TARMOQNING DASTURIY TAMINOTI MAHALLIY KOMPYUTER TARMOQLARINI SOZLASH

Yuklangan vaqt

2024-03-10

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

20

Faytl hajmi

930,0 KB


O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI «ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA» FAKULTETI «ISHLAB CHIQARISH JARAYONLARINI AVTOMATLASHTIRISH» KAFEDRASI KOMPYUTER TIZIMLARI VA TARMOQLARI fanidan KURS ISHI “TARMOQNING DASTURIY TAMINOTI MAHALLIY KOMPYUTER TARMOQLARINI SOZLASH” Toshkent 2021 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI «ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA» FAKULTETI «ISHLAB CHIQARISH JARAYONLARINI AVTOMATLASHTIRISH» KAFEDRASI KOMPYUTER TIZIMLARI VA TARMOQLARI fanidan KURS ISHI “TARMOQNING DASTURIY TAMINOTI MAHALLIY KOMPYUTER TARMOQLARINI SOZLASH” Toshkent 2021 1 MUNDARIJA Kirish ........................................................................................ 3 1 Asosiy qism ………………………………………………… 4 1.1 Tarmoqning dasturiy taminoti?........................…………… 4 1.2 Mahalliy kompyuter tarmoqlari ……………………….…… 15 2 Loyihaning bajarilish tartibi………………………………… 20 2.1 Xisobot……………………………………………………… 29 Xulosa………………………………………………………… 30 Foydalanilgan Adabiyotlar…………………………………... 30 1 MUNDARIJA Kirish ........................................................................................ 3 1 Asosiy qism ………………………………………………… 4 1.1 Tarmoqning dasturiy taminoti?........................…………… 4 1.2 Mahalliy kompyuter tarmoqlari ……………………….…… 15 2 Loyihaning bajarilish tartibi………………………………… 20 2.1 Xisobot……………………………………………………… 29 Xulosa………………………………………………………… 30 Foydalanilgan Adabiyotlar…………………………………... 30 2 KIRISH Tarmoqlar yil sayin har bir firma, kompaniya, ishlab chiqarish korxonasi va o‘quv muassasalari uchun zarur, sifatli ish dastgohi bo‘lib bormoqda. Apparat va dasturiy vositalarni rivojlanishi, mukammaligi va shu bilan bir qatorda ko‘rinishidangina soddaligi, ko‘pchilik foydalanuvchilar tarmoqlari o‘z kuchlari bilan o‘rnata oladigan darajaga keltirilgan. Ayniqsa Windows operatsion tizimining oxirgi versiyalarida ancha rivojlangan tarmoq vositalari mavjudligi maxsus tarmoq dasturlarini xarid qilishdan ozod qiladi. Zamonaviy hayotda mamlakatlar iqtisodiyotiga va millionlab kishilarning yashash sharoitlariga elektr aloqa vositalari va axborotlashtirishning rivojlanish darajasi ta’siri kundan kunga oshib bormoqda. Bu ta’sirning ijobiyligini oshirish, rivojlanishni tezlatish uchun mamlakatni ishonchli xalqaro, shaharlararo va mahalliy aloqa kanallari bilan ta’minlash masalalari, birinchi darajali ahamiyatga egaligi shubhasizdir. Zamonaviy texnologiyalarning yutuqlari jamiyatni kompyuterlashtirish hisobiga, hozirgi kunda hayotimizning barcha sohalarida o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Bugungi kunda global kompyuter tarmog‘i ko‘plab birlashgan korporativ va lokal tarmoqlarni tashkil qiladi. Shunga qaramasdan aloqa sohasida ishlovchi barcha mutahasislarga ma’lumki oxirgi paytda axborotning uzatish hajmining oshishi, mavjud bo’lgan imkoniyatli kanallarning o‘zatuvchanlik qobiliyatining yetishmasligiga olib kelmoqda. Bu asosan internet, video, vediokonferensiya electron pochta va boshqa xizmatlarni paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Korporativ tarmoqlarda bu muammolarni yuqori chastotali uzatish kanallarini arendaga berish yo‘li bilan hal qilish mumkin, lekin xonadon sektorida va kichik biznes sektorida bu muammolarni hal qilish qiyinlashadi. Bunday muammolarni hal qilishda hozirgi paytda nafaqat global telekomunikatsiya tarmoqlarida, balki abonent linyalarida ham yangi texnologiyalarni qo‘llash yo‘lga qo‘yilmoqda. 2 KIRISH Tarmoqlar yil sayin har bir firma, kompaniya, ishlab chiqarish korxonasi va o‘quv muassasalari uchun zarur, sifatli ish dastgohi bo‘lib bormoqda. Apparat va dasturiy vositalarni rivojlanishi, mukammaligi va shu bilan bir qatorda ko‘rinishidangina soddaligi, ko‘pchilik foydalanuvchilar tarmoqlari o‘z kuchlari bilan o‘rnata oladigan darajaga keltirilgan. Ayniqsa Windows operatsion tizimining oxirgi versiyalarida ancha rivojlangan tarmoq vositalari mavjudligi maxsus tarmoq dasturlarini xarid qilishdan ozod qiladi. Zamonaviy hayotda mamlakatlar iqtisodiyotiga va millionlab kishilarning yashash sharoitlariga elektr aloqa vositalari va axborotlashtirishning rivojlanish darajasi ta’siri kundan kunga oshib bormoqda. Bu ta’sirning ijobiyligini oshirish, rivojlanishni tezlatish uchun mamlakatni ishonchli xalqaro, shaharlararo va mahalliy aloqa kanallari bilan ta’minlash masalalari, birinchi darajali ahamiyatga egaligi shubhasizdir. Zamonaviy texnologiyalarning yutuqlari jamiyatni kompyuterlashtirish hisobiga, hozirgi kunda hayotimizning barcha sohalarida o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Bugungi kunda global kompyuter tarmog‘i ko‘plab birlashgan korporativ va lokal tarmoqlarni tashkil qiladi. Shunga qaramasdan aloqa sohasida ishlovchi barcha mutahasislarga ma’lumki oxirgi paytda axborotning uzatish hajmining oshishi, mavjud bo’lgan imkoniyatli kanallarning o‘zatuvchanlik qobiliyatining yetishmasligiga olib kelmoqda. Bu asosan internet, video, vediokonferensiya electron pochta va boshqa xizmatlarni paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Korporativ tarmoqlarda bu muammolarni yuqori chastotali uzatish kanallarini arendaga berish yo‘li bilan hal qilish mumkin, lekin xonadon sektorida va kichik biznes sektorida bu muammolarni hal qilish qiyinlashadi. Bunday muammolarni hal qilishda hozirgi paytda nafaqat global telekomunikatsiya tarmoqlarida, balki abonent linyalarida ham yangi texnologiyalarni qo‘llash yo‘lga qo‘yilmoqda. 3 Kompyuterlarning operatsion tizimlari kompyuterlarning apparat vositalarining rivojlanishi bilan rivojlanadi va takomillashadi. Xotira hajmlarining, sо’z uzunligining ortishi, arxitekturaning takomillashishi bilan birga kompyuterlarning imkoniyatlari kengaydi, bu yangi, takomillashgan ishlov berish ish tartiblarining paydo bо’lishiga, foydalanuvchi va kompyuter orasida interfeysning rivojlanishiga, ma’lumotlarni ishlov berish samaradorligining oshishiga sabab bо’ldi. Operatsion tizimlarning rivojlanishida muhim bosqich bо’lib Unix operatsion tizimini yaratilishi bо’ldi. Uning uchun dasturiy kod yuqori darajadagi S tilda yoziladi. Bu operatsion tizimni turli turdagi kompyuterlarga oson о’tkazish imkoniyatini berdi va yaxshi funksional imkoniyatlariga ega bо’lgan ixcham tizim shakliga keldi. Barcha keyingi Sun OS, HP-Ux, AIX, QNX va boshqa kо’plab operatsion tizimlar uning versiyalari bо’ldi. Firma-ishlab chiqaruvchilar Unix xossalarini о’z apparatlari uchun moslashtirdilar.Shaxsiy kompyuterlarning paydo bо’lishi va mahalliy tarmoqlarning yaratilishi bilan operatsion tizim tomonidan tarmoq vazifalarini qо’llab-quvvatlash zarurati tug’ildi. 80-yillarda ishlagan kо’plab mashinalarda MS DOC operatsion tizimi faqat fayllarni boshqarish va navbatma- navbat dasturlarni ishiga tushirishga qodir bо’lgan. Keyingi operatsion tizimlarda foydalanuvchiga qulay bо’lgan grafik interfeys, ishlov berishning kо’p foydalanuvchili ish tartibi, sichqoncha yordamida ishlov berishni boshqarish imkoniyatlari paydo bо’ldi. Operatsion tizimlarning muhim natijasi shaxsiy kompyuterlar asosida mahalliy tarmoqlarni qurish uchun yaxshi platforma bо’lgan OS/2 ning paydo bо’lishi bо’ldi. Mahalliy tarmoqlarning paydo bо’lishi bilan ajratiladigan resurslar tushunchasi paydo bо’ldi, operatsion tizim tashqi dasturlarni -tarmoq qobiqlari bilan tо’ldirdi Agarda tarmoqda kompyuterlar soni juda ko‘p bo‘lsa yoki serverlarni polga qo‘yiladigan variantidan foydalanilsa, u holda tanlovni polda turuvchi shkaf variantida to‘xtatilib, o‘lchamlarini esa rejalashtirilgan qurilmalarni sig‘dira oladigan va u shkafni serverlar xonasiga yoki alohida xonaga o‘rnatiladigan qilish hamda bemalol shkafga qurilmalarni joylashtiriladigan holda o‘rnatish lozim. 3 Kompyuterlarning operatsion tizimlari kompyuterlarning apparat vositalarining rivojlanishi bilan rivojlanadi va takomillashadi. Xotira hajmlarining, sо’z uzunligining ortishi, arxitekturaning takomillashishi bilan birga kompyuterlarning imkoniyatlari kengaydi, bu yangi, takomillashgan ishlov berish ish tartiblarining paydo bо’lishiga, foydalanuvchi va kompyuter orasida interfeysning rivojlanishiga, ma’lumotlarni ishlov berish samaradorligining oshishiga sabab bо’ldi. Operatsion tizimlarning rivojlanishida muhim bosqich bо’lib Unix operatsion tizimini yaratilishi bо’ldi. Uning uchun dasturiy kod yuqori darajadagi S tilda yoziladi. Bu operatsion tizimni turli turdagi kompyuterlarga oson о’tkazish imkoniyatini berdi va yaxshi funksional imkoniyatlariga ega bо’lgan ixcham tizim shakliga keldi. Barcha keyingi Sun OS, HP-Ux, AIX, QNX va boshqa kо’plab operatsion tizimlar uning versiyalari bо’ldi. Firma-ishlab chiqaruvchilar Unix xossalarini о’z apparatlari uchun moslashtirdilar.Shaxsiy kompyuterlarning paydo bо’lishi va mahalliy tarmoqlarning yaratilishi bilan operatsion tizim tomonidan tarmoq vazifalarini qо’llab-quvvatlash zarurati tug’ildi. 80-yillarda ishlagan kо’plab mashinalarda MS DOC operatsion tizimi faqat fayllarni boshqarish va navbatma- navbat dasturlarni ishiga tushirishga qodir bо’lgan. Keyingi operatsion tizimlarda foydalanuvchiga qulay bо’lgan grafik interfeys, ishlov berishning kо’p foydalanuvchili ish tartibi, sichqoncha yordamida ishlov berishni boshqarish imkoniyatlari paydo bо’ldi. Operatsion tizimlarning muhim natijasi shaxsiy kompyuterlar asosida mahalliy tarmoqlarni qurish uchun yaxshi platforma bо’lgan OS/2 ning paydo bо’lishi bо’ldi. Mahalliy tarmoqlarning paydo bо’lishi bilan ajratiladigan resurslar tushunchasi paydo bо’ldi, operatsion tizim tashqi dasturlarni -tarmoq qobiqlari bilan tо’ldirdi Agarda tarmoqda kompyuterlar soni juda ko‘p bo‘lsa yoki serverlarni polga qo‘yiladigan variantidan foydalanilsa, u holda tanlovni polda turuvchi shkaf variantida to‘xtatilib, o‘lchamlarini esa rejalashtirilgan qurilmalarni sig‘dira oladigan va u shkafni serverlar xonasiga yoki alohida xonaga o‘rnatiladigan qilish hamda bemalol shkafga qurilmalarni joylashtiriladigan holda o‘rnatish lozim. 4 Shaxsiy kompyuterlarning paydo bо’lishi va mahalliy tarmoqlarning yaratilishi bilan operatsion tizim tomonidan tarmoq vazifalarini qо’llab-quvvatlash zarurati tug’ildi. 80-yillarda ishlagan kо’plab mashinalarda MS DOC operatsion tizimi faqat fayllarni boshqarish va navbatma-navbat dasturlarni ishiga tushirishga qodir bо’lgan. Keyingi operatsion tizimlarda foydalanuvchiga qulay bо’lgan grafik interfeys, ishlov berishning kо’p foydalanuvchili ish tartibi, sichqoncha yordamida ishlov berishni boshqarish imkoniyatlari paydo bо’ldi. Operatsion tizimlarning muhim natijasi shaxsiy kompyuterlar asosida mahalliy tarmoqlarni qurish uchun yaxshi platforma bо’lgan OS/2 ning paydo bо’lishi bо’ldi. Mahalliy tarmoqlarning paydo bо’lishi bilan ajratiladigan resurslar tushunchasi paydo bо’ldi, operatsion tizim tashqi dasturlarni -tarmoq qobiqlari bilan tо’ldirdi Operatsion tizimning muhim vazifalaridan biri axborot xavfsizligini ta’minlashdan iborat. Ayniqsa, bu muammo о’z ma’lumotlar bazasiga ega quvvatli serverlar asosidagi korporativ tizimlarning paydo bо’lishi bilan dolzarb bо’ldi. Axborot resurslarni va sirli axborotlarni himoyalash zarurati operatsion tizimlarning takomillashishi va rivojlashishiga yangi turtki berdi. Korporativ operatsion tizimlar katta ishlab chiqarish va moliya tuzilmalarida ishlashi kerak bо’ldi. Korporativ tizimlar uchun turli ishlab chiqaruvchilardan bir turda bо’lmagan dasturni va apparat vositalarining mavjud bо’lishi muhimdir, shuning uchun korporativ operatsion tizim har xil turlardagi operatsion tizimlar bilan о’zaro ishlash va turli apparatli platformalarda ham ishlashi kerak. 90-yillarda Netware 4.x va 5.0 Microsoft Windows nT 4.0 operatsion tizimlari, shuningdek, Unix- tizimlar keng qо’llanilgan. Bu davrda yirik serverlar uchun OS/390 operatsion tizim yaratilgan, u TCP/IP protokollar asosida foydalanuvchilar bilan tarmoqda о’zaro ishlashning qо’shimcha vositalariga ega bо’lgan. Operatsion tizim kompyuterning apparat qurilmalari - printerlar, skanerlar, barcha turdagi OXQ, DXQ XQ ichki xotiralari, kesh-xotira bilan ishlashni о’z zimmasiga oladi. Ma’lumotlarni kiritish va chiqarish, joylashtirish, saqlash va о’z vaqtida ma’lumotlarni о’qish ham operatsion tizimning vazifasi hisoblanadi. Zamonaviy kompyuterlarda operatsion tizim multidasturli ish tartib, 4 Shaxsiy kompyuterlarning paydo bо’lishi va mahalliy tarmoqlarning yaratilishi bilan operatsion tizim tomonidan tarmoq vazifalarini qо’llab-quvvatlash zarurati tug’ildi. 80-yillarda ishlagan kо’plab mashinalarda MS DOC operatsion tizimi faqat fayllarni boshqarish va navbatma-navbat dasturlarni ishiga tushirishga qodir bо’lgan. Keyingi operatsion tizimlarda foydalanuvchiga qulay bо’lgan grafik interfeys, ishlov berishning kо’p foydalanuvchili ish tartibi, sichqoncha yordamida ishlov berishni boshqarish imkoniyatlari paydo bо’ldi. Operatsion tizimlarning muhim natijasi shaxsiy kompyuterlar asosida mahalliy tarmoqlarni qurish uchun yaxshi platforma bо’lgan OS/2 ning paydo bо’lishi bо’ldi. Mahalliy tarmoqlarning paydo bо’lishi bilan ajratiladigan resurslar tushunchasi paydo bо’ldi, operatsion tizim tashqi dasturlarni -tarmoq qobiqlari bilan tо’ldirdi Operatsion tizimning muhim vazifalaridan biri axborot xavfsizligini ta’minlashdan iborat. Ayniqsa, bu muammo о’z ma’lumotlar bazasiga ega quvvatli serverlar asosidagi korporativ tizimlarning paydo bо’lishi bilan dolzarb bо’ldi. Axborot resurslarni va sirli axborotlarni himoyalash zarurati operatsion tizimlarning takomillashishi va rivojlashishiga yangi turtki berdi. Korporativ operatsion tizimlar katta ishlab chiqarish va moliya tuzilmalarida ishlashi kerak bо’ldi. Korporativ tizimlar uchun turli ishlab chiqaruvchilardan bir turda bо’lmagan dasturni va apparat vositalarining mavjud bо’lishi muhimdir, shuning uchun korporativ operatsion tizim har xil turlardagi operatsion tizimlar bilan о’zaro ishlash va turli apparatli platformalarda ham ishlashi kerak. 90-yillarda Netware 4.x va 5.0 Microsoft Windows nT 4.0 operatsion tizimlari, shuningdek, Unix- tizimlar keng qо’llanilgan. Bu davrda yirik serverlar uchun OS/390 operatsion tizim yaratilgan, u TCP/IP protokollar asosida foydalanuvchilar bilan tarmoqda о’zaro ishlashning qо’shimcha vositalariga ega bо’lgan. Operatsion tizim kompyuterning apparat qurilmalari - printerlar, skanerlar, barcha turdagi OXQ, DXQ XQ ichki xotiralari, kesh-xotira bilan ishlashni о’z zimmasiga oladi. Ma’lumotlarni kiritish va chiqarish, joylashtirish, saqlash va о’z vaqtida ma’lumotlarni о’qish ham operatsion tizimning vazifasi hisoblanadi. Zamonaviy kompyuterlarda operatsion tizim multidasturli ish tartib, 5 virtual xotira bilan ishlash, real vaqt tartibida ishlash, konveyrli va superskalyar ishlov berish kabi murakkab ishlov berish amallarini bajaradi. Operatsion tizimning boshqa muhim vazifalari kompyuter о’zining resurslarini boshqarishi hisoblanadi. Bu resurslar xotira, tо’plagichlar, kiritish- chiqarish qurilmalari ishlatilishi jarayonida hisoblash jarayonlari orasida taqsimlanishi kerak. Jarayon - bu ma’lumotlarga ishlov berish dasturini ishga tushirish yordamida bajarilishidir. Boshqacha aytganda, bu foydalanuvchi tomonidan yozilgan dasturni dinamik ishlatish jarayonlari Resurslarni boshqarish quyidagi umumiy masalalarni yechishni о’z ichiga oladi: - kerakli vaqt momentida, kerakli hajmda, kerakli jarayonda yechiladiganresurslar (jarayonlar) masalalari uchun ajratiladigan resurslarni rejalashtirish sо’raladigan resurslarga sо’rovni qoniqtirish; - ajratiladigan resursdan foydalanishni nazorat qilish: - resurslarni ishlatish jarayonlar orasidagi vaziyatlarni hal etish Yuqorida keltirilganidek, tarmoqning kompyuterli qisimi ishchi stansiyalar, serverlar, shaxsiy kompyuterlarni о’z ichiga oladi. Tarmoqning kommunikatsion qisimiga kompyuterlar orasida ma’lumotlarning uzatilishini ta’minlaydigan kabellar, passiv va aktiv tarmoq qurilmalari kiradi. Dasturiy ta’minotning asosini tarmoq operatsion tizimi tashkil etadi. U foydalanuvchiga о’z kompyuteri bilan ham avtomat ish tartibida, ham tarmoqning boshqa kompyuterlari axborot va apparat resurslariga ruxsat etilgan ish tartibida ishlash imkoniyatini beradi. Ham avtomat ishlov berish ish tartibida, ham tarmoq orqali о’zaro ishlash ish tartibida foydalanuvchi kompyuter tarmog’ining OSI modelining pastki pog’onalariga ma’lumotlarni uzatish va о’zgartirishni ta’minlaydigan tizim apparat- dasturiy usullarini bilmaydi. Bu ishni tarmoq operatsion tizimi о’z zimmasiga oladi. U barcha protokollar xossalarini, tarmoq manzillar kodlarini, kompyuterlar orasida tarmoq orqali almashish ish tartiblarini, drayverlar va portlarning shakllanish tartiblarini bilish zaruriyatidan ozod qiladi. Tarmoq operatsion tizimlarining asosiy vazifasi foydalanuvchiga tarmoq resurslaridan samarali foydalanish imkoniyatini, о’z kompyuterida ishlash bilan bu umumiy resurslarga erkin murojaat qilishni 5 virtual xotira bilan ishlash, real vaqt tartibida ishlash, konveyrli va superskalyar ishlov berish kabi murakkab ishlov berish amallarini bajaradi. Operatsion tizimning boshqa muhim vazifalari kompyuter о’zining resurslarini boshqarishi hisoblanadi. Bu resurslar xotira, tо’plagichlar, kiritish- chiqarish qurilmalari ishlatilishi jarayonida hisoblash jarayonlari orasida taqsimlanishi kerak. Jarayon - bu ma’lumotlarga ishlov berish dasturini ishga tushirish yordamida bajarilishidir. Boshqacha aytganda, bu foydalanuvchi tomonidan yozilgan dasturni dinamik ishlatish jarayonlari Resurslarni boshqarish quyidagi umumiy masalalarni yechishni о’z ichiga oladi: - kerakli vaqt momentida, kerakli hajmda, kerakli jarayonda yechiladiganresurslar (jarayonlar) masalalari uchun ajratiladigan resurslarni rejalashtirish sо’raladigan resurslarga sо’rovni qoniqtirish; - ajratiladigan resursdan foydalanishni nazorat qilish: - resurslarni ishlatish jarayonlar orasidagi vaziyatlarni hal etish Yuqorida keltirilganidek, tarmoqning kompyuterli qisimi ishchi stansiyalar, serverlar, shaxsiy kompyuterlarni о’z ichiga oladi. Tarmoqning kommunikatsion qisimiga kompyuterlar orasida ma’lumotlarning uzatilishini ta’minlaydigan kabellar, passiv va aktiv tarmoq qurilmalari kiradi. Dasturiy ta’minotning asosini tarmoq operatsion tizimi tashkil etadi. U foydalanuvchiga о’z kompyuteri bilan ham avtomat ish tartibida, ham tarmoqning boshqa kompyuterlari axborot va apparat resurslariga ruxsat etilgan ish tartibida ishlash imkoniyatini beradi. Ham avtomat ishlov berish ish tartibida, ham tarmoq orqali о’zaro ishlash ish tartibida foydalanuvchi kompyuter tarmog’ining OSI modelining pastki pog’onalariga ma’lumotlarni uzatish va о’zgartirishni ta’minlaydigan tizim apparat- dasturiy usullarini bilmaydi. Bu ishni tarmoq operatsion tizimi о’z zimmasiga oladi. U barcha protokollar xossalarini, tarmoq manzillar kodlarini, kompyuterlar orasida tarmoq orqali almashish ish tartiblarini, drayverlar va portlarning shakllanish tartiblarini bilish zaruriyatidan ozod qiladi. Tarmoq operatsion tizimlarining asosiy vazifasi foydalanuvchiga tarmoq resurslaridan samarali foydalanish imkoniyatini, о’z kompyuterida ishlash bilan bu umumiy resurslarga erkin murojaat qilishni 6 ta’minlash hisoblanadi. Foydalanuvchiga resurs ma’nbai, belgili manzilini bilish, bu resursga sо’rovni shakllantira olish va amaliy ishlov berish bо’ladi. Bu holda, foydalanuvchi uning masalasi (topshirig’i) tarmoqning qaysi kompyuterida bajarilayotganligini bilmasligi ham mumkin. Kompyuter tarmog’i kompyuterlarning har biriga о’rnatilgan tarmoq operatsion tizimlarini boshqar holda ishlaydi. Tarmoq operatsion tizimlarining arxitekturasi Bir rutbali va serverli tarmoq operatsion tizimlari Tarmoq kompyuterlari orasidagi vazifalarning qanday taqsimlanganligiga bog’liq ravishda ular uchta turli xil vazifalarni bajarishi mumkin: - faqat boshqa kompyuterlarning so’rovlariga xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanadigan kompyuter tarmog’ining ajratilgan serveri vazifasini o’taydi; ----- - boshqa mashinaning resurslariga so’rovlar bilan murojaat qiladigan kompyuter mijozli bog’lama vazifasini bajaradi; - mijoz va server vazifasini birgalikda bajaruvchi kompyuter bir rutbali bog’lama hisoblanadi. Ko’rinib turibdiki, tarmoq faqat mijoz yoki server tugunlaridan iborat bo’la olmaydi. Kompyuterlarning o’zaro ishlashini ta’minlaydigan tarmoq quyidagi sxemalarning biri bo’yicha qurilishi mumkin: bir rutbali bog’lamalar asosidagi tarmoq bir rutbali tarmoqdir; mijozlar va serverlar asosidagi tarmoq ajratilgan serverli tarmoq bo’ladi; barcha turdagi bog’lamalarni ichiga oladigan tarmoq aralash tarmoq hisoblanadi. Bu sxemalarning har biri qo’llanish sohasini 6 ta’minlash hisoblanadi. Foydalanuvchiga resurs ma’nbai, belgili manzilini bilish, bu resursga sо’rovni shakllantira olish va amaliy ishlov berish bо’ladi. Bu holda, foydalanuvchi uning masalasi (topshirig’i) tarmoqning qaysi kompyuterida bajarilayotganligini bilmasligi ham mumkin. Kompyuter tarmog’i kompyuterlarning har biriga о’rnatilgan tarmoq operatsion tizimlarini boshqar holda ishlaydi. Tarmoq operatsion tizimlarining arxitekturasi Bir rutbali va serverli tarmoq operatsion tizimlari Tarmoq kompyuterlari orasidagi vazifalarning qanday taqsimlanganligiga bog’liq ravishda ular uchta turli xil vazifalarni bajarishi mumkin: - faqat boshqa kompyuterlarning so’rovlariga xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanadigan kompyuter tarmog’ining ajratilgan serveri vazifasini o’taydi; ----- - boshqa mashinaning resurslariga so’rovlar bilan murojaat qiladigan kompyuter mijozli bog’lama vazifasini bajaradi; - mijoz va server vazifasini birgalikda bajaruvchi kompyuter bir rutbali bog’lama hisoblanadi. Ko’rinib turibdiki, tarmoq faqat mijoz yoki server tugunlaridan iborat bo’la olmaydi. Kompyuterlarning o’zaro ishlashini ta’minlaydigan tarmoq quyidagi sxemalarning biri bo’yicha qurilishi mumkin: bir rutbali bog’lamalar asosidagi tarmoq bir rutbali tarmoqdir; mijozlar va serverlar asosidagi tarmoq ajratilgan serverli tarmoq bo’ladi; barcha turdagi bog’lamalarni ichiga oladigan tarmoq aralash tarmoq hisoblanadi. Bu sxemalarning har biri qo’llanish sohasini 7 belgilaydigan o’z afzalliklari va kamchiliklariga ega. 1-rasm. Bir rutbali kompyuter tarmog’i. Bir rutbali tarmoqlarda (1-rasm) barcha kompyuterlar bir-birlarining resurslariga ruxsat etish imkoniyati nuqtai nazaridan teng. Har bir foydalanuvchi o’z xohishi bo’yicha o’z kompyuterining qandaydir resursini ajratilgan deb e’lon qilishi mumkin, bundan keyin boshqa foydalanuvchilar bu resurslarga murojaat qilishlari va ularni ishlatishlari mumkin. Bir rutbali tarmoqlarda barcha kompyuterlarga tarmoqdagi barcha kompyuterdagi potensial teng imkniyatlar beradigan operatsion tizim o’rnatilad 2-rasm. Ajratilgan serverli kompyuter tarmog’i. 7 belgilaydigan o’z afzalliklari va kamchiliklariga ega. 1-rasm. Bir rutbali kompyuter tarmog’i. Bir rutbali tarmoqlarda (1-rasm) barcha kompyuterlar bir-birlarining resurslariga ruxsat etish imkoniyati nuqtai nazaridan teng. Har bir foydalanuvchi o’z xohishi bo’yicha o’z kompyuterining qandaydir resursini ajratilgan deb e’lon qilishi mumkin, bundan keyin boshqa foydalanuvchilar bu resurslarga murojaat qilishlari va ularni ishlatishlari mumkin. Bir rutbali tarmoqlarda barcha kompyuterlarga tarmoqdagi barcha kompyuterdagi potensial teng imkniyatlar beradigan operatsion tizim o’rnatilad 2-rasm. Ajratilgan serverli kompyuter tarmog’i. 8 Ajratilgan serverli tarmoqlarda (2-rasm) tarmoq operatsion tizimlarning maxsus variantlari ishlatiladi. Ular server vazifasida ishlash uchun optimallashtirilgan va server operatsion tizimlari deyiladi. Bu tarmoqlarda foydalanuchi kompyuterlari mijozning operatsion tizimlari boshqaruvi ostida ishlaydi. RJ – 45 rozetkasi har qanday rozetka kabi axborot muhitini iste’molchinig kompyuteri yoki boshqa tarmoq qurilmasi bilan bog‘lanish hosil qilishda foydalaniladi. Bu rozetka «o‘ralgan juftlik» kabeli yordamida mahalliy tarmoq qurishda ishlatiladi Ajratilgan serverli tarmoqlarda mijoz operatsion tizimlari odatda, server vazifalaridan ozod qilinadi, bu ularning tuzilishini sezilarli soddalashtiradi. Mijoz operatsion tizimlarini ishlab chiqaruvchilar asosiy eʻtiborni tarmoq xizmatlarining foydalanuvchi interfeysi va mijoz qismlariga qaratadilar. Soddaroq mijoz operatsion tizimlari faqat asosiy tarmoq xizmatlari bo’lgan, odatdagi faylli xizmatni va chop etish xizmatini quvvatlaydi. Shu bilan bir vaqtda ularga deyarli imkon beradigan mijoz qismlarining keng to’plamini quvvatlaydigan universal mijozlar ham mavjud. Katta tarmoqlarda mijoz-server munosabatlari bilan bir qatorda bir rutbali aloqalardan ham saqlanadi. Bu ayniqsa, ko’plab komponentlar tuzilmasi o’zgartirilmasdan tarmoqning umumiy tarkibiga kiritiladigan korporativ tizimlar uchun dolzarbdir. Har qanday tizim tushunarli va ratsional tuzilmaga ega bo’lishi va aniq qo’yilgan o’zaro ishlash qoidali tayinlangan funksional qo’llanishga ega bo’lgan modullarga bo’linishi mumkin. Har bir alohida modulning vazifasini yaqqol tushunish, tizimni rivojlantirishda ishni sezilarli soddalashtiradi. Operatsion tizimning funksional murakkabligi uning arxitekturasining murakkablashishiga olib keladi. Arxitektura - bu turli dasturiy modullar asosida operatsion tizimlarni tarkibiy tashkil etishidir. Odatda, operatsion tizim tarkibiga standart o’lchamlarda bajariladigan va obyekt modullar, har xil turdagi kutubxonalar, dasturlarning dastlabki matnli modullari, maxsus o’lchamli dasturiy modullar (masalan, operatsion tizimni xotiraga yuklovchi moduli, kiritish-chiqarish drayverlari), hujjatlashtirish fayllari, ma’lumot tizimining modullari kiradi. Operatsion tizimning qandaydir yagona 8 Ajratilgan serverli tarmoqlarda (2-rasm) tarmoq operatsion tizimlarning maxsus variantlari ishlatiladi. Ular server vazifasida ishlash uchun optimallashtirilgan va server operatsion tizimlari deyiladi. Bu tarmoqlarda foydalanuchi kompyuterlari mijozning operatsion tizimlari boshqaruvi ostida ishlaydi. RJ – 45 rozetkasi har qanday rozetka kabi axborot muhitini iste’molchinig kompyuteri yoki boshqa tarmoq qurilmasi bilan bog‘lanish hosil qilishda foydalaniladi. Bu rozetka «o‘ralgan juftlik» kabeli yordamida mahalliy tarmoq qurishda ishlatiladi Ajratilgan serverli tarmoqlarda mijoz operatsion tizimlari odatda, server vazifalaridan ozod qilinadi, bu ularning tuzilishini sezilarli soddalashtiradi. Mijoz operatsion tizimlarini ishlab chiqaruvchilar asosiy eʻtiborni tarmoq xizmatlarining foydalanuvchi interfeysi va mijoz qismlariga qaratadilar. Soddaroq mijoz operatsion tizimlari faqat asosiy tarmoq xizmatlari bo’lgan, odatdagi faylli xizmatni va chop etish xizmatini quvvatlaydi. Shu bilan bir vaqtda ularga deyarli imkon beradigan mijoz qismlarining keng to’plamini quvvatlaydigan universal mijozlar ham mavjud. Katta tarmoqlarda mijoz-server munosabatlari bilan bir qatorda bir rutbali aloqalardan ham saqlanadi. Bu ayniqsa, ko’plab komponentlar tuzilmasi o’zgartirilmasdan tarmoqning umumiy tarkibiga kiritiladigan korporativ tizimlar uchun dolzarbdir. Har qanday tizim tushunarli va ratsional tuzilmaga ega bo’lishi va aniq qo’yilgan o’zaro ishlash qoidali tayinlangan funksional qo’llanishga ega bo’lgan modullarga bo’linishi mumkin. Har bir alohida modulning vazifasini yaqqol tushunish, tizimni rivojlantirishda ishni sezilarli soddalashtiradi. Operatsion tizimning funksional murakkabligi uning arxitekturasining murakkablashishiga olib keladi. Arxitektura - bu turli dasturiy modullar asosida operatsion tizimlarni tarkibiy tashkil etishidir. Odatda, operatsion tizim tarkibiga standart o’lchamlarda bajariladigan va obyekt modullar, har xil turdagi kutubxonalar, dasturlarning dastlabki matnli modullari, maxsus o’lchamli dasturiy modullar (masalan, operatsion tizimni xotiraga yuklovchi moduli, kiritish-chiqarish drayverlari), hujjatlashtirish fayllari, ma’lumot tizimining modullari kiradi. Operatsion tizimning qandaydir yagona 9 arxitekturasi mavjud emas, lekin operatsion tizimni tashkillashtirishga universal yondashuvlar mavjud. 3-rasm. OT yadrosi va yordamchi modullar Yadro va yordamchi modullar. Operatsion tizim arxitekturasini o’rganishga umumiy yondashuv uning barcha modullarini ikki guruhga: yadro (operatsion tizimning asosiy vazifalarini bajaradigan modullar) va yordamchi vazifalarni bajaradigan modullar guruhiga bo’linadi (3-rasm). Yadro modullari jarayonlarni, xotirani, kiritish-chiqarish qurilmalarini boshqarish kabi asosiy vazifalarni bajaradi. Yadro operatsion modul tizimning yuragini tashkil etadi, usiz operatsion tizim ishlamaydi va o’zining vazifalaridan birortasini ham bajara olmaydi. Yadro tarkibiga dasturlarni qayta ulash, sahifalarni yuklash/yuksizlash, umumiy dasturning uzilishlariga ishlov berish kabi hisoblash jarayonining tashkil eilishini ichki tizim masalalarini yechadigan vazifalar kiradi. Bu vazifalar amaliy dasturlar (ilovalar) uchun ruxsat etilmaydi. Yadro vazifalarining boshqa guruhi amaliy masalalarga amaliy dasturiy muhit yaratish bilan ularni quvvatlashga xizmat qiladi. Ilovalar u yoki bu harakatlarni, faylni 9 arxitekturasi mavjud emas, lekin operatsion tizimni tashkillashtirishga universal yondashuvlar mavjud. 3-rasm. OT yadrosi va yordamchi modullar Yadro va yordamchi modullar. Operatsion tizim arxitekturasini o’rganishga umumiy yondashuv uning barcha modullarini ikki guruhga: yadro (operatsion tizimning asosiy vazifalarini bajaradigan modullar) va yordamchi vazifalarni bajaradigan modullar guruhiga bo’linadi (3-rasm). Yadro modullari jarayonlarni, xotirani, kiritish-chiqarish qurilmalarini boshqarish kabi asosiy vazifalarni bajaradi. Yadro operatsion modul tizimning yuragini tashkil etadi, usiz operatsion tizim ishlamaydi va o’zining vazifalaridan birortasini ham bajara olmaydi. Yadro tarkibiga dasturlarni qayta ulash, sahifalarni yuklash/yuksizlash, umumiy dasturning uzilishlariga ishlov berish kabi hisoblash jarayonining tashkil eilishini ichki tizim masalalarini yechadigan vazifalar kiradi. Bu vazifalar amaliy dasturlar (ilovalar) uchun ruxsat etilmaydi. Yadro vazifalarining boshqa guruhi amaliy masalalarga amaliy dasturiy muhit yaratish bilan ularni quvvatlashga xizmat qiladi. Ilovalar u yoki bu harakatlarni, faylni 10 ochish va o’qish, grafik axborotni displeyga chiqarish, tizim vaqtini olishning bajarilishi uchun so’rovlar bilan (tizim chiqaruvlari bilan) yadroga murojaat qilishi mumkin. Yadroning ilovalar orqali chaqirilishi mumkin bo’lgan vazifalarini amaliy dasturlashtirish interfeysi tashkil etadi. 4-rasm. Foydalanuvchi va yadro ish tartibi 5-rasm. Hisoblash tizimining uch qatlamli Bir necha kompyuterlarni ulashdagi muammolar, paket va kanallarni kommutatsiyalash. Tarmoq vositalari ikki pog’onaga: tarmoq xizmatlariga (mijoz va server qismi) va operatsion tizimlarning transport vositalariga bo’lingan edi. 10 ochish va o’qish, grafik axborotni displeyga chiqarish, tizim vaqtini olishning bajarilishi uchun so’rovlar bilan (tizim chiqaruvlari bilan) yadroga murojaat qilishi mumkin. Yadroning ilovalar orqali chaqirilishi mumkin bo’lgan vazifalarini amaliy dasturlashtirish interfeysi tashkil etadi. 4-rasm. Foydalanuvchi va yadro ish tartibi 5-rasm. Hisoblash tizimining uch qatlamli Bir necha kompyuterlarni ulashdagi muammolar, paket va kanallarni kommutatsiyalash. Tarmoq vositalari ikki pog’onaga: tarmoq xizmatlariga (mijoz va server qismi) va operatsion tizimlarning transport vositalariga bo’lingan edi. 11 Tarmoq xizmatlari kompyuter foydalanuvchilariga fayllarga ruxsat etish, pochta xabarlarini almashtirish, tarmoqning ajratilgan printerlariga ruxsat etish kabi servislarni havola etadi. Tarmoq serverlari va mijozlar o’zaro ishlay olishi uchun tarmoq transport vositalari bo’lishi zarur. Operatsion tizimlarning tarmoq transport vositalari tarmoq orqali kompyuterlar o’rtasida xabarlarni uzatadi. Rivojlangan zamonaviy tarmoqlar, qoidaga ko’ra, kichik tarmoqlardan tashkil topadi. Ulardan har biri har xil turdagi qurilmalardan tashkil topgan, turli tarmoq texnologiyalarini ishlatadi va turli topologiyalarga ega bo’ladi. Tarmoqning ikki kompyuterlari o’zaro ishlashgandagi holati uchun tarmoq operatsion tizimining vazifasini ko’rib chiqamiz. Har bir kompyuter mijoz va server qismlaridan iborat bo’lgan o’z operatsion tizimiga ega. Mos dasturlar- redirektorlarga so’rovi kelganda: kompyuterning o’z lokal resurslariga yoki boshqa kompyuterlarning tarmoq resurslariga yuborish zarurligini aniqlaydi. Interfeys bu mustaqil obyektlar orasida mantiqiy va fizik o’zaro ishlashining o’rnatilgan chegarasidir. Interfeys - obyektlarning o’zaro aloqa bog’lash parametrlarini, amallarini va ko’rsatgichlarini ta’minlaydi. Fizik interfeys (port) bu kontaktlar to’plamiga ega razyom bo’lib, uning uchun elektr aloqalar parametrlari va uzatiladigan signallar xarakteristikalari qat’iy o’rnatilgan. Mantiqiy interfeys bu kompyuter va tashqi qurilma joylashtirilgan dasturlarini o’zgartiradigan o’lchamdagi xabarlar to’plami hamda bu xabarlar orasida almashish qoidalar to’plamidan iborat. 11 Tarmoq xizmatlari kompyuter foydalanuvchilariga fayllarga ruxsat etish, pochta xabarlarini almashtirish, tarmoqning ajratilgan printerlariga ruxsat etish kabi servislarni havola etadi. Tarmoq serverlari va mijozlar o’zaro ishlay olishi uchun tarmoq transport vositalari bo’lishi zarur. Operatsion tizimlarning tarmoq transport vositalari tarmoq orqali kompyuterlar o’rtasida xabarlarni uzatadi. Rivojlangan zamonaviy tarmoqlar, qoidaga ko’ra, kichik tarmoqlardan tashkil topadi. Ulardan har biri har xil turdagi qurilmalardan tashkil topgan, turli tarmoq texnologiyalarini ishlatadi va turli topologiyalarga ega bo’ladi. Tarmoqning ikki kompyuterlari o’zaro ishlashgandagi holati uchun tarmoq operatsion tizimining vazifasini ko’rib chiqamiz. Har bir kompyuter mijoz va server qismlaridan iborat bo’lgan o’z operatsion tizimiga ega. Mos dasturlar- redirektorlarga so’rovi kelganda: kompyuterning o’z lokal resurslariga yoki boshqa kompyuterlarning tarmoq resurslariga yuborish zarurligini aniqlaydi. Interfeys bu mustaqil obyektlar orasida mantiqiy va fizik o’zaro ishlashining o’rnatilgan chegarasidir. Interfeys - obyektlarning o’zaro aloqa bog’lash parametrlarini, amallarini va ko’rsatgichlarini ta’minlaydi. Fizik interfeys (port) bu kontaktlar to’plamiga ega razyom bo’lib, uning uchun elektr aloqalar parametrlari va uzatiladigan signallar xarakteristikalari qat’iy o’rnatilgan. Mantiqiy interfeys bu kompyuter va tashqi qurilma joylashtirilgan dasturlarini o’zgartiradigan o’lchamdagi xabarlar to’plami hamda bu xabarlar orasida almashish qoidalar to’plamidan iborat. 12 12 13 6 – rasm. Ikki kompyuter dasturiy komponentlarining aloqasi. 7-rasm. Kompyuterning tashqi qurilmalar bilan aloqasi. 8-rasm. Tarmoqda masofadagi printerdan foydalanish 13 6 – rasm. Ikki kompyuter dasturiy komponentlarining aloqasi. 7-rasm. Kompyuterning tashqi qurilmalar bilan aloqasi. 8-rasm. Tarmoqda masofadagi printerdan foydalanish 14 Mahalliy tarmoqlar. Mahalliy tarmoq xususiyatlari. Vaqt kommutatsiyasi Vaqt T- kommutatorlari (time-vaqt so’zidan olingan) virtual ulanishni kuvvatlaydi, bu ulanish faqat ma’lum vaqt oraliqlarida mavjud bo’ladi. Konseptal ravishda vaqt komutatsiyasi xotira tizimidek qaralishi mumkin, u turli vaqt oraliqlarini turli xotira yacheykalarini belgilaydi, shu munosabat bilan bunday tizim oraliqlararo almashinuv xotirasi deyiladi (TSI) . Vaqt oraliqlarining dasturiy vazifa konsepsiyasi turli ulanishlar uchun turli oraliqlardagi aynan bir xil fazoviy kommutatsiya nuqtalarini ishlatishga ruxsat beradi STS-kommutatsiya (fazo –vaqt –fazo) Dekada – qadamli ATSda yagona kommutatsiya bosqichini ishlatish iqtisodiy samarani faqat bu bosqichning ma’lum o’lchamlarigacha mumkinligi ko’rsatilgan edi. Bu birkaskadli kommutatsiya maydoniga nisbatan ham adolatlidir; maydonning ma’lum sigimidan boshlab uni ko’p kaskadli qilishga to’g’ri keladi. Ko’p kaskadli raqamli kommutatsiya maydonini tuzishda fazoviy va vaqt kommutatsiya kaskadlarining turli kombinatsiyalari ishlatiladi. Masalan: maydonning 1-kaskadi S fazoviy kommutatordan qurilishi mumkin, 2-kaskad esa T vaqt kommutatorlaridan, 3- eng oxirgi kaskad yana S kommutatorlardan tuziladi. STS deb ataluvchi bunday kommutatsiya maydoni 9 - rasmda ko’rsatilgan. U birinchi va uchinchi kaskadlarda N ta S kommutatorlaridan va ikkinchi 14 Mahalliy tarmoqlar. Mahalliy tarmoq xususiyatlari. Vaqt kommutatsiyasi Vaqt T- kommutatorlari (time-vaqt so’zidan olingan) virtual ulanishni kuvvatlaydi, bu ulanish faqat ma’lum vaqt oraliqlarida mavjud bo’ladi. Konseptal ravishda vaqt komutatsiyasi xotira tizimidek qaralishi mumkin, u turli vaqt oraliqlarini turli xotira yacheykalarini belgilaydi, shu munosabat bilan bunday tizim oraliqlararo almashinuv xotirasi deyiladi (TSI) . Vaqt oraliqlarining dasturiy vazifa konsepsiyasi turli ulanishlar uchun turli oraliqlardagi aynan bir xil fazoviy kommutatsiya nuqtalarini ishlatishga ruxsat beradi STS-kommutatsiya (fazo –vaqt –fazo) Dekada – qadamli ATSda yagona kommutatsiya bosqichini ishlatish iqtisodiy samarani faqat bu bosqichning ma’lum o’lchamlarigacha mumkinligi ko’rsatilgan edi. Bu birkaskadli kommutatsiya maydoniga nisbatan ham adolatlidir; maydonning ma’lum sigimidan boshlab uni ko’p kaskadli qilishga to’g’ri keladi. Ko’p kaskadli raqamli kommutatsiya maydonini tuzishda fazoviy va vaqt kommutatsiya kaskadlarining turli kombinatsiyalari ishlatiladi. Masalan: maydonning 1-kaskadi S fazoviy kommutatordan qurilishi mumkin, 2-kaskad esa T vaqt kommutatorlaridan, 3- eng oxirgi kaskad yana S kommutatorlardan tuziladi. STS deb ataluvchi bunday kommutatsiya maydoni 9 - rasmda ko’rsatilgan. U birinchi va uchinchi kaskadlarda N ta S kommutatorlaridan va ikkinchi 15 kaskadda M ta T kommutatordan iborat 9 – rasm. STS kommutatsiya maydoni. 10 – rasm. TST kommutatsiya maydoni. Mahalliy tarmoqlar. Mahalliy tarmoq xususiyatlari. Birinchi mahalliy tarmoqlar paydo bо’lgan vaqtdan beri yuzlab turli xil tarmoq texnologiyalari yaratildi, lekin keng miqyosda tanilib, tarqalgan tarmoqlar bir nechagina xolos. Taniqli firmalar bu tarmoqlarni qо’llab-quvvatlashlariga va yuqori darajada ularni ish faoliyatini tashkiliy tomonlarini standartlashganiga nima sabab bо’ldi. Bu tarmoq qurilma va uskunalarini kо’p ishlab chiqarilishi va ularning narxi pastligi, boshqa tarmoqlarga qaraganda ustunligini ta’minladi. 15 kaskadda M ta T kommutatordan iborat 9 – rasm. STS kommutatsiya maydoni. 10 – rasm. TST kommutatsiya maydoni. Mahalliy tarmoqlar. Mahalliy tarmoq xususiyatlari. Birinchi mahalliy tarmoqlar paydo bо’lgan vaqtdan beri yuzlab turli xil tarmoq texnologiyalari yaratildi, lekin keng miqyosda tanilib, tarqalgan tarmoqlar bir nechagina xolos. Taniqli firmalar bu tarmoqlarni qо’llab-quvvatlashlariga va yuqori darajada ularni ish faoliyatini tashkiliy tomonlarini standartlashganiga nima sabab bо’ldi. Bu tarmoq qurilma va uskunalarini kо’p ishlab chiqarilishi va ularning narxi pastligi, boshqa tarmoqlarga qaraganda ustunligini ta’minladi. 16 Dasturiy ta’minot vositalarini ishlab chiqaruvchilar ham albatta keng tarqalgan qurilma va vositalarga mо’ljallangan maxsulotlarini ishlab chiqaradilar. Shuning uchun standart tarmoqni tanlagan foydalanuvchi qurilma va dasturlarni bir-biri bilan mos tushishiga tо’liq kafolat va ishonchga ega bо’ladi. Bozorda standart mahalliy tarmoqlarning turli topologiyali, turli kо’rsatgichlilari juda kо’p, foydalanuvchiga tanlash imkoniyati keng miqyosda mavjud. Lekin u yoki bu tarmoqni tanlash muammosi baribir qolgan. Dasturiy vositalarni о’zgartirishga qaraganda (ularni almashtirish juda oson) tanlangan qurilmalar kо’p yil xizmat qilishi kerak, chunki ularni almashtirish nafaqat kо’p mablag’ ta’lab qilishdan tashqari, kabellar yotqizilish va kompyuterlarni о’zgartirish, natijada butun tarmoq tizimini о’zgartirishga tо’g’ri kelishi mumkin. Shuning uchun tarmoq qurilmasini tanlashda yо’l quyilgan xatolik, dasturiy ta’minotni tanlashda yо’l qо’yilgan xatolikka nisbatan ancha qimmatga tushadi.Ajratiladigan muhitda mahalliy tarmoq Biz yuqorida kompyuter texnologiyasining ko’p jabhalarini o’rgandik. Go’yo bizga boshqa imkoniyatlar kerak emasdek. Haqiqatdan ham dastlab cho’tda yoki arifmometrda hisoblaganimizda, mashinkada materiallarni chop etganimizda, ulardan ko’nglimiz to’q edi. Keyin DOS Norton Commander bilan kompyuterlar hayotimizga kirib keldi. Ammo biz shu darajada to’xtab qolmadik- biz Windowsni yaratdik. Alohida (individual) kompyuterning o’zi endi bizga kamlik qilib qoldi. Biz tarmoqli informatsion tizim yaratish yo’lidamiz. Bu kabi tizimni uchta asosiy elementlar: texnik vositalar; tarmoq operasion sistemasi; amaliy dasturlar majmui tashkil etadi. 1985 yili IBM firmasi tomonidan Token – Ring tarmog’i taklif qilindi (birinchi variantlari 1980 yillarda savdoga chiqarilgan). Token – Ring tarmog’ining vazifasi IBM firmasi ishlab chiqarayotgan hamma turdagi kompyuterlarni (oddiy shaxsiy kompyuterlardan to katta EXM gacha) birlashtirish edi. Kompyuter texnikasini Dunyo miqyosida eng kо’p ishlab chiqaruvchi va eng obrо’li IBM firmasi tomonidan taklif qilingan Token – Ring tarmog’iga etibor qilmaslikning sira ham iloji yо’q albatta. Muhimi shundaki hozirgi vaqtda Token – Ring xalqaro standart IEEE 802.5 sifatida mavjud. Bu holat Token – Ring tarmog’ini Ethernet 16 Dasturiy ta’minot vositalarini ishlab chiqaruvchilar ham albatta keng tarqalgan qurilma va vositalarga mо’ljallangan maxsulotlarini ishlab chiqaradilar. Shuning uchun standart tarmoqni tanlagan foydalanuvchi qurilma va dasturlarni bir-biri bilan mos tushishiga tо’liq kafolat va ishonchga ega bо’ladi. Bozorda standart mahalliy tarmoqlarning turli topologiyali, turli kо’rsatgichlilari juda kо’p, foydalanuvchiga tanlash imkoniyati keng miqyosda mavjud. Lekin u yoki bu tarmoqni tanlash muammosi baribir qolgan. Dasturiy vositalarni о’zgartirishga qaraganda (ularni almashtirish juda oson) tanlangan qurilmalar kо’p yil xizmat qilishi kerak, chunki ularni almashtirish nafaqat kо’p mablag’ ta’lab qilishdan tashqari, kabellar yotqizilish va kompyuterlarni о’zgartirish, natijada butun tarmoq tizimini о’zgartirishga tо’g’ri kelishi mumkin. Shuning uchun tarmoq qurilmasini tanlashda yо’l quyilgan xatolik, dasturiy ta’minotni tanlashda yо’l qо’yilgan xatolikka nisbatan ancha qimmatga tushadi.Ajratiladigan muhitda mahalliy tarmoq Biz yuqorida kompyuter texnologiyasining ko’p jabhalarini o’rgandik. Go’yo bizga boshqa imkoniyatlar kerak emasdek. Haqiqatdan ham dastlab cho’tda yoki arifmometrda hisoblaganimizda, mashinkada materiallarni chop etganimizda, ulardan ko’nglimiz to’q edi. Keyin DOS Norton Commander bilan kompyuterlar hayotimizga kirib keldi. Ammo biz shu darajada to’xtab qolmadik- biz Windowsni yaratdik. Alohida (individual) kompyuterning o’zi endi bizga kamlik qilib qoldi. Biz tarmoqli informatsion tizim yaratish yo’lidamiz. Bu kabi tizimni uchta asosiy elementlar: texnik vositalar; tarmoq operasion sistemasi; amaliy dasturlar majmui tashkil etadi. 1985 yili IBM firmasi tomonidan Token – Ring tarmog’i taklif qilindi (birinchi variantlari 1980 yillarda savdoga chiqarilgan). Token – Ring tarmog’ining vazifasi IBM firmasi ishlab chiqarayotgan hamma turdagi kompyuterlarni (oddiy shaxsiy kompyuterlardan to katta EXM gacha) birlashtirish edi. Kompyuter texnikasini Dunyo miqyosida eng kо’p ishlab chiqaruvchi va eng obrо’li IBM firmasi tomonidan taklif qilingan Token – Ring tarmog’iga etibor qilmaslikning sira ham iloji yо’q albatta. Muhimi shundaki hozirgi vaqtda Token – Ring xalqaro standart IEEE 802.5 sifatida mavjud. Bu holat Token – Ring tarmog’ini Ethernet 17 tarmoq mavqei bilan bir о’ringa qо’yadi,IBM firmasi о’z tarmog’ini keng tarqalishi uchun hamma tadbir va choralarni amalga oshirdi: tarmoq xujjatlari batafsil tayyorlab tarqatildi, hatto adapterlarni prinsipial sxemasigacha bu xujjat tarkibiga kiritildi. Natijada kо’p firmalar, masalan 3 SOM, Novell, Western Digital, Proteon kabi formalar adapterlarni ishlab chiqarishga kirishdilar. Aytgancha, maxsus shu tarmoq uchun va shuningdek IBM PC Network boshqa tarmoqlari uchun Net BIOS konsepsiyasi ishlab chiqilgan. Avval ishlab chiqilgan PC Network tarmog’ida Net BIOS dasturida adapterda joylashgan doimiy xotirada saqlangan bо’lsa, Token – Ring tarmog’ida esa Net BIOS emulyatsiya dasturi qо’llanilgan, bunday shaklda qо’llanilishi alohida qurilma xususiyatlariga oson moslashuv imkonini beradi va shu bilan birga yuqori bosqich dasturlari bilan ham moslashishni taminlab beradi. Bu talablar quyidagilardan iborat: ishonchlilik, ma’lumotlarning to’liqligi va xavfsizligi; dasturlar va ma’lumotlar omborini o’zgartirmasdan texnik vositalari almashtirish imkoniyati; o’rnatish va foydalanishning soddaligi; turli amaliy dasturlarni qo’llashning soddaligi; ma’lumotlar omboriga murojaat qilish va undagi axborotlardan foydalanishda qulaylik; informatsion sistemaning "ochiq"ligi, ya’ni avvalgi xarajatlarni saqlagan holda ularning vazifalarini kengaytirish imkoniyati. Kompyuter tarmog’i qurilmalari Алока канали ва интерфейслар Тармок картаси Трансивер (transceiver) Кайтаргич (Repeater) Концентратор (Hub) Куприк (Bridge) Коммутатор (Switch) Маршрутизатор (Router) Xulosa qilib aytganda, har qanday loyihalash soddalashtirilgan modellashni namoyon qiladi. Shuning uchun, aslida kelajakda paydo bo‘lishi mumkin bo‘ladigan barcha omillarrni oldindan ko‘ra bilish, barcha talablarni hisobga olish amalda mumkin emas ekan va bironta narsani loyihalash bo‘yicha barcha eng batafsil yozilgan qo‘llanmalar uncha katta qiymatga ega emas. Lekin lokal kompyuter tarmoqlarni loyihalashga eng umumiy masalalarni baribir ifоdаlаsh mumkin, bunday loyihalashni ba’zi foydali prinsiplari taklif qilinishi va 17 tarmoq mavqei bilan bir о’ringa qо’yadi,IBM firmasi о’z tarmog’ini keng tarqalishi uchun hamma tadbir va choralarni amalga oshirdi: tarmoq xujjatlari batafsil tayyorlab tarqatildi, hatto adapterlarni prinsipial sxemasigacha bu xujjat tarkibiga kiritildi. Natijada kо’p firmalar, masalan 3 SOM, Novell, Western Digital, Proteon kabi formalar adapterlarni ishlab chiqarishga kirishdilar. Aytgancha, maxsus shu tarmoq uchun va shuningdek IBM PC Network boshqa tarmoqlari uchun Net BIOS konsepsiyasi ishlab chiqilgan. Avval ishlab chiqilgan PC Network tarmog’ida Net BIOS dasturida adapterda joylashgan doimiy xotirada saqlangan bо’lsa, Token – Ring tarmog’ida esa Net BIOS emulyatsiya dasturi qо’llanilgan, bunday shaklda qо’llanilishi alohida qurilma xususiyatlariga oson moslashuv imkonini beradi va shu bilan birga yuqori bosqich dasturlari bilan ham moslashishni taminlab beradi. Bu talablar quyidagilardan iborat: ishonchlilik, ma’lumotlarning to’liqligi va xavfsizligi; dasturlar va ma’lumotlar omborini o’zgartirmasdan texnik vositalari almashtirish imkoniyati; o’rnatish va foydalanishning soddaligi; turli amaliy dasturlarni qo’llashning soddaligi; ma’lumotlar omboriga murojaat qilish va undagi axborotlardan foydalanishda qulaylik; informatsion sistemaning "ochiq"ligi, ya’ni avvalgi xarajatlarni saqlagan holda ularning vazifalarini kengaytirish imkoniyati. Kompyuter tarmog’i qurilmalari Алока канали ва интерфейслар Тармок картаси Трансивер (transceiver) Кайтаргич (Repeater) Концентратор (Hub) Куприк (Bridge) Коммутатор (Switch) Маршрутизатор (Router) Xulosa qilib aytganda, har qanday loyihalash soddalashtirilgan modellashni namoyon qiladi. Shuning uchun, aslida kelajakda paydo bo‘lishi mumkin bo‘ladigan barcha omillarrni oldindan ko‘ra bilish, barcha talablarni hisobga olish amalda mumkin emas ekan va bironta narsani loyihalash bo‘yicha barcha eng batafsil yozilgan qo‘llanmalar uncha katta qiymatga ega emas. Lekin lokal kompyuter tarmoqlarni loyihalashga eng umumiy masalalarni baribir ifоdаlаsh mumkin, bunday loyihalashni ba’zi foydali prinsiplari taklif qilinishi va 18 unumli ishlatilishi mumkin. Faqat ularna har qanday amaliy holatlar uchun mumkinligini va barcha bo‘lajak holatlar uchun yetarli deb qabul qilish kerak emas. Qandaydir tashkilot uchun yangi tarmoqni o‘rnatganda bir necha omillarni hisobga..olishimiz kerak ekan. Kerakli tarmoq o‘lchamlari, talab qilinadigan tarkibi, iyerarxiya va tarmoqlarni asosiy qismlari qavatlar va korxona binolari bo‘yicha. Asosiy yo‘nalishlari va axborotli oqimning intensivligi, jixozlarning texnik tavsiflari, xonalarda va ular orasida kabel tizimlarni joylashtirish, shuningdek kabelni..butunligini..ta’minot..choralari. Quyidagilarni etiborga olishimiz zarur bo‘lar..ekan..Tarmoqni loyihalashda birinchi galda bor sharoitni va tarmoq yechishi kerak bo‘lgan masalalarni taxlili turishi kerak. Tarmoq o‘lchamlari va uning tarkibini aniqlash zarur ekan. Bunda tarmoq o‘lchamlari tarmoqga birlashadigan kompyutelar soni ham, va ular orasidagi masofa tushuniladi. O‘zida aniq tasuvvur qilish kerak, tarmoqga ulanishga qancha kompyutelar kerak bo‘ldi. Shuning uchun korxona tashkilotlarga tarmoq loyihalashtirish uchun har bir omilga etibor berish kerak ekan. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. M.M. Musaev, A.A.Qaxxorov, M.M. Karimov. Kompyuter tarmoqlarini yig‘ish (Arxitekturasi, qurilmalari, uskunalari). Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. Toshkent, «Ilm-ziyo» 2006. – 160 bet. 2. M.M. Musaev M.M. Musaev, A.A.Qaxxorov, M.M. Karimov. Kompyuter tarmoqlarini yig‘ish (Arxitekturasi, qurilmalari, uskuna lari). Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. 2-nashr «Ilm-ziyo» 2009. – 160 bet. 18 unumli ishlatilishi mumkin. Faqat ularna har qanday amaliy holatlar uchun mumkinligini va barcha bo‘lajak holatlar uchun yetarli deb qabul qilish kerak emas. Qandaydir tashkilot uchun yangi tarmoqni o‘rnatganda bir necha omillarni hisobga..olishimiz kerak ekan. Kerakli tarmoq o‘lchamlari, talab qilinadigan tarkibi, iyerarxiya va tarmoqlarni asosiy qismlari qavatlar va korxona binolari bo‘yicha. Asosiy yo‘nalishlari va axborotli oqimning intensivligi, jixozlarning texnik tavsiflari, xonalarda va ular orasida kabel tizimlarni joylashtirish, shuningdek kabelni..butunligini..ta’minot..choralari. Quyidagilarni etiborga olishimiz zarur bo‘lar..ekan..Tarmoqni loyihalashda birinchi galda bor sharoitni va tarmoq yechishi kerak bo‘lgan masalalarni taxlili turishi kerak. Tarmoq o‘lchamlari va uning tarkibini aniqlash zarur ekan. Bunda tarmoq o‘lchamlari tarmoqga birlashadigan kompyutelar soni ham, va ular orasidagi masofa tushuniladi. O‘zida aniq tasuvvur qilish kerak, tarmoqga ulanishga qancha kompyutelar kerak bo‘ldi. Shuning uchun korxona tashkilotlarga tarmoq loyihalashtirish uchun har bir omilga etibor berish kerak ekan. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. M.M. Musaev, A.A.Qaxxorov, M.M. Karimov. Kompyuter tarmoqlarini yig‘ish (Arxitekturasi, qurilmalari, uskunalari). Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. Toshkent, «Ilm-ziyo» 2006. – 160 bet. 2. M.M. Musaev M.M. Musaev, A.A.Qaxxorov, M.M. Karimov. Kompyuter tarmoqlarini yig‘ish (Arxitekturasi, qurilmalari, uskuna lari). Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. 2-nashr «Ilm-ziyo» 2009. – 160 bet. 19 3. Informatika. Darslik/Akademik S.S.G’ulomov umumiy tahriri ostida.T.; – TDIU, 2007 y.-213 bet. 4. Alimov R.X, Begalov B.A., Yulchieva G.T., Alishov Sh.A. “ Iqtisodiyotda axborot texnologiyalari”.O’quv qo’llanma. T: - “Sharq”, 2006.-130 bet. 5..Alimov R, Xodiev B, Alimov Q va boshqalar. “Milliy iqtisodda axborot tizimlari va texnologiyalari”, T.: “SHarq”-2004. -124 bet. 6..Lutfullaev X.S., Abduғafforov A., Mirzaev N. Iqtisodiyotda axborot texnologiyasi va tizimlari. T.:TDIU 2001-196 bet. 7. http://www.ziyonet.uz- axborot resurslari 8. http://www.aim.uz 9. Ro`zimov S.K. Komp’yuter savodxonligi.-T.: Fan, 2006. -372 bet. 10. Eshkabilov S.L. Internet-axborot qidiruvi.-T.:Fan, 2006.-113 bet. 19 3. Informatika. Darslik/Akademik S.S.G’ulomov umumiy tahriri ostida.T.; – TDIU, 2007 y.-213 bet. 4. Alimov R.X, Begalov B.A., Yulchieva G.T., Alishov Sh.A. “ Iqtisodiyotda axborot texnologiyalari”.O’quv qo’llanma. T: - “Sharq”, 2006.-130 bet. 5..Alimov R, Xodiev B, Alimov Q va boshqalar. “Milliy iqtisodda axborot tizimlari va texnologiyalari”, T.: “SHarq”-2004. -124 bet. 6..Lutfullaev X.S., Abduғafforov A., Mirzaev N. Iqtisodiyotda axborot texnologiyasi va tizimlari. T.:TDIU 2001-196 bet. 7. http://www.ziyonet.uz- axborot resurslari 8. http://www.aim.uz 9. Ro`zimov S.K. Komp’yuter savodxonligi.-T.: Fan, 2006. -372 bet. 10. Eshkabilov S.L. Internet-axborot qidiruvi.-T.:Fan, 2006.-113 bet.