorida bu muammolarni hal qilish qiyinlashadi. Bunday 
muammolarni hal qilishda hozirgi paytda nafaqat global telekomunikatsiya 
tarmoqlarida, balki abonent linyalarida ham yangi texnologiyalarni qo‘llash yo‘lga 
qo‘yilmoqda. 
 
2 KIRISH Tarmoqlar yil sayin har bir firma, kompaniya, ishlab chiqarish korxonasi va o‘quv muassasalari uchun zarur, sifatli ish dastgohi bo‘lib bormoqda. Apparat va dasturiy vositalarni rivojlanishi, mukammaligi va shu bilan bir qatorda ko‘rinishidangina soddaligi, ko‘pchilik foydalanuvchilar tarmoqlari o‘z kuchlari bilan o‘rnata oladigan darajaga keltirilgan. Ayniqsa Windows operatsion tizimining oxirgi versiyalarida ancha rivojlangan tarmoq vositalari mavjudligi maxsus tarmoq dasturlarini xarid qilishdan ozod qiladi. Zamonaviy hayotda mamlakatlar iqtisodiyotiga va millionlab kishilarning yashash sharoitlariga elektr aloqa vositalari va axborotlashtirishning rivojlanish darajasi ta’siri kundan kunga oshib bormoqda. Bu ta’sirning ijobiyligini oshirish, rivojlanishni tezlatish uchun mamlakatni ishonchli xalqaro, shaharlararo va mahalliy aloqa kanallari bilan ta’minlash masalalari, birinchi darajali ahamiyatga egaligi shubhasizdir. Zamonaviy texnologiyalarning yutuqlari jamiyatni kompyuterlashtirish hisobiga, hozirgi kunda hayotimizning barcha sohalarida o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Bugungi kunda global kompyuter tarmog‘i ko‘plab birlashgan korporativ va lokal tarmoqlarni tashkil qiladi. Shunga qaramasdan aloqa sohasida ishlovchi barcha mutahasislarga ma’lumki oxirgi paytda axborotning uzatish hajmining oshishi, mavjud bo’lgan imkoniyatli kanallarning o‘zatuvchanlik qobiliyatining yetishmasligiga olib kelmoqda. Bu asosan internet, video, vediokonferensiya electron pochta va boshqa xizmatlarni paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Korporativ tarmoqlarda bu muammolarni yuqori chastotali uzatish kanallarini arendaga berish yo‘li bilan hal qilish mumkin, lekin xonadon sektorida va kichik biznes sektorida bu muammolarni hal qilish qiyinlashadi. Bunday muammolarni hal qilishda hozirgi paytda nafaqat global telekomunikatsiya tarmoqlarida, balki abonent linyalarida ham yangi texnologiyalarni qo‘llash yo‘lga qo‘yilmoqda. 3 
 
Kompyuterlarning operatsion tizimlari kompyuterlarning apparat vositalarining 
rivojlanishi bilan rivojlanadi va takomillashadi. Xotira hajmlarining, sо’z 
uzunligining ortishi, arxitekturaning takomillashishi bilan birga kompyuterlarning 
imkoniyatlari kengaydi, bu yangi, takomillashgan ishlov berish ish tartiblarining 
paydo bо’lishiga, foydalanuvchi va kompyuter orasida interfeysning rivojlanishiga, 
ma’lumotlarni ishlov berish samaradorligining oshishiga sabab bо’ldi.  Operatsion 
tizimlarning rivojlanishida muhim  bosqich  bо’lib  Unix operatsion tizimini 
yaratilishi bо’ldi. Uning uchun dasturiy kod yuqori darajadagi S tilda yoziladi. Bu 
operatsion tizimni turli turdagi kompyuterlarga oson о’tkazish imkoniyatini berdi 
va yaxshi funksional imkoniyatlariga ega bо’lgan ixcham tizim shakliga keldi. 
Barcha keyingi Sun OS, HP-Ux, AIX, QNX va boshqa kо’plab operatsion tizimlar 
uning versiyalari bо’ldi. Firma-ishlab chiqaruvchilar Unix xossalarini о’z 
apparatlari uchun moslashtirdilar.Shaxsiy kompyuterlarning paydo bо’lishi va 
mahalliy tarmoqlarning yaratilishi bilan operatsion tizim tomonidan tarmoq 
vazifalarini qо’llab-quvvatlash zarurati tug’ildi. 80-yillarda ishlagan kо’plab 
mashinalarda MS DOC operatsion tizimi faqat fayllarni boshqarish va navbatma-
navbat dasturlarni ishiga tushirishga qodir bо’lgan. Keyingi operatsion tizimlarda 
foydalanuvchiga qulay bо’lgan grafik interfeys, ishlov berishning kо’p 
foydalanuvchili ish tartibi, sichqoncha yordamida ishlov berishni boshqarish 
imkoniyatlari paydo bо’ldi. Operatsion tizimlarning muhim natijasi shaxsiy 
kompyuterlar asosida mahalliy tarmoqlarni qurish uchun yaxshi platforma bо’lgan 
OS/2 ning paydo bо’lishi bо’ldi. Mahalliy tarmoqlarning paydo bо’lishi bilan 
ajratiladigan resurslar tushunchasi paydo bо’ldi, operatsion tizim tashqi dasturlarni 
-tarmoq qobiqlari bilan tо’ldirdi         Agarda tarmoqda kompyuterlar soni juda 
ko‘p bo‘lsa yoki serverlarni polga qo‘yiladigan variantidan foydalanilsa, u holda 
tanlovni 
polda 
turuvchi 
shkaf 
variantida 
to‘xtatilib, 
o‘lchamlarini 
esa 
rejalashtirilgan qurilmalarni sig‘dira oladigan va u shkafni serverlar xonasiga yoki 
alohida xonaga o‘rnatiladigan qilish hamda bemalol shkafga qurilmalarni 
joylashtiriladigan holda o‘rnatish lozim.        
3 Kompyuterlarning operatsion tizimlari kompyuterlarning apparat vositalarining rivojlanishi bilan rivojlanadi va takomillashadi. Xotira hajmlarining, sо’z uzunligining ortishi, arxitekturaning takomillashishi bilan birga kompyuterlarning imkoniyatlari kengaydi, bu yangi, takomillashgan ishlov berish ish tartiblarining paydo bо’lishiga, foydalanuvchi va kompyuter orasida interfeysning rivojlanishiga, ma’lumotlarni ishlov berish samaradorligining oshishiga sabab bо’ldi. Operatsion tizimlarning rivojlanishida muhim bosqich bо’lib Unix operatsion tizimini yaratilishi bо’ldi. Uning uchun dasturiy kod yuqori darajadagi S tilda yoziladi. Bu operatsion tizimni turli turdagi kompyuterlarga oson о’tkazish imkoniyatini berdi va yaxshi funksional imkoniyatlariga ega bо’lgan ixcham tizim shakliga keldi. Barcha keyingi Sun OS, HP-Ux, AIX, QNX va boshqa kо’plab operatsion tizimlar uning versiyalari bо’ldi. Firma-ishlab chiqaruvchilar Unix xossalarini о’z apparatlari uchun moslashtirdilar.Shaxsiy kompyuterlarning paydo bо’lishi va mahalliy tarmoqlarning yaratilishi bilan operatsion tizim tomonidan tarmoq vazifalarini qо’llab-quvvatlash zarurati tug’ildi. 80-yillarda ishlagan kо’plab mashinalarda MS DOC operatsion tizimi faqat fayllarni boshqarish va navbatma- navbat dasturlarni ishiga tushirishga qodir bо’lgan. Keyingi operatsion tizimlarda foydalanuvchiga qulay bо’lgan grafik interfeys, ishlov berishning kо’p foydalanuvchili ish tartibi, sichqoncha yordamida ishlov berishni boshqarish imkoniyatlari paydo bо’ldi. Operatsion tizimlarning muhim natijasi shaxsiy kompyuterlar asosida mahalliy tarmoqlarni qurish uchun yaxshi platforma bо’lgan OS/2 ning paydo bо’lishi bо’ldi. Mahalliy tarmoqlarning paydo bо’lishi bilan ajratiladigan resurslar tushunchasi paydo bо’ldi, operatsion tizim tashqi dasturlarni -tarmoq qobiqlari bilan tо’ldirdi Agarda tarmoqda kompyuterlar soni juda ko‘p bo‘lsa yoki serverlarni polga qo‘yiladigan variantidan foydalanilsa, u holda tanlovni polda turuvchi shkaf variantida to‘xtatilib, o‘lchamlarini esa rejalashtirilgan qurilmalarni sig‘dira oladigan va u shkafni serverlar xonasiga yoki alohida xonaga o‘rnatiladigan qilish hamda bemalol shkafga qurilmalarni joylashtiriladigan holda o‘rnatish lozim. 4 
 
Shaxsiy kompyuterlarning paydo bо’lishi va mahalliy tarmoqlarning yaratilishi 
bilan operatsion tizim tomonidan tarmoq vazifalarini qо’llab-quvvatlash zarurati 
tug’ildi. 80-yillarda ishlagan kо’plab mashinalarda MS DOC operatsion tizimi 
faqat fayllarni boshqarish va navbatma-navbat dasturlarni ishiga tushirishga qodir 
bо’lgan. Keyingi operatsion tizimlarda foydalanuvchiga qulay bо’lgan grafik 
interfeys, ishlov berishning kо’p foydalanuvchili ish tartibi, sichqoncha yordamida 
ishlov berishni boshqarish imkoniyatlari paydo bо’ldi. Operatsion tizimlarning 
muhim natijasi shaxsiy kompyuterlar asosida mahalliy tarmoqlarni qurish uchun 
yaxshi platforma bо’lgan OS/2 ning paydo bо’lishi bо’ldi. Mahalliy tarmoqlarning 
paydo bо’lishi bilan ajratiladigan resurslar tushunchasi paydo bо’ldi, operatsion 
tizim tashqi dasturlarni -tarmoq qobiqlari bilan tо’ldirdi 
Operatsion tizimning muhim vazifalaridan biri axborot xavfsizligini ta’minlashdan 
iborat. Ayniqsa, bu muammo о’z ma’lumotlar bazasiga ega quvvatli serverlar 
asosidagi korporativ tizimlarning paydo bо’lishi bilan dolzarb bо’ldi. Axborot 
resurslarni  va  sirli  axborotlarni  himoyalash  zarurati  operatsion tizimlarning 
takomillashishi va rivojlashishiga yangi turtki berdi. Korporativ operatsion tizimlar 
katta ishlab chiqarish va moliya tuzilmalarida ishlashi kerak bо’ldi.   Korporativ   
tizimlar   uchun   turli   ishlab   chiqaruvchilardan   bir   turda bо’lmagan dasturni 
va apparat vositalarining mavjud bо’lishi muhimdir, shuning uchun korporativ 
operatsion tizim har xil turlardagi operatsion tizimlar bilan о’zaro ishlash va turli 
apparatli platformalarda ham   ishlashi  kerak.  90-yillarda Netware 4.x va  5.0 
Microsoft Windows nT 4.0 operatsion tizimlari, shuningdek, Unix- tizimlar keng 
qо’llanilgan. Bu davrda yirik serverlar uchun OS/390 operatsion tizim yaratilgan, u 
TCP/IP protokollar asosida foydalanuvchilar bilan tarmoqda о’zaro ishlashning 
qо’shimcha vositalariga ega bо’lgan.  
Operatsion tizim kompyuterning apparat qurilmalari - printerlar, skanerlar, barcha 
turdagi OXQ, DXQ XQ ichki xotiralari, kesh-xotira  bilan  ishlashni  о’z   
zimmasiga   oladi.  Ma’lumotlarni  kiritish   va chiqarish,   joylashtirish,   saqlash   
va   о’z   vaqtida   ma’lumotlarni   о’qish   ham operatsion tizimning vazifasi 
hisoblanadi.  Zamonaviy kompyuterlarda operatsion tizim multidasturli ish tartib, 
4 Shaxsiy kompyuterlarning paydo bо’lishi va mahalliy tarmoqlarning yaratilishi bilan operatsion tizim tomonidan tarmoq vazifalarini qо’llab-quvvatlash zarurati tug’ildi. 80-yillarda ishlagan kо’plab mashinalarda MS DOC operatsion tizimi faqat fayllarni boshqarish va navbatma-navbat dasturlarni ishiga tushirishga qodir bо’lgan. Keyingi operatsion tizimlarda foydalanuvchiga qulay bо’lgan grafik interfeys, ishlov berishning kо’p foydalanuvchili ish tartibi, sichqoncha yordamida ishlov berishni boshqarish imkoniyatlari paydo bо’ldi. Operatsion tizimlarning muhim natijasi shaxsiy kompyuterlar asosida mahalliy tarmoqlarni qurish uchun yaxshi platforma bо’lgan OS/2 ning paydo bо’lishi bо’ldi. Mahalliy tarmoqlarning paydo bо’lishi bilan ajratiladigan resurslar tushunchasi paydo bо’ldi, operatsion tizim tashqi dasturlarni -tarmoq qobiqlari bilan tо’ldirdi Operatsion tizimning muhim vazifalaridan biri axborot xavfsizligini ta’minlashdan iborat. Ayniqsa, bu muammo о’z ma’lumotlar bazasiga ega quvvatli serverlar asosidagi korporativ tizimlarning paydo bо’lishi bilan dolzarb bо’ldi. Axborot resurslarni va sirli axborotlarni himoyalash zarurati operatsion tizimlarning takomillashishi va rivojlashishiga yangi turtki berdi. Korporativ operatsion tizimlar katta ishlab chiqarish va moliya tuzilmalarida ishlashi kerak bо’ldi. Korporativ tizimlar uchun turli ishlab chiqaruvchilardan bir turda bо’lmagan dasturni va apparat vositalarining mavjud bо’lishi muhimdir, shuning uchun korporativ operatsion tizim har xil turlardagi operatsion tizimlar bilan о’zaro ishlash va turli apparatli platformalarda ham ishlashi kerak. 90-yillarda Netware 4.x va 5.0 Microsoft Windows nT 4.0 operatsion tizimlari, shuningdek, Unix- tizimlar keng qо’llanilgan. Bu davrda yirik serverlar uchun OS/390 operatsion tizim yaratilgan, u TCP/IP protokollar asosida foydalanuvchilar bilan tarmoqda о’zaro ishlashning qо’shimcha vositalariga ega bо’lgan. Operatsion tizim kompyuterning apparat qurilmalari - printerlar, skanerlar, barcha turdagi OXQ, DXQ XQ ichki xotiralari, kesh-xotira bilan ishlashni о’z zimmasiga oladi. Ma’lumotlarni kiritish va chiqarish, joylashtirish, saqlash va о’z vaqtida ma’lumotlarni о’qish ham operatsion tizimning vazifasi hisoblanadi. Zamonaviy kompyuterlarda operatsion tizim multidasturli ish tartib, 5 
 
virtual xotira bilan ishlash, real vaqt tartibida ishlash, konveyrli va superskalyar 
ishlov berish kabi murakkab ishlov berish amallarini bajaradi.  Operatsion  
tizimning  boshqa  muhim  vazifalari  kompyuter  о’zining resurslarini boshqarishi 
hisoblanadi. Bu resurslar xotira, tо’plagichlar, kiritish- chiqarish qurilmalari 
ishlatilishi jarayonida hisoblash jarayonlari orasida taqsimlanishi kerak. Jarayon - 
bu ma’lumotlarga ishlov berish dasturini ishga tushirish yordamida bajarilishidir.    
Boshqacha aytganda, bu foydalanuvchi tomonidan yozilgan dasturni dinamik 
ishlatish jarayonlari 
Resurslarni boshqarish quyidagi umumiy masalalarni yechishni о’z ichiga oladi: 
 -  kerakli vaqt momentida, kerakli hajmda, kerakli jarayonda yechiladiganresurslar 
(jarayonlar) masalalari uchun ajratiladigan resurslarni rejalashtirish 
 sо’raladigan resurslarga sо’rovni qoniqtirish;   
  -  ajratiladigan resursdan foydalanishni nazorat qilish:   -  resurslarni ishlatish 
jarayonlar orasidagi vaziyatlarni hal etish 
Yuqorida keltirilganidek, tarmoqning kompyuterli qisimi ishchi stansiyalar, 
serverlar, shaxsiy kompyuterlarni о’z ichiga oladi. Tarmoqning kommunikatsion 
qisimiga kompyuterlar orasida ma’lumotlarning uzatilishini ta’minlaydigan 
kabellar, passiv va aktiv tarmoq qurilmalari kiradi. Dasturiy ta’minotning asosini 
tarmoq operatsion tizimi tashkil  etadi.  U foydalanuvchiga о’z  kompyuteri  bilan  
ham avtomat ish tartibida, ham tarmoqning boshqa kompyuterlari axborot va 
apparat resurslariga ruxsat etilgan ish tartibida ishlash imkoniyatini beradi.  Ham 
avtomat ishlov berish ish tartibida, ham tarmoq orqali о’zaro ishlash ish tartibida  
foydalanuvchi  kompyuter  tarmog’ining  OSI  modelining  pastki pog’onalariga 
ma’lumotlarni uzatish va о’zgartirishni ta’minlaydigan tizim apparat- dasturiy 
usullarini  bilmaydi.  Bu  ishni  tarmoq  operatsion  tizimi  о’z  zimmasiga oladi. 
U barcha protokollar xossalarini, tarmoq manzillar kodlarini, kompyuterlar orasida 
tarmoq orqali almashish ish tartiblarini, drayverlar va portlarning shakllanish 
tartiblarini bilish zaruriyatidan ozod qiladi. Tarmoq operatsion tizimlarining asosiy 
vazifasi foydalanuvchiga tarmoq resurslaridan samarali foydalanish imkoniyatini, 
о’z kompyuterida ishlash bilan bu umumiy resurslarga erkin murojaat qilishni 
5 virtual xotira bilan ishlash, real vaqt tartibida ishlash, konveyrli va superskalyar ishlov berish kabi murakkab ishlov berish amallarini bajaradi. Operatsion tizimning boshqa muhim vazifalari kompyuter о’zining resurslarini boshqarishi hisoblanadi. Bu resurslar xotira, tо’plagichlar, kiritish- chiqarish qurilmalari ishlatilishi jarayonida hisoblash jarayonlari orasida taqsimlanishi kerak. Jarayon - bu ma’lumotlarga ishlov berish dasturini ishga tushirish yordamida bajarilishidir. Boshqacha aytganda, bu foydalanuvchi tomonidan yozilgan dasturni dinamik ishlatish jarayonlari Resurslarni boshqarish quyidagi umumiy masalalarni yechishni о’z ichiga oladi: - kerakli vaqt momentida, kerakli hajmda, kerakli jarayonda yechiladiganresurslar (jarayonlar) masalalari uchun ajratiladigan resurslarni rejalashtirish sо’raladigan resurslarga sо’rovni qoniqtirish; - ajratiladigan resursdan foydalanishni nazorat qilish: - resurslarni ishlatish jarayonlar orasidagi vaziyatlarni hal etish Yuqorida keltirilganidek, tarmoqning kompyuterli qisimi ishchi stansiyalar, serverlar, shaxsiy kompyuterlarni о’z ichiga oladi. Tarmoqning kommunikatsion qisimiga kompyuterlar orasida ma’lumotlarning uzatilishini ta’minlaydigan kabellar, passiv va aktiv tarmoq qurilmalari kiradi. Dasturiy ta’minotning asosini tarmoq operatsion tizimi tashkil etadi. U foydalanuvchiga о’z kompyuteri bilan ham avtomat ish tartibida, ham tarmoqning boshqa kompyuterlari axborot va apparat resurslariga ruxsat etilgan ish tartibida ishlash imkoniyatini beradi. Ham avtomat ishlov berish ish tartibida, ham tarmoq orqali о’zaro ishlash ish tartibida foydalanuvchi kompyuter tarmog’ining OSI modelining pastki pog’onalariga ma’lumotlarni uzatish va о’zgartirishni ta’minlaydigan tizim apparat- dasturiy usullarini bilmaydi. Bu ishni tarmoq operatsion tizimi о’z zimmasiga oladi. U barcha protokollar xossalarini, tarmoq manzillar kodlarini, kompyuterlar orasida tarmoq orqali almashish ish tartiblarini, drayverlar va portlarning shakllanish tartiblarini bilish zaruriyatidan ozod qiladi. Tarmoq operatsion tizimlarining asosiy vazifasi foydalanuvchiga tarmoq resurslaridan samarali foydalanish imkoniyatini, о’z kompyuterida ishlash bilan bu umumiy resurslarga erkin murojaat qilishni 6 
 
ta’minlash hisoblanadi. Foydalanuvchiga resurs ma’nbai, belgili manzilini bilish, 
bu resursga sо’rovni shakllantira olish va amaliy ishlov berish bо’ladi. Bu holda, 
foydalanuvchi uning masalasi (topshirig’i) tarmoqning qaysi kompyuterida 
bajarilayotganligini bilmasligi ham mumkin.   Kompyuter tarmog’i 
kompyuterlarning har biriga о’rnatilgan tarmoq operatsion tizimlarini boshqar 
holda ishlaydi.  
                     Tarmoq operatsion tizimlarining arxitekturasi  
              Bir rutbali va serverli tarmoq  operatsion  tizimlari  
 Tarmoq kompyuterlari orasidagi vazifalarning qanday taqsimlanganligiga bog’liq 
ravishda ular uchta turli xil vazifalarni bajarishi mumkin: 
 - faqat boshqa kompyuterlarning so’rovlariga  xizmat ko’rsatish bilan 
shug’ullanadigan kompyuter tarmog’ining ajratilgan serveri vazifasini o’taydi; -----
- boshqa mashinaning resurslariga so’rovlar bilan murojaat qiladigan kompyuter 
mijozli bog’lama vazifasini bajaradi; 
- mijoz va server vazifasini birgalikda bajaruvchi kompyuter bir rutbali bog’lama 
hisoblanadi.  
Ko’rinib turibdiki, tarmoq faqat mijoz yoki server tugunlaridan iborat bo’la 
olmaydi. Kompyuterlarning o’zaro ishlashini ta’minlaydigan tarmoq quyidagi 
sxemalarning biri bo’yicha qurilishi mumkin: bir rutbali bog’lamalar asosidagi 
tarmoq bir rutbali tarmoqdir; mijozlar va serverlar asosidagi tarmoq ajratilgan 
serverli tarmoq bo’ladi; barcha  turdagi  bog’lamalarni  ichiga  oladigan  tarmoq   
aralash  tarmoq hisoblanadi.   Bu sxemalarning har biri qo’llanish sohasini 
6 ta’minlash hisoblanadi. Foydalanuvchiga resurs ma’nbai, belgili manzilini bilish, bu resursga sо’rovni shakllantira olish va amaliy ishlov berish bо’ladi. Bu holda, foydalanuvchi uning masalasi (topshirig’i) tarmoqning qaysi kompyuterida bajarilayotganligini bilmasligi ham mumkin. Kompyuter tarmog’i kompyuterlarning har biriga о’rnatilgan tarmoq operatsion tizimlarini boshqar holda ishlaydi. Tarmoq operatsion tizimlarining arxitekturasi Bir rutbali va serverli tarmoq operatsion tizimlari Tarmoq kompyuterlari orasidagi vazifalarning qanday taqsimlanganligiga bog’liq ravishda ular uchta turli xil vazifalarni bajarishi mumkin: - faqat boshqa kompyuterlarning so’rovlariga xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanadigan kompyuter tarmog’ining ajratilgan serveri vazifasini o’taydi; ----- - boshqa mashinaning resurslariga so’rovlar bilan murojaat qiladigan kompyuter mijozli bog’lama vazifasini bajaradi; - mijoz va server vazifasini birgalikda bajaruvchi kompyuter bir rutbali bog’lama hisoblanadi. Ko’rinib turibdiki, tarmoq faqat mijoz yoki server tugunlaridan iborat bo’la olmaydi. Kompyuterlarning o’zaro ishlashini ta’minlaydigan tarmoq quyidagi sxemalarning biri bo’yicha qurilishi mumkin: bir rutbali bog’lamalar asosidagi tarmoq bir rutbali tarmoqdir; mijozlar va serverlar asosidagi tarmoq ajratilgan serverli tarmoq bo’ladi; barcha turdagi bog’lamalarni ichiga oladigan tarmoq aralash tarmoq hisoblanadi. Bu sxemalarning har biri qo’llanish sohasini 7 
 
belgilaydigan o’z afzalliklari va kamchiliklariga ega. 
 
                    1-rasm. Bir rutbali kompyuter tarmog’i. 
Bir rutbali tarmoqlarda (1-rasm) barcha kompyuterlar bir-birlarining resurslariga 
ruxsat etish imkoniyati nuqtai nazaridan teng. Har bir foydalanuvchi o’z xohishi 
bo’yicha  o’z kompyuterining qandaydir resursini ajratilgan deb e’lon qilishi 
mumkin, bundan keyin boshqa foydalanuvchilar bu resurslarga murojaat qilishlari 
va ularni ishlatishlari mumkin. Bir rutbali tarmoqlarda barcha kompyuterlarga 
tarmoqdagi barcha kompyuterdagi potensial teng imkniyatlar beradigan operatsion 
tizim o’rnatilad 
     
 
                  2-rasm. Ajratilgan serverli kompyuter tarmog’i. 
 
7 belgilaydigan o’z afzalliklari va kamchiliklariga ega. 1-rasm. Bir rutbali kompyuter tarmog’i. Bir rutbali tarmoqlarda (1-rasm) barcha kompyuterlar bir-birlarining resurslariga ruxsat etish imkoniyati nuqtai nazaridan teng. Har bir foydalanuvchi o’z xohishi bo’yicha o’z kompyuterining qandaydir resursini ajratilgan deb e’lon qilishi mumkin, bundan keyin boshqa foydalanuvchilar bu resurslarga murojaat qilishlari va ularni ishlatishlari mumkin. Bir rutbali tarmoqlarda barcha kompyuterlarga tarmoqdagi barcha kompyuterdagi potensial teng imkniyatlar beradigan operatsion tizim o’rnatilad 2-rasm. Ajratilgan serverli kompyuter tarmog’i. 8 
 
Ajratilgan serverli  tarmoqlarda  (2-rasm)  tarmoq  operatsion tizimlarning maxsus 
variantlari ishlatiladi. Ular server vazifasida ishlash uchun optimallashtirilgan va 
server operatsion tizimlari deyiladi. Bu tarmoqlarda foydalanuchi    kompyuterlari 
mijozning  operatsion  tizimlari  boshqaruvi  ostida ishlaydi.         RJ – 45 rozetkasi 
har qanday rozetka kabi axborot muhitini iste’molchinig kompyuteri yoki boshqa 
tarmoq qurilmasi bilan bog‘lanish hosil qilishda foydalaniladi. Bu rozetka 
«o‘ralgan juftlik» kabeli yordamida mahalliy tarmoq qurishda ishlatiladi 
Ajratilgan serverli tarmoqlarda mijoz operatsion tizimlari odatda, server 
vazifalaridan ozod qilinadi, bu ularning tuzilishini sezilarli soddalashtiradi. Mijoz 
operatsion tizimlarini ishlab chiqaruvchilar asosiy eʻtiborni tarmoq xizmatlarining 
foydalanuvchi   interfeysi   va   mijoz   qismlariga   qaratadilar.   Soddaroq   mijoz 
operatsion tizimlari faqat asosiy tarmoq xizmatlari bo’lgan, odatdagi faylli 
xizmatni va chop etish xizmatini quvvatlaydi. Shu bilan bir vaqtda ularga deyarli 
imkon beradigan mijoz qismlarining keng to’plamini quvvatlaydigan universal 
mijozlar ham mavjud.  Katta tarmoqlarda mijoz-server munosabatlari bilan bir 
qatorda bir rutbali aloqalardan ham saqlanadi. Bu ayniqsa, ko’plab komponentlar 
tuzilmasi o’zgartirilmasdan tarmoqning umumiy tarkibiga kiritiladigan korporativ 
tizimlar uchun dolzarbdir.  
Har qanday tizim tushunarli va ratsional tuzilmaga ega bo’lishi va aniq qo’yilgan 
o’zaro ishlash qoidali tayinlangan funksional qo’llanishga ega bo’lgan modullarga 
bo’linishi mumkin. Har bir alohida modulning vazifasini yaqqol tushunish, tizimni 
rivojlantirishda ishni sezilarli soddalashtiradi. Operatsion tizimning funksional 
murakkabligi uning arxitekturasining murakkablashishiga olib keladi.  Arxitektura  
-  bu  turli  dasturiy  modullar  asosida  operatsion  tizimlarni tarkibiy tashkil 
etishidir. Odatda, operatsion tizim tarkibiga standart o’lchamlarda bajariladigan va 
obyekt  modullar,  har  xil  turdagi  kutubxonalar,  dasturlarning dastlabki matnli 
modullari, maxsus o’lchamli dasturiy modullar (masalan, operatsion tizimni 
xotiraga yuklovchi moduli, kiritish-chiqarish drayverlari), hujjatlashtirish fayllari, 
ma’lumot tizimining modullari kiradi.  Operatsion tizimning qandaydir yagona 
8 Ajratilgan serverli tarmoqlarda (2-rasm) tarmoq operatsion tizimlarning maxsus variantlari ishlatiladi. Ular server vazifasida ishlash uchun optimallashtirilgan va server operatsion tizimlari deyiladi. Bu tarmoqlarda foydalanuchi kompyuterlari mijozning operatsion tizimlari boshqaruvi ostida ishlaydi. RJ – 45 rozetkasi har qanday rozetka kabi axborot muhitini iste’molchinig kompyuteri yoki boshqa tarmoq qurilmasi bilan bog‘lanish hosil qilishda foydalaniladi. Bu rozetka «o‘ralgan juftlik» kabeli yordamida mahalliy tarmoq qurishda ishlatiladi Ajratilgan serverli tarmoqlarda mijoz operatsion tizimlari odatda, server vazifalaridan ozod qilinadi, bu ularning tuzilishini sezilarli soddalashtiradi. Mijoz operatsion tizimlarini ishlab chiqaruvchilar asosiy eʻtiborni tarmoq xizmatlarining foydalanuvchi interfeysi va mijoz qismlariga qaratadilar. Soddaroq mijoz operatsion tizimlari faqat asosiy tarmoq xizmatlari bo’lgan, odatdagi faylli xizmatni va chop etish xizmatini quvvatlaydi. Shu bilan bir vaqtda ularga deyarli imkon beradigan mijoz qismlarining keng to’plamini quvvatlaydigan universal mijozlar ham mavjud. Katta tarmoqlarda mijoz-server munosabatlari bilan bir qatorda bir rutbali aloqalardan ham saqlanadi. Bu ayniqsa, ko’plab komponentlar tuzilmasi o’zgartirilmasdan tarmoqning umumiy tarkibiga kiritiladigan korporativ tizimlar uchun dolzarbdir. Har qanday tizim tushunarli va ratsional tuzilmaga ega bo’lishi va aniq qo’yilgan o’zaro ishlash qoidali tayinlangan funksional qo’llanishga ega bo’lgan modullarga bo’linishi mumkin. Har bir alohida modulning vazifasini yaqqol tushunish, tizimni rivojlantirishda ishni sezilarli soddalashtiradi. Operatsion tizimning funksional murakkabligi uning arxitekturasining murakkablashishiga olib keladi. Arxitektura - bu turli dasturiy modullar asosida operatsion tizimlarni tarkibiy tashkil etishidir. Odatda, operatsion tizim tarkibiga standart o’lchamlarda bajariladigan va obyekt modullar, har xil turdagi kutubxonalar, dasturlarning dastlabki matnli modullari, maxsus o’lchamli dasturiy modullar (masalan, operatsion tizimni xotiraga yuklovchi moduli, kiritish-chiqarish drayverlari), hujjatlashtirish fayllari, ma’lumot tizimining modullari kiradi. Operatsion tizimning qandaydir yagona 9 
 
arxitekturasi mavjud emas, lekin operatsion tizimni tashkillashtirishga universal 
yondashuvlar mavjud. 
 
                         3-rasm. OT yadrosi va yordamchi modullar 
 
Yadro va yordamchi modullar. Operatsion tizim arxitekturasini o’rganishga 
umumiy yondashuv uning barcha modullarini ikki guruhga: yadro (operatsion 
tizimning  asosiy  vazifalarini  bajaradigan  modullar)  va  yordamchi vazifalarni 
bajaradigan modullar guruhiga bo’linadi (3-rasm).  
Yadro modullari jarayonlarni, xotirani, kiritish-chiqarish qurilmalarini boshqarish 
kabi asosiy vazifalarni bajaradi. Yadro operatsion modul tizimning yuragini tashkil 
etadi, usiz operatsion tizim ishlamaydi va o’zining vazifalaridan birortasini ham 
bajara olmaydi.  Yadro tarkibiga dasturlarni qayta ulash, sahifalarni 
yuklash/yuksizlash, umumiy dasturning uzilishlariga ishlov berish kabi hisoblash 
jarayonining tashkil eilishini ichki tizim masalalarini yechadigan vazifalar kiradi. 
Bu vazifalar amaliy dasturlar (ilovalar) uchun ruxsat etilmaydi. Yadro 
vazifalarining boshqa guruhi amaliy masalalarga amaliy dasturiy muhit yaratish 
bilan ularni quvvatlashga xizmat qiladi. Ilovalar u yoki bu harakatlarni, faylni 
9 arxitekturasi mavjud emas, lekin operatsion tizimni tashkillashtirishga universal yondashuvlar mavjud. 3-rasm. OT yadrosi va yordamchi modullar Yadro va yordamchi modullar. Operatsion tizim arxitekturasini o’rganishga umumiy yondashuv uning barcha modullarini ikki guruhga: yadro (operatsion tizimning asosiy vazifalarini bajaradigan modullar) va yordamchi vazifalarni bajaradigan modullar guruhiga bo’linadi (3-rasm). Yadro modullari jarayonlarni, xotirani, kiritish-chiqarish qurilmalarini boshqarish kabi asosiy vazifalarni bajaradi. Yadro operatsion modul tizimning yuragini tashkil etadi, usiz operatsion tizim ishlamaydi va o’zining vazifalaridan birortasini ham bajara olmaydi. Yadro tarkibiga dasturlarni qayta ulash, sahifalarni yuklash/yuksizlash, umumiy dasturning uzilishlariga ishlov berish kabi hisoblash jarayonining tashkil eilishini ichki tizim masalalarini yechadigan vazifalar kiradi. Bu vazifalar amaliy dasturlar (ilovalar) uchun ruxsat etilmaydi. Yadro vazifalarining boshqa guruhi amaliy masalalarga amaliy dasturiy muhit yaratish bilan ularni quvvatlashga xizmat qiladi. Ilovalar u yoki bu harakatlarni, faylni 10 
 
ochish va o’qish, grafik axborotni displeyga chiqarish, tizim vaqtini olishning 
bajarilishi uchun so’rovlar bilan (tizim chiqaruvlari bilan)  yadroga  murojaat  
qilishi  mumkin.  Yadroning  ilovalar  orqali chaqirilishi mumkin bo’lgan  
vazifalarini 
amaliy 
dasturlashtirish 
interfeysi 
tashkil 
etadi. 
              
                      4-rasm. Foydalanuvchi va yadro ish tartibi 
 
 
5-rasm. Hisoblash tizimining uch qatlamli  
Bir necha kompyuterlarni ulashdagi muammolar, paket va kanallarni 
kommutatsiyalash.   Tarmoq vositalari ikki pog’onaga: tarmoq xizmatlariga (mijoz 
va server qismi)  va  operatsion  tizimlarning  transport  vositalariga  bo’lingan edi.  
10 ochish va o’qish, grafik axborotni displeyga chiqarish, tizim vaqtini olishning bajarilishi uchun so’rovlar bilan (tizim chiqaruvlari bilan) yadroga murojaat qilishi mumkin. Yadroning ilovalar orqali chaqirilishi mumkin bo’lgan vazifalarini amaliy dasturlashtirish interfeysi tashkil etadi. 4-rasm. Foydalanuvchi va yadro ish tartibi 5-rasm. Hisoblash tizimining uch qatlamli Bir necha kompyuterlarni ulashdagi muammolar, paket va kanallarni kommutatsiyalash. Tarmoq vositalari ikki pog’onaga: tarmoq xizmatlariga (mijoz va server qismi) va operatsion tizimlarning transport vositalariga bo’lingan edi. 11 
 
Tarmoq xizmatlari kompyuter foydalanuvchilariga fayllarga ruxsat etish, pochta 
xabarlarini almashtirish, tarmoqning ajratilgan printerlariga ruxsat etish kabi 
servislarni havola etadi. Tarmoq serverlari va mijozlar o’zaro ishlay olishi uchun 
tarmoq transport vositalari bo’lishi zarur.  Operatsion tizimlarning tarmoq transport 
vositalari tarmoq orqali kompyuterlar o’rtasida xabarlarni uzatadi. Rivojlangan 
zamonaviy tarmoqlar, qoidaga ko’ra, kichik tarmoqlardan tashkil topadi. Ulardan 
har biri har xil turdagi qurilmalardan tashkil topgan, turli tarmoq texnologiyalarini 
ishlatadi va turli topologiyalarga ega bo’ladi.  
Tarmoqning ikki kompyuterlari o’zaro ishlashgandagi holati uchun  tarmoq 
operatsion tizimining vazifasini ko’rib chiqamiz. Har bir kompyuter mijoz va 
server qismlaridan iborat bo’lgan o’z operatsion tizimiga ega. Mos dasturlar- 
redirektorlarga so’rovi kelganda: kompyuterning o’z lokal resurslariga yoki boshqa 
kompyuterlarning tarmoq resurslariga yuborish zarurligini aniqlaydi.  Interfeys bu 
mustaqil obyektlar orasida mantiqiy va fizik o’zaro ishlashining o’rnatilgan 
chegarasidir. Interfeys - obyektlarning o’zaro aloqa bog’lash parametrlarini, 
amallarini va ko’rsatgichlarini  ta’minlaydi. Fizik  interfeys  (port)  bu  kontaktlar  
to’plamiga  ega  razyom  bo’lib,  uning uchun elektr aloqalar parametrlari va 
uzatiladigan signallar xarakteristikalari qat’iy o’rnatilgan. Mantiqiy interfeys bu 
kompyuter va tashqi qurilma joylashtirilgan dasturlarini  o’zgartiradigan  
o’lchamdagi  xabarlar  to’plami     hamda  bu  xabarlar orasida almashish qoidalar 
to’plamidan  iborat. 
11 Tarmoq xizmatlari kompyuter foydalanuvchilariga fayllarga ruxsat etish, pochta xabarlarini almashtirish, tarmoqning ajratilgan printerlariga ruxsat etish kabi servislarni havola etadi. Tarmoq serverlari va mijozlar o’zaro ishlay olishi uchun tarmoq transport vositalari bo’lishi zarur. Operatsion tizimlarning tarmoq transport vositalari tarmoq orqali kompyuterlar o’rtasida xabarlarni uzatadi. Rivojlangan zamonaviy tarmoqlar, qoidaga ko’ra, kichik tarmoqlardan tashkil topadi. Ulardan har biri har xil turdagi qurilmalardan tashkil topgan, turli tarmoq texnologiyalarini ishlatadi va turli topologiyalarga ega bo’ladi. Tarmoqning ikki kompyuterlari o’zaro ishlashgandagi holati uchun tarmoq operatsion tizimining vazifasini ko’rib chiqamiz. Har bir kompyuter mijoz va server qismlaridan iborat bo’lgan o’z operatsion tizimiga ega. Mos dasturlar- redirektorlarga so’rovi kelganda: kompyuterning o’z lokal resurslariga yoki boshqa kompyuterlarning tarmoq resurslariga yuborish zarurligini aniqlaydi. Interfeys bu mustaqil obyektlar orasida mantiqiy va fizik o’zaro ishlashining o’rnatilgan chegarasidir. Interfeys - obyektlarning o’zaro aloqa bog’lash parametrlarini, amallarini va ko’rsatgichlarini ta’minlaydi. Fizik interfeys (port) bu kontaktlar to’plamiga ega razyom bo’lib, uning uchun elektr aloqalar parametrlari va uzatiladigan signallar xarakteristikalari qat’iy o’rnatilgan. Mantiqiy interfeys bu kompyuter va tashqi qurilma joylashtirilgan dasturlarini o’zgartiradigan o’lchamdagi xabarlar to’plami hamda bu xabarlar orasida almashish qoidalar to’plamidan iborat. 12 
 
 
12 13 
 
6 – rasm. Ikki kompyuter dasturiy komponentlarining aloqasi. 
 
         7-rasm. Kompyuterning tashqi qurilmalar bilan aloqasi.  
 
       8-rasm. Tarmoqda masofadagi printerdan foydalanish 
13 6 – rasm. Ikki kompyuter dasturiy komponentlarining aloqasi. 7-rasm. Kompyuterning tashqi qurilmalar bilan aloqasi. 8-rasm. Tarmoqda masofadagi printerdan foydalanish 14 
 
            Mahalliy  tarmoqlar. Mahalliy tarmoq xususiyatlari. 
 
  
Vaqt kommutatsiyasi   Vaqt   T- kommutatorlari (time-vaqt so’zidan olingan) 
virtual ulanishni kuvvatlaydi, bu ulanish faqat ma’lum vaqt oraliqlarida mavjud 
bo’ladi. Konseptal ravishda vaqt komutatsiyasi xotira   tizimidek qaralishi 
mumkin, u turli vaqt oraliqlarini turli xotira  yacheykalarini  belgilaydi,  shu  
munosabat  bilan  bunday tizim oraliqlararo almashinuv xotirasi deyiladi (TSI) . 
Vaqt oraliqlarining dasturiy vazifa konsepsiyasi turli ulanishlar uchun turli 
oraliqlardagi aynan bir xil fazoviy kommutatsiya nuqtalarini ishlatishga ruxsat 
beradi 
                     STS-kommutatsiya (fazo –vaqt –fazo) 
 
  Dekada  –  qadamli  ATSda   yagona  kommutatsiya  bosqichini  ishlatish 
iqtisodiy samarani faqat bu bosqichning ma’lum o’lchamlarigacha mumkinligi 
ko’rsatilgan edi. Bu birkaskadli kommutatsiya maydoniga nisbatan    ham 
adolatlidir; maydonning ma’lum sigimidan boshlab uni ko’p kaskadli qilishga 
to’g’ri keladi. Ko’p kaskadli raqamli kommutatsiya maydonini tuzishda fazoviy va 
vaqt kommutatsiya kaskadlarining turli kombinatsiyalari ishlatiladi.  Masalan: 
maydonning 1-kaskadi S fazoviy kommutatordan qurilishi mumkin, 2-kaskad esa 
T vaqt kommutatorlaridan, 3- eng oxirgi kaskad yana S kommutatorlardan tuziladi. 
STS deb ataluvchi bunday kommutatsiya maydoni 9  -  rasmda  ko’rsatilgan. U  
birinchi  va  uchinchi  kaskadlarda  N  ta  S kommutatorlaridan  va ikkinchi 
14 Mahalliy tarmoqlar. Mahalliy tarmoq xususiyatlari. Vaqt kommutatsiyasi Vaqt T- kommutatorlari (time-vaqt so’zidan olingan) virtual ulanishni kuvvatlaydi, bu ulanish faqat ma’lum vaqt oraliqlarida mavjud bo’ladi. Konseptal ravishda vaqt komutatsiyasi xotira tizimidek qaralishi mumkin, u turli vaqt oraliqlarini turli xotira yacheykalarini belgilaydi, shu munosabat bilan bunday tizim oraliqlararo almashinuv xotirasi deyiladi (TSI) . Vaqt oraliqlarining dasturiy vazifa konsepsiyasi turli ulanishlar uchun turli oraliqlardagi aynan bir xil fazoviy kommutatsiya nuqtalarini ishlatishga ruxsat beradi STS-kommutatsiya (fazo –vaqt –fazo) Dekada – qadamli ATSda yagona kommutatsiya bosqichini ishlatish iqtisodiy samarani faqat bu bosqichning ma’lum o’lchamlarigacha mumkinligi ko’rsatilgan edi. Bu birkaskadli kommutatsiya maydoniga nisbatan ham adolatlidir; maydonning ma’lum sigimidan boshlab uni ko’p kaskadli qilishga to’g’ri keladi. Ko’p kaskadli raqamli kommutatsiya maydonini tuzishda fazoviy va vaqt kommutatsiya kaskadlarining turli kombinatsiyalari ishlatiladi. Masalan: maydonning 1-kaskadi S fazoviy kommutatordan qurilishi mumkin, 2-kaskad esa T vaqt kommutatorlaridan, 3- eng oxirgi kaskad yana S kommutatorlardan tuziladi. STS deb ataluvchi bunday kommutatsiya maydoni 9 - rasmda ko’rsatilgan. U birinchi va uchinchi kaskadlarda N ta S kommutatorlaridan va ikkinchi 15 
 
kaskadda 
M 
ta 
T 
kommutatordan 
iborat 
 
                            9 – rasm. STS kommutatsiya maydoni.  
 
 
 
 
                            10 – rasm. TST kommutatsiya maydoni. 
                Mahalliy  tarmoqlar. Mahalliy tarmoq xususiyatlari. 
 
Birinchi mahalliy tarmoqlar paydo bо’lgan vaqtdan beri yuzlab turli xil tarmoq 
texnologiyalari yaratildi, lekin keng miqyosda tanilib, tarqalgan tarmoqlar bir 
nechagina xolos. Taniqli firmalar bu tarmoqlarni qо’llab-quvvatlashlariga va 
yuqori darajada ularni ish faoliyatini tashkiliy tomonlarini standartlashganiga nima 
sabab  bо’ldi. Bu  tarmoq  qurilma  va  uskunalarini  kо’p  ishlab  chiqarilishi  va 
ularning narxi pastligi, boshqa tarmoqlarga qaraganda ustunligini ta’minladi. 
15 kaskadda M ta T kommutatordan iborat 9 – rasm. STS kommutatsiya maydoni. 10 – rasm. TST kommutatsiya maydoni. Mahalliy tarmoqlar. Mahalliy tarmoq xususiyatlari. Birinchi mahalliy tarmoqlar paydo bо’lgan vaqtdan beri yuzlab turli xil tarmoq texnologiyalari yaratildi, lekin keng miqyosda tanilib, tarqalgan tarmoqlar bir nechagina xolos. Taniqli firmalar bu tarmoqlarni qо’llab-quvvatlashlariga va yuqori darajada ularni ish faoliyatini tashkiliy tomonlarini standartlashganiga nima sabab bо’ldi. Bu tarmoq qurilma va uskunalarini kо’p ishlab chiqarilishi va ularning narxi pastligi, boshqa tarmoqlarga qaraganda ustunligini ta’minladi. 16 
 
Dasturiy ta’minot vositalarini ishlab chiqaruvchilar ham albatta keng tarqalgan 
qurilma va vositalarga mо’ljallangan maxsulotlarini ishlab chiqaradilar. Shuning 
uchun standart tarmoqni tanlagan  foydalanuvchi qurilma  va dasturlarni bir-biri 
bilan mos tushishiga tо’liq kafolat va ishonchga ega bо’ladi. Bozorda standart 
mahalliy tarmoqlarning turli topologiyali, turli kо’rsatgichlilari juda kо’p, 
foydalanuvchiga tanlash imkoniyati keng miqyosda mavjud. Lekin u yoki bu 
tarmoqni tanlash muammosi baribir qolgan. Dasturiy vositalarni о’zgartirishga 
qaraganda (ularni almashtirish juda oson) tanlangan qurilmalar kо’p yil xizmat 
qilishi kerak, chunki ularni almashtirish nafaqat kо’p mablag’ ta’lab qilishdan 
tashqari, kabellar yotqizilish va kompyuterlarni о’zgartirish, natijada butun tarmoq 
tizimini о’zgartirishga tо’g’ri kelishi mumkin. Shuning uchun tarmoq qurilmasini 
tanlashda yо’l quyilgan xatolik, dasturiy ta’minotni tanlashda yо’l qо’yilgan 
xatolikka nisbatan ancha qimmatga tushadi.Ajratiladigan muhitda mahalliy tarmoq 
Biz  yuqorida  kompyuter  texnologiyasining  ko’p  jabhalarini  o’rgandik. Go’yo 
bizga boshqa imkoniyatlar kerak emasdek. Haqiqatdan ham dastlab cho’tda yoki 
arifmometrda hisoblaganimizda, mashinkada materiallarni chop etganimizda, 
ulardan ko’nglimiz to’q edi. Keyin DOS Norton Commander bilan kompyuterlar 
hayotimizga kirib keldi. Ammo biz shu darajada to’xtab qolmadik- biz Windowsni 
yaratdik. Alohida (individual) kompyuterning o’zi endi bizga kamlik qilib qoldi. 
Biz tarmoqli informatsion tizim yaratish yo’lidamiz.  Bu kabi tizimni uchta asosiy 
elementlar: texnik vositalar; tarmoq operasion sistemasi; amaliy dasturlar majmui  
tashkil etadi. 
1985 yili IBM firmasi tomonidan Token – Ring tarmog’i taklif qilindi (birinchi  
variantlari  1980  yillarda  savdoga  chiqarilgan).  Token –  Ring tarmog’ining 
vazifasi IBM firmasi ishlab chiqarayotgan hamma turdagi kompyuterlarni (oddiy 
shaxsiy kompyuterlardan to katta EXM gacha) birlashtirish edi. Kompyuter 
texnikasini Dunyo miqyosida eng kо’p ishlab chiqaruvchi va eng obrо’li IBM 
firmasi tomonidan taklif qilingan Token – Ring tarmog’iga etibor qilmaslikning 
sira ham iloji yо’q albatta. Muhimi shundaki hozirgi vaqtda Token – Ring xalqaro 
standart IEEE 802.5 sifatida mavjud. Bu holat Token – Ring tarmog’ini Ethernet 
16 Dasturiy ta’minot vositalarini ishlab chiqaruvchilar ham albatta keng tarqalgan qurilma va vositalarga mо’ljallangan maxsulotlarini ishlab chiqaradilar. Shuning uchun standart tarmoqni tanlagan foydalanuvchi qurilma va dasturlarni bir-biri bilan mos tushishiga tо’liq kafolat va ishonchga ega bо’ladi. Bozorda standart mahalliy tarmoqlarning turli topologiyali, turli kо’rsatgichlilari juda kо’p, foydalanuvchiga tanlash imkoniyati keng miqyosda mavjud. Lekin u yoki bu tarmoqni tanlash muammosi baribir qolgan. Dasturiy vositalarni о’zgartirishga qaraganda (ularni almashtirish juda oson) tanlangan qurilmalar kо’p yil xizmat qilishi kerak, chunki ularni almashtirish nafaqat kо’p mablag’ ta’lab qilishdan tashqari, kabellar yotqizilish va kompyuterlarni о’zgartirish, natijada butun tarmoq tizimini о’zgartirishga tо’g’ri kelishi mumkin. Shuning uchun tarmoq qurilmasini tanlashda yо’l quyilgan xatolik, dasturiy ta’minotni tanlashda yо’l qо’yilgan xatolikka nisbatan ancha qimmatga tushadi.Ajratiladigan muhitda mahalliy tarmoq Biz yuqorida kompyuter texnologiyasining ko’p jabhalarini o’rgandik. Go’yo bizga boshqa imkoniyatlar kerak emasdek. Haqiqatdan ham dastlab cho’tda yoki arifmometrda hisoblaganimizda, mashinkada materiallarni chop etganimizda, ulardan ko’nglimiz to’q edi. Keyin DOS Norton Commander bilan kompyuterlar hayotimizga kirib keldi. Ammo biz shu darajada to’xtab qolmadik- biz Windowsni yaratdik. Alohida (individual) kompyuterning o’zi endi bizga kamlik qilib qoldi. Biz tarmoqli informatsion tizim yaratish yo’lidamiz. Bu kabi tizimni uchta asosiy elementlar: texnik vositalar; tarmoq operasion sistemasi; amaliy dasturlar majmui tashkil etadi. 1985 yili IBM firmasi tomonidan Token – Ring tarmog’i taklif qilindi (birinchi variantlari 1980 yillarda savdoga chiqarilgan). Token – Ring tarmog’ining vazifasi IBM firmasi ishlab chiqarayotgan hamma turdagi kompyuterlarni (oddiy shaxsiy kompyuterlardan to katta EXM gacha) birlashtirish edi. Kompyuter texnikasini Dunyo miqyosida eng kо’p ishlab chiqaruvchi va eng obrо’li IBM firmasi tomonidan taklif qilingan Token – Ring tarmog’iga etibor qilmaslikning sira ham iloji yо’q albatta. Muhimi shundaki hozirgi vaqtda Token – Ring xalqaro standart IEEE 802.5 sifatida mavjud. Bu holat Token – Ring tarmog’ini Ethernet 17 
 
tarmoq mavqei bilan bir о’ringa qо’yadi,IBM firmasi о’z tarmog’ini keng 
tarqalishi uchun hamma tadbir va choralarni amalga oshirdi: tarmoq xujjatlari 
batafsil tayyorlab tarqatildi, hatto adapterlarni prinsipial sxemasigacha bu xujjat 
tarkibiga kiritildi. Natijada kо’p firmalar, masalan 3 SOM, Novell, Western 
Digital, Proteon   kabi formalar adapterlarni ishlab chiqarishga kirishdilar. 
Aytgancha, maxsus shu tarmoq uchun va shuningdek IBM PC Network boshqa 
tarmoqlari uchun Net BIOS konsepsiyasi ishlab chiqilgan. Avval ishlab chiqilgan 
PC Network tarmog’ida Net BIOS dasturida adapterda joylashgan doimiy xotirada 
saqlangan bо’lsa,  Token – Ring tarmog’ida esa Net BIOS emulyatsiya dasturi 
qо’llanilgan, bunday shaklda qо’llanilishi  alohida qurilma xususiyatlariga oson 
moslashuv imkonini beradi va shu bilan birga yuqori bosqich dasturlari bilan ham 
moslashishni taminlab beradi. 
Bu talablar quyidagilardan iborat: ishonchlilik, ma’lumotlarning to’liqligi va 
xavfsizligi; dasturlar va ma’lumotlar omborini o’zgartirmasdan texnik vositalari 
almashtirish imkoniyati; o’rnatish va foydalanishning soddaligi; turli amaliy 
dasturlarni qo’llashning soddaligi; ma’lumotlar omboriga murojaat qilish va 
undagi 
axborotlardan 
foydalanishda 
qulaylik; 
informatsion 
sistemaning 
"ochiq"ligi, ya’ni avvalgi xarajatlarni saqlagan holda ularning vazifalarini 
kengaytirish imkoniyati. 
Kompyuter tarmog’i qurilmalari Алока канали ва интерфейслар Тармок картаси 
Трансивер (transceiver) Кайтаргич (Repeater)  Концентратор (Hub)  Куприк 
(Bridge) Коммутатор (Switch) Маршрутизатор (Router) 
 
Xulosa qilib aytganda, har qanday loyihalash soddalashtirilgan modellashni 
namoyon qiladi. Shuning uchun, aslida kelajakda paydo bo‘lishi mumkin 
bo‘ladigan barcha omillarrni oldindan ko‘ra bilish, barcha talablarni hisobga olish 
amalda mumkin emas ekan va bironta narsani loyihalash bo‘yicha barcha eng 
batafsil 
yozilgan 
qo‘llanmalar 
uncha 
katta 
qiymatga 
ega 
emas. 
Lekin lokal kompyuter tarmoqlarni loyihalashga eng umumiy masalalarni baribir 
ifоdаlаsh mumkin, bunday loyihalashni ba’zi foydali prinsiplari taklif qilinishi va 
17 tarmoq mavqei bilan bir о’ringa qо’yadi,IBM firmasi о’z tarmog’ini keng tarqalishi uchun hamma tadbir va choralarni amalga oshirdi: tarmoq xujjatlari batafsil tayyorlab tarqatildi, hatto adapterlarni prinsipial sxemasigacha bu xujjat tarkibiga kiritildi. Natijada kо’p firmalar, masalan 3 SOM, Novell, Western Digital, Proteon kabi formalar adapterlarni ishlab chiqarishga kirishdilar. Aytgancha, maxsus shu tarmoq uchun va shuningdek IBM PC Network boshqa tarmoqlari uchun Net BIOS konsepsiyasi ishlab chiqilgan. Avval ishlab chiqilgan PC Network tarmog’ida Net BIOS dasturida adapterda joylashgan doimiy xotirada saqlangan bо’lsa, Token – Ring tarmog’ida esa Net BIOS emulyatsiya dasturi qо’llanilgan, bunday shaklda qо’llanilishi alohida qurilma xususiyatlariga oson moslashuv imkonini beradi va shu bilan birga yuqori bosqich dasturlari bilan ham moslashishni taminlab beradi. Bu talablar quyidagilardan iborat: ishonchlilik, ma’lumotlarning to’liqligi va xavfsizligi; dasturlar va ma’lumotlar omborini o’zgartirmasdan texnik vositalari almashtirish imkoniyati; o’rnatish va foydalanishning soddaligi; turli amaliy dasturlarni qo’llashning soddaligi; ma’lumotlar omboriga murojaat qilish va undagi axborotlardan foydalanishda qulaylik; informatsion sistemaning "ochiq"ligi, ya’ni avvalgi xarajatlarni saqlagan holda ularning vazifalarini kengaytirish imkoniyati. Kompyuter tarmog’i qurilmalari Алока канали ва интерфейслар Тармок картаси Трансивер (transceiver) Кайтаргич (Repeater) Концентратор (Hub) Куприк (Bridge) Коммутатор (Switch) Маршрутизатор (Router) Xulosa qilib aytganda, har qanday loyihalash soddalashtirilgan modellashni namoyon qiladi. Shuning uchun, aslida kelajakda paydo bo‘lishi mumkin bo‘ladigan barcha omillarrni oldindan ko‘ra bilish, barcha talablarni hisobga olish amalda mumkin emas ekan va bironta narsani loyihalash bo‘yicha barcha eng batafsil yozilgan qo‘llanmalar uncha katta qiymatga ega emas. Lekin lokal kompyuter tarmoqlarni loyihalashga eng umumiy masalalarni baribir ifоdаlаsh mumkin, bunday loyihalashni ba’zi foydali prinsiplari taklif qilinishi va 18 
 
unumli ishlatilishi mumkin. Faqat ularna har qanday amaliy holatlar uchun 
mumkinligini va barcha bo‘lajak holatlar uchun yetarli deb qabul qilish kerak 
emas. Qandaydir tashkilot uchun yangi tarmoqni o‘rnatganda bir necha omillarni 
hisobga..olishimiz kerak ekan. 
        Kerakli tarmoq o‘lchamlari, talab qilinadigan tarkibi, iyerarxiya va 
tarmoqlarni 
asosiy 
qismlari 
qavatlar 
va 
korxona 
binolari 
bo‘yicha. 
 Asosiy yo‘nalishlari va axborotli oqimning intensivligi, jixozlarning texnik 
tavsiflari, xonalarda va ular orasida kabel tizimlarni joylashtirish, shuningdek 
kabelni..butunligini..ta’minot..choralari. Quyidagilarni etiborga olishimiz zarur 
bo‘lar..ekan..Tarmoqni loyihalashda birinchi galda bor sharoitni va tarmoq 
yechishi kerak bo‘lgan masalalarni taxlili turishi kerak. Tarmoq o‘lchamlari va 
uning tarkibini aniqlash zarur ekan. Bunda tarmoq o‘lchamlari tarmoqga 
birlashadigan kompyutelar soni ham, va ular orasidagi masofa  tushuniladi. O‘zida 
aniq tasuvvur qilish kerak, tarmoqga ulanishga qancha kompyutelar kerak bo‘ldi. 
Shuning uchun korxona tashkilotlarga tarmoq loyihalashtirish uchun har bir omilga 
etibor berish kerak ekan.  
 
 
 
 
 
 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 
          
       1. M.M. Musaev, A.A.Qaxxorov, M.M. Karimov. Kompyuter tarmoqlarini 
yig‘ish (Arxitekturasi, qurilmalari, uskunalari). Akademik litsey va kasb-hunar 
kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. Toshkent, «Ilm-ziyo» 2006. – 160 bet. 
      2. M.M. Musaev M.M. Musaev, A.A.Qaxxorov, M.M. Karimov. Kompyuter 
tarmoqlarini yig‘ish (Arxitekturasi, qurilmalari, uskuna lari). Akademik litsey va 
kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. 2-nashr «Ilm-ziyo» 2009. – 160 bet. 
18 unumli ishlatilishi mumkin. Faqat ularna har qanday amaliy holatlar uchun mumkinligini va barcha bo‘lajak holatlar uchun yetarli deb qabul qilish kerak emas. Qandaydir tashkilot uchun yangi tarmoqni o‘rnatganda bir necha omillarni hisobga..olishimiz kerak ekan. Kerakli tarmoq o‘lchamlari, talab qilinadigan tarkibi, iyerarxiya va tarmoqlarni asosiy qismlari qavatlar va korxona binolari bo‘yicha. Asosiy yo‘nalishlari va axborotli oqimning intensivligi, jixozlarning texnik tavsiflari, xonalarda va ular orasida kabel tizimlarni joylashtirish, shuningdek kabelni..butunligini..ta’minot..choralari. Quyidagilarni etiborga olishimiz zarur bo‘lar..ekan..Tarmoqni loyihalashda birinchi galda bor sharoitni va tarmoq yechishi kerak bo‘lgan masalalarni taxlili turishi kerak. Tarmoq o‘lchamlari va uning tarkibini aniqlash zarur ekan. Bunda tarmoq o‘lchamlari tarmoqga birlashadigan kompyutelar soni ham, va ular orasidagi masofa tushuniladi. O‘zida aniq tasuvvur qilish kerak, tarmoqga ulanishga qancha kompyutelar kerak bo‘ldi. Shuning uchun korxona tashkilotlarga tarmoq loyihalashtirish uchun har bir omilga etibor berish kerak ekan. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. M.M. Musaev, A.A.Qaxxorov, M.M. Karimov. Kompyuter tarmoqlarini yig‘ish (Arxitekturasi, qurilmalari, uskunalari). Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. Toshkent, «Ilm-ziyo» 2006. – 160 bet. 2. M.M. Musaev M.M. Musaev, A.A.Qaxxorov, M.M. Karimov. Kompyuter tarmoqlarini yig‘ish (Arxitekturasi, qurilmalari, uskuna lari). Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. 2-nashr «Ilm-ziyo» 2009. – 160 bet. 19 
 
      3. Informatika. Darslik/Akademik S.S.G’ulomov umumiy tahriri ostida.T.; – 
TDIU, 2007 y.-213 bet. 
      4. Alimov R.X, Begalov B.A., Yulchieva G.T., Alishov Sh.A. “ Iqtisodiyotda 
axborot texnologiyalari”.O’quv qo’llanma. T: - “Sharq”, 2006.-130 bet. 
      5..Alimov R, Xodiev B, Alimov Q va boshqalar. “Milliy iqtisodda axborot 
tizimlari va texnologiyalari”, T.: “SHarq”-2004. -124 bet. 
      6..Lutfullaev X.S., Abduғafforov A., Mirzaev N. Iqtisodiyotda axborot 
texnologiyasi va tizimlari. T.:TDIU 2001-196 bet. 
      7. http://www.ziyonet.uz- axborot resurslari 
      8. http://www.aim.uz 
      9. Ro`zimov S.K. Komp’yuter savodxonligi.-T.: Fan, 2006. -372 bet. 
     10. Eshkabilov S.L. Internet-axborot qidiruvi.-T.:Fan, 2006.-113 bet. 
 
 
 
 
 
 
 
19 3. Informatika. Darslik/Akademik S.S.G’ulomov umumiy tahriri ostida.T.; – TDIU, 2007 y.-213 bet. 4. Alimov R.X, Begalov B.A., Yulchieva G.T., Alishov Sh.A. “ Iqtisodiyotda axborot texnologiyalari”.O’quv qo’llanma. T: - “Sharq”, 2006.-130 bet. 5..Alimov R, Xodiev B, Alimov Q va boshqalar. “Milliy iqtisodda axborot tizimlari va texnologiyalari”, T.: “SHarq”-2004. -124 bet. 6..Lutfullaev X.S., Abduғafforov A., Mirzaev N. Iqtisodiyotda axborot texnologiyasi va tizimlari. T.:TDIU 2001-196 bet. 7. http://www.ziyonet.uz- axborot resurslari 8. http://www.aim.uz 9. Ro`zimov S.K. Komp’yuter savodxonligi.-T.: Fan, 2006. -372 bet. 10. Eshkabilov S.L. Internet-axborot qidiruvi.-T.:Fan, 2006.-113 bet.