Ташки мухит факторларининг микроорганизмларга таъсири.
Стерилизация, дезинфекция турлари. Химиотерапевтик препаратлар.
Антибиотиклар. Классификацияси.
Мавзуни ёритиш буйича саволлар:
1. Физик факторларнинг микроорганизмларга таъсири;
2. Химик факторларнинг микроорганизмларга таъсири;
3. Биологик факторларнинг микроорганизмларга таъсири;
4. Стерилизация хакида тушунча, стерилизация турлари, медицинада
ахамияти;
5. Антибиотиклар классификацияси;
6. Химотерапевтик моддалар классификацияси;
7. Антибиотикларнинг микроорганизмларга таъсир механизми;
8. Микроорганизмларнинг антибиотикларга сезгирлигини аниклаш
усуллари;
Табиатда
микроорганизмларнинг
хает
фаолиятига
ташки
мухит
олимлари доим таъсир этиб туради. Бу таъсир баъзида кучли булса, баъзида
эса кучсиз булиши мумкин. Микроорганизмларнинг хаёти ташки мухитнинг
таъсирларига боглик булиб, турларига караб 3 группага булинади:
1. Физик факторлар
2. Химик факторлар
3. Биологик факторлар
Физик факторлар хам турлича булади:
1. Температура
2. Куритиш
3. Босим
4. Нурлар энергияси
5. Ультратовушлар
Химик факторлар:
1. Мухит реакцияси
2. Хар хил химиявий моддалар
Биологик факторлар:
1. Микробалар уртасидаги муносабатнинг формалари, симбиоз, метабиоз
2. микроблар уртасидаги ракобат - аннтогонизм.
ФИЗИК ФАКТОРЛАР.
1. Куритиш - микроорганизмларга улдирувчи таъсир клди. Микроб л ар
асосан факат нам лик бор жойда купаяди. (Шунинг учун купгина куритилган
меваларда, гуштларда ва бошкаларда микроблар кам учрайди). Куритиш
натижасида микробларнинг яшаш широитида ва бактерия хужайрасида сув
микдори камая бошлайди, ва бунинг натижасида улар ула бошлайди. озик
мухитда намлик 30% дан пастга тушса микробларнинг усиши, купайиши
тухтаб, лекин маълум бир вактгача улар тирик колишади. Микробларнинг
турига, сезгирлигига бу муддат хар хил булади. М. Холерх вибриони - 2 кун,
шигеллалар - 7 кун, гонококк, менингококклар бир неча соатдан кейин,
улиши мумкин. Туберкулез кузгатувчиси эса куритишга жуда чидамли булиб
балгамда узок вакт колиши мумкин, стафилакокклар эса йирингда бир неча
кун тирик туриши мумкин. Бунга сабаб балгам ва йиринг бактерия атрофида
худди «футляр» хосил булиши мумкин. Мана шундай футлярда сил
касаллигини кузгатувчиси 10 ойгача улмай туриши мумкин.
Бактерияларнинг спораси эса куритишга сезувчан эмас, куритилганда ёки
курук холатда бактерия споралари бир неча ун йиллар сакланиши мумкин.
Ш: куйдирги кузгатувчисининг спораси 15-20 йил сакланиши мумкин.
Агар бактериядарни вакуумда, яъни хавосиз жойда куритсак, куритиш
бактерияларг мутлако булакча таъсир этади. Бу холатда бактериялар анабиоз
холатига утиб узок вакт сакланиши мумкин, хает фаолияти олдин кандай
булган булса, шундай холда туради. Бу курутиш усулидан микробиология
практикасида бактерияларни культурасини саклашда кулланилади.
Агар бактериялар олдиндан музлатиб кейин вакуумда куритилса, яна хам
бактериялар узок вакт сакланиши мумкин. Мб шу усул билан куритилган
гонококк кузгатувчиси 8 йил хает фаолиятини йукотмаган. Мана шу усулда
тирик вакцианалар сакланади (гинчечак, грипп, БЦДИ). Бу усулни
миофилизация усули дейилади.
Механизми:
Бактерия хужайрасининг цитоплазмаси сувсизланиб бактерияни яшаши
учун мухим булган структуралари бузилади ва бактерия халок
булади.
2. Температура.
Микроорганизмларни яшаш ва купайиши учун маълум бир температура
чегараси зарурдир. Шу чегарадан юкори ва-паст булиши
микроорганизмларни хайт фаолияти кескин ёмонланиши, купинча халок
булиши мумкин.
Хамма микроорганизмлар учун 3 та температура нуктаси кайд
килинади:
1. Минимал
2. Оптимал
3. Максимал
1. Баъзи микроблар паст температурада яшашга мослашган, улар 10-30
°С купаядилар. Уларни психрофиллар дейишади. Юнонча psychros - совук.
Phillo - ёктираман.
М: темир бактериялар ёритувчи бактериялар, шимол денгизида
яшайдиган микроблар.
Психрофил бактерияларда температура нукталари бир хил эмас, булар
яшаш фаолиятларига хам боглик булади.
М: шимолий кутбда ва денгизларда яшаётган микроорганизмлар учун
оптимал температура 0° булса, балки бундан хам паст булади. Купгина
сувдаги бактерияларни оптимал температураси +15° + 20° булади.
Паст температурани бактериялар яхши кабул килишади. Баъзи бирлари
суюк водородда хам сакланиб колади. (-253°).
Купгина патоген микроорганизмлар гонококклар, менингококклар 30°
паст
температура
булса
халок
булишади.
Паст
температурада
микроорганизмлар узок вакт саклангани учун патоген микроблар уликларда
ва турли хил субстрактларда сакланиб колишлари мумкин. Микроблар
анабиотик холатида ачиш ва бижгишни келтириб чикармайди, шунинг
учун практикада холодильникларда турли хил зок-овкатларни саклашда
ишлатилади.
2. Оптимал температурада микроорганизмлар энг актив купая олади.
Минимал - 10° Максимал - 45° Уртача 28-39°.
Бу микроорганимзларни мезофиллар дейилади.
Niessos - уртача
Phileo - ёктираман.
Бу группага асосан патоген ва сапрофит бактериялар киради.
3. Максимал температурада (юкори) - булар иссик температурада
купайиб яшайдилар.
Минимал - 25° Максимал - 80°
Уртача 50-60°
Бу группага иссик булокларда, гунгдаги микроб л ар киради. булар ичида
споралилари хам купрок учрайди. Максимал температурадан канча юкори
булса, микроблар шунча тез ула бошлайди.
Бу нарса микроб хужайрасидаги оксилларнинг денатурациясига олиб
келади, ферментларнинг шикастланиши туфайли уларнинг активлиги
йуколади. Температура микробларнинг вегетатив формасига ва спорага хар
хил таъсирот утказади. Агар вегетатив формасидаги микроблар 60°Сда 30-50
минутда улса, споралар кайнатганда хам кийин уладил ар.
Температуранинг ахамияти
1. микробларни устириб олишда
2. стерилизацияда
3. керакли микробларни саклашди
4. халк хужалигида.
3. Hyp энергияси.
1.
Куёш
нурлари
яъни
улыпрабинафша
нурлар
микробларга
бактерицид таъсир килиб улишга олиб келиши мумкин. Тик тушган куёш
нурлари уларга кучли таъсир килади..
денгиз ва океанларда учрайдиган пурпур бактериялар ёруглик нури
таъсирида хает кечиради ва ривожланади.
Биохимик процесслар бу бактерияларда нур таъсирида руй беради,
шунинг учун буларни фотофиллар ёки ёруглик севадиган бактериялар деб
аталади.
Купгина патоген бактериялар ёруглик нуридан куркишади, чунки ёруглик
уларга улдирувчи таъсир курсатади. Бундай бактерияларни фотофат
бактериялар (ёругликдан куркувчи) деб аталади.
Корин тифи кузгатувчиси тугри тушган куёш нури таъсирида 1-2 соатда
улади. Жуда хам чидамли булган спорали бактериялар хам тугри тушган
куёш нуридан бир неча соатдан сунг улади.
Мана шуларни хисобга олиб куёш нурининг канчалик гигиеник ахамиятга
эга эканлигини биламиз. Шунинг учун еру г ва шинам хоналарда, коронги ва
зах хоналарга Караганда микроблар кам учрайди.
Ёруглик нури таъсирининг механизми шундан иборатки, куёш нури
хужайра протоплазмасидаги оксидланиш ва кайталаниш реакцияларига
салбий таъсир курсатади.
Тажрибалар шуни курсатадики, нурлар хавосиз вакуумда бактерияларга
жуда хам кучсиз таъсир курсатади.
02 куп булган хаволи жойда эса уларнинг таъсири ошиб кетади. Кислород
таъсирида реакциялар тезлашиб Н2 О2 хосил булиши мумкин. * Водород
пероксиди хаттоки 1:40 000 нисбатли улдирувчи таъсир килади. бундан
ташкари ферментлар инактивация булиши мумкин.
2. Рентген нурлари - а, (3, у - нурлар юкори дозаларда микробларга
таъсир килиши мумкин. Кам дозадаги нурлар кучсиз таъсири туфайли
бактерияларнинг купайишини тезлатади. Бу нурлар таъсирида нуклеоид
хосилалари ва ДНК парчаланади ва микробларнинг улимига олиб келади.
Умуман бактериялар нурлар таъсирида анча чидамлирок булиб, буни уран
конларида, атом реакторларнинг сувида уларнинг аникланиши далолат
беради.
(тиобактериялар),
нурларга
асосан
патоген
микроб
л
ар
таъсирчандир.
Бу
унинг
паразитлик
хусусияти
ва
ташки
мухитга
чидамсизлиги сабабдир.
Нурларнинг
таъсири
уларнинг
узунлигига
боглик. Нурлардан
-
медицинада, халк хужалигида, фанда кулланилади.
4. Ультратовушлар. Ультра тулкинлар.
Юкори частотали товушлар микробларга халокатли таъсир килади. бу
таъсирлар натижасида бактерия хужайрасида руй берадиган биохимик
процесслар тезлашиб хужайра кобигининг утказувчанлиги бузилади,
хужайра ичидаги босим ошиб кетиб, бактерия хужайрасини халокатига
сабабчи булади. Ультратовуш медицина стерилизациясида ишлатилади.
5. Босим.
Микроблар босимга карши жуда хам юкори чидамликка эгадирлар.
Денгиз ва окаенларда микроорганизмлар хатто 2-9 км чукурликда хам хает
кечира олади, бу ерда босим 200-900 атм.ташкил килади. тажрибалар шуни
курсатдики, бактериялар 5000 атм.босимга, споралар эса 20 000 атм.босимга
чидай олади.
Микроб хужайрасида хам узига хос осмотик босим булиб, у унинг
яшашини таъминлайди. Лекин бу босим узгарса ёки хар хил усулларда
узгартирсак микроб хужайраси ёрилиб халок булиши мумкин.
Ташки мухитда юкори даражали тузлар эритмаси булса бактерияни халок
килиши мумкин. Тузларнинг бу таъсирини практикада турли хил озик-
овкатларни консервация килишда кулланилади. Босимни
автоклавларда ишлатиб, стерилизацияда кулланилади.
Бу таъсирларда ташкари бактериялар яшаётган суюкликларни харакатга
келиши, даре ва каналлардаги сувларнинг тез окиши микроорганизмларга
салбий таъсир курсатади. Бундан ташкари яшаётган
мухитнинг ишкорий ва кислотали булиши хам хар хил микробларга
таъсир килади.
Ташки мухит объектларида микробларни формаларини йук килишга
атерилизация дейилади.
Стерилизация усуллари:
1. Оловда куйдириб стерилшациялаш.
Бу осон усул булиб, микробиология практикасида бактерия петлярларни,
буюм ойнасини ва майда буюмларни стерилизациялашда ишлатилади.
Камчилиги:
Бу усулда предмет холати бузилади.
2. Кайнатиш усули.
Бу хам энг содда ва осон усул булиб, кенг кулланилади. Бу усулда
стерилизациялашда бактерияларнинг споралари улмасликлари мумкин.
(шприцлар, ниналар, пенцетлар)
3. Курук иссиклик билан стерилизация килиш.
Бунда Пастер печи ва куру к иситадиган шкаф ишлатилади. Тугатил ган
тулик стерилизация 165-170 45-60 мин.килинади.
Асосан шиша буюмлар, вата ва марлилар стерилизация килинади.
4. Буг билан стерилизация килиш.
а) Туйинган буг билан босим остида автоклавда стерилизация килиш.
Температура
120°
15-20
мин.
2
атм.босим.
Бунда
озик-мухитлар,
инструментлар, юкумли касал метериаллари, лаборатория хайвонлари
стерилизация килинади.
б) Окувчи буг билан 100° 30-40 мин. 3 кун.бу усул билан спорали
бактерияларнинг споралари вегетатив формага утади ва 2 чи 3 чи маротаба
стериллаганда улади. 3 маротаба стеризиллашда микроблар тулик улади.
Бунда 100 температурага чидамайдиган материалларни стерилизация
килинади.
5. Тиндализация.
Бу усулда 100° иссикликка чидамайдиган баъзи бир моддаларни М6
вакцианалар, зардоблар ва биологик актив моддаларни стерилизация
килинади.
Биринчи маротаба инглиз физиги Тиндаль таклиф килган. Бунда 56-
60° 1 соатдан 5-6 кун давомида киздирилади. Бунда споралар вегетатив
формага утиб 5-6 маротаба киздирганда улади. Бунда юкори
температурада тез бузилувчи моддалар (зардоблар, витаминлар ва
бошкалар).
6. Пастеризация.
Бу
усул
Пастер
томонидан
таклиф
килинган.
Бунда
спорасиз
микроорганизмларни улдириш учун сут махсулотлари стерилизацияла-нади.
50-60° 15-301 ёки 70-80° 5-Ю1 .
ХИМИЯВИЙ ФАКТОРЛАР.
Химиявий моддаларни биринчи маротаба хирургияда куллаган олим 1867
йилда Листердир.
Химиявий моддалар таъсири:
1. Модданинг химиявий тузилишига
2. Концентрациясига
3. Таъсир килиш вактига
4. Микробнинг тури ва шу моддага сезгирлигига
5. Таъсиротнинг шароитига боглик булади.
Булар 2 хил таъсир килади:
1. Бактерицид
2. Бактериостатик
Амалда химиявий моддалар:
Дезинфекцияда Антисептикада кулланилади.
Дезинфекция - (зарарсизлантириш) - бир канча усуллар оркали ташки
мухит объектларини ва-одам танасини юкумли касалликларини чакирувчи
бактериялардан тозалашдир.
Дезинфекцияловчи моддалар сифатида купгина химиявий бирикмалар
ишлатилади.
Таъсир механизмига караб химиявий моддалар бир неча группага
булинади.
1. Юза актив моддалар - совун, ёг кислоталари, содалар.
2. Микроб хужайрасидаги учратувчи моддалар - фенол, крезол.
3. Оксидловчи моддалар - булар микробнинг оксилларини денатурация
килиб, хужайрадаги ферментлар ва нуклеин кислоталар активлигини
пасайтиради. Хлор, йод, хлорамин, перманганат, калий.
4. Оксил функциясини бузувчи моддалар оксиллардаги амин гурухларига
богланиб функциясини бузади.
ФОРМАЛЬДЕГИД.
Шуни хам айтиш керакки, бу моддалар протоплазматик захлар булиб,
макроорганизмларга хам таъсир этади. Шунинг учун хам бу моддалар
бактерияларни факат ташки мухитларда зарарсизлантиради.
Асептика - жарохатланган тукимага микроорганизмларни тушурмаслик
учун курашиш.
Антисептика - жарохатланган тукимага тушган микроорганизмларга
карши курашиш.
БИОЛОГИК ФАКТОРЛАР.
Биологик факторларнинг таъсири усимлик ва хайвонлар олами билан
узвий боглик эканлигини эътироф килиш керак. Ана шу муносабат симбиоз,
комменсализм, метаболизм, шутуализм, антогонизм холатларида намоён
булади.
ХИМИЯВИЙ ФАКТОРЛАР.
1. Спиртлар.
(Этанол 70-80 %, пропанол 60-70 %) сувдаги эритмаси ишлатилади.
Спиртлар хужайра деворидаги оксилларни чуктиради, липидларни эритиб
ювиб ташлайди. Асосан бактерияларнинг вегетатив кисмига таъсир килади.
- бактерия спораси
- замбуруглар
- вируслар таъсир килмайди.
2. Галогенлар ва галогентутувчи препаратлар.
Асосан йод препаратлари, хлор препаратлари ишлатилади. Булар
дезинфектант сифатида яъни хоналарни, асбобларни, хар хил предметларни
обработка килишда ишлатилади.
Бу препаратлар бактерицид ва бактериостатик таъсир килади. одам
органимзига салбий таъсири йук.
а) йоднинг спиртли эритмаси (5% этанолда) антисептик сифатида
ишлатилади. Асосан жарохатланган терини, кесилгаи жойларни обработка
килишда ишлатилади. Оксил тузилишини бузади.
б) йодинол - 1% сувни эритмаси - 0,1% йод, 0,3% К У, 0,9% поливинил
спирти тутади.
Ишлатилиши:
1. хрон.тонзилит
2. йирингли отит
3. йирингли хирургик касалликлар
4. яралар
5. куйганларда
в) йодонот (сувли эритмаси) - бунга юза таъсир килувчи актив моддалар
билан йод кушилган.
Антисептикада кулланилади - операцией майдонни обработка килишда.
Бу йоднинг спиртли эритмаси блмаса шуни ишлатиш мумкин, уринини
босади.
г) Повидон - йод (йод билан поливинилпирролидон комплекси) терини
обработка килишда ишлатилади.
а) вегетатив кисмни б)спорани
Люгол эритмаси - шиллик каватни обработка килишда ишлатилади.
д) газ куринишдаги хлор.Бу сув билан таъсирланиб - хлорат кислота
HCLO.
Хлор
бактерицид
таъсирга
эга.
25%
NaCIO
(хлорная
известь)
дезинфекция учун кулланилади.
е) Хлорамин Б - 25-29% активхлор тутади. Антисептик таъсирга эга. 1,5-
2% эритмаси -жарохатни обработка килишда, 0,25-0,5% кулни ва метал
булмаган инструментларни обработка килишда ишлатилади.
1-3% эритма касал предметларини дезинфекция килишда. 5% туберкулез
инфекциясида дезинфекция килиш.
ж) Пантоцид (таблетка куринишида) таркибида 3 мг активхлор бор.
Сувни тозалашда ишлатилади. 1 таблетка -0,5-0,75 л сувни 15 минтуда
тозалайди. Лекин содда жониворларнинг кисталарини йукотмайди.
з) Хлоргексидин биглюконат (гибитан) 20% -ли сувли эритма -
бактерицид таъсир кон ва йирингларни.
0,5% сувли-спиртли эритма куйганларни обработкада, 0,5 спиртли-сувли
эритма инструментларни 5 минут давомида стерилизиция килишда
ишлатилади. 0,5% спиртли, 1% сувли эритма,
0,1% сувлм, 0,05% эритмалари - хоналарни, жихозларни обработка
килишда, венерик касалликлар профилактикасида.
Мазь Сибикарт (1% хлоргексидин + 1% гидрокартизон) экземада,
дерматитларда кулланилади. Антибактериал ва противовосполит. таъсирга
эга.
3. Альдегид.
Оксиллар - аминогруппасини; сульфгидрил ва карбоксил группаларини
(алкилиругот) - таъсир килади.
1. Формальдегид - 8%
2. Глутар альдегид —2-2,5%
а) Формальдегид эритмасига фермидрон
формклин киради.
Химотерапевтик моддалар таъсири кучли ва мустахкам булиши керак,
чунки резистент (чидамли) бактериялар хосил булади.
Бу холда бактериялар препаратл таъсирига берилмайди, улар узларининг
ташки шаклларини' узгартириб олишлари мумкин, яъни морфологик,
биохимик, культурал белгилари узгаради.
Бактерияларнинг мана шу холатига утиши уларни диагностикасини
мушку ллаштиради.
Химиявий доривор моддалар организмга салбий таъсир килмаслиги
учун:
1. Химотерапевтик препаратларни танлаб ишлатиш керак (хаммасини
хам ишлатиб булмайди.)
2. Маълум бир микдорини (дозасини ишлатиш керак).
3. Чидамли микроб флораси хосил булмаслиги учун купинча бир нечта
химиявий доривор моддаларни комбинация килиб ишлатилади.
4. Химотерапевтик препаратларнинг кам дозаси микроб л арни усишини
купайишини тухтата олмай ошириб юборади, кейинчалик эса катта дозадаги
препаратлар хам бу микробларга таъсир килмайди ва натижада юкумли
касалликлар яна кайталанишига ва хроник формага утишига олиб келади.
Чидамли микрофлорасини хосил булмаслиги учун купинча моддани иккинчи
маротаба юбориш ва комбинация холида юбориш керак.
2. Синишларга карши:
Азотетритлар
,
Эмбилин,
Циклофосфан,
Антиметаболитлар,
Антипуриниллар ва бошка микроорганизмларга карши.
Биринчи маротаба 132 йил Г. Домачк бактерияларга карши химиявий
даволовчи
мод
да
сифатида
кизил
ва
ок
стрептоцид
куллаган.
Стрептоциднинг
таъсирини
амалга
оширувчи
модда
сульфаниламид
группаси хисобланган. Шунинг учун бу препаратлар сульфаниламид
препаратлари деб аталади. Буларга жуда куп препаратлар киради.
стрептоцид, этазол, норсульфазол ва бошкалар.
Булар купгина гр + ва гр- бактериялар чакирган касалликлар