Ilmiybaza.uz TASHKILIY HUJJATLAR VA ULARNING XUSUSIYATLARI Reja: 1. Hujjat turlari va xususiyatlari: guvohnoma, yo‘riqnoma, hujjatlarning zaruriy qismlari. 2. Ustav, nizom hujjatlari, hujjatlarning zaruriy qismlari. 3. Shartnoma hujjati va uning zaruriy qismlari. Ilmiybaza.uz Tayanch so‘z va iboralar: ish yuritish, til, tafakkur, uslub, nutq uslublari, hujjat turlari, ichki va tashqi hujjatlar, guvohnoma, yo‘riqnoma, nizom, so‘z boyligi. Bunday hujjatlarda korxona va tashqilotlarning huquqiy tomonlari, xodimlari, boshqaruv jarayonining borishida jamoa ishtirokining qayd qilinishi, boshqa tashkilotlari bilan aloqalarning huquqiy tomonlari kabi masalalarni aks ettiradi. Bu hujjatlar guruhiga nizomlar, yo‘riqnoma, majlis bayonlari, shartnomalar kiradi. Guvohnoma Guvohnoma muayyan shaxsning xizmat va boshqa holat va vakolatlarini tasdiqlovchi hujjat hisoblanadi. U bajaradigan vazifasiga qarab bir necha turga bo‘linadi. 1. Muayyan shaxsning xizmat va boshqa holatlarini ko‘rsatadi. Masalan, har bir kishi ishga yoki o‘qishga qabul qilinganida unga guvohnoma beriladi. Bu guvohnoma o‘z egasining aynan shu yerda ishlashi yoki o‘qishini tasdiqlovchi hujjat bo‘lishi bilan birga, unga shu muassasaning turli bo‘linmalarida erkin kirib-chiqish huquqini beradi. 2. Muayyan shaxsning biron ishga (masalan, taftish o‘tkazishga) oid vakolatini ko‘rsatadi. Bunday guvohnomalar, odatda rahbar tomonidan beriladi. Guvohnomalarning bu turi yonda olib yurishga moslashtirilib, qattiq muqovali daftarcha shaklida tayyorlanadi. Ulaming zaruriy qismlari quyidagicha: 1) hujjat nomi («Guvohnoma»)- bu so‘z muqova ustiga yoziladi; 2) guvohnoma beruvchi tashkilot nomi; 3) guvohnoma egasining ismi-sharifi (to‘liq yoziladi); 4) lavozimi; 5) guvohnomaning amal qiiish muddati (odatda har bir yil muddat ko‘rsatiladi, so‘ng uning cho‘zilgani haqida beigi(muhr) qo‘yiladi; 6) tashkilot rahbarining imzosi; Ilmiybaza.uz 7) shaxsiy imzo; 8) guvohnoma egasining surati; 9) tashkilot muhri (uning bir qismi surat ustiga bosilishi kerak); 3. Xizmat safari guvohnomasi xodimga safar vaqtida yuklatilgan xizmat vazifasini bajarishga vakolat beruvchi hujjat. Guvohnoma maxsus blankada rasmiylashtriladi va xodim qo‘liga topshiriladi. Uning zaruriy qismlari yuqorida keltiriIgan tarkibiy qismda bir oz farq qiladi. Xizmat safari guvohnomasi moliyaviy hujjat boMgani uchun u to‘g‘ri rasmiylashtirilishi kerak. Unda barcha imzo va muhrlaming bo‘lishi alohida ahamiyatga ega. Bundan tashqari turli malaka oshirish muassasalarida ta'lim olgan shaxslarga tegishli guvohnoma hisoblanadi. Bunday guvohnomalarda amal qiiish muddati ko‘rsatilmaydi. Guvohnomada berilgan sana va mansabdor shaxslar imzosigina bo‘ladi. Yo‘riqnoma Qonun yoki boshqa me’yoriy hujjatlami tanishtirish maqsadida chiqariladigan huquqiy hujjat.Yo‘riqnomaning asosiy zaruriy qismlari: 1. Eng yuqorida tasdiqlash ustxati. 2. Hujjatning sarlavhasi, (yo‘riqnomaning nomi). 3. Matnning kirish qismi, bo‘limlari, kichik bo‘limlari va h.k. 4. Yo‘riqnoma tuzuvchining lavozimi, ismi, ota ismi va familiyasi, uning imzosi. 5. Yo‘riqnoma tuzilgan vaqt sanasining va tartib raqami, shartli raqami indeksi Ilmiybaza.uz Nizom Muassasa yokl uning tarkibiy bo‘linmalarining tuzlilshi, huquqi, vazlfalari, burchlari, ishni tashkil qilishlari tartibotini belgilaydigan huquqiy hujjat. Nizom ayrim mansabdor shaxslarga va turli tadbirlar ko‘rik, musobaqa, tanlov va boshqalarga nisbatan ham tuzilishi mumkin. Ko‘pincha nizom muassasalar ta’sis etilishi yoki tashkil topishi paytida tuziladi va yuqori tashkilotlar farmoyishi bilan tasdiqlanadi. Muassasalarning tarkibiy qismlari ularning rahbarlari tomonidan tuziladi va muassasa rahbari farmoyishi bilan yoki tasdiqlash ustxatini qo‘yish bilan kuchga kiradi. Muvaqqat komissiyalar, guruhlar va shu kabilarning huquqiy maqomlari ham nizom bilan belgilanadi. Nizomning asosiy zaruriy qismlari: 1. Hujjat turining nomi. 2. Vazifalari nizom bilan belgilanayotgan muassasa tarkibiy qismining nomi. 3. Matnning mazmuni: muassasa tuzilishidan maqsad va asoslar; asosiy vazifalari; muassasa tuzilishi, huquqi, ishni tashqil qilish tartiboti. 4. Muassasa rahbari imzosi. 5. Sana va joyi. 6. Tasdiqlash usthati yuqori qismida o‘ng burchakda joylashadi. Ustav Muayyan munosabat doirasidagi faoliyat yoki biror davlat organi, muassasaning tuzilishini yo‘naltirib turadigan asosiy nizom va qoidalar majmuyi. Ustav biror organ yoki muassasa vazifalari va huquqiy holatini tavsiflaydigan me’yoriy ahamiyatga ega. Binobarin, ustav nizomga nisbatan keng tushunchadir. U ko‘proq ma’lum bir tarmoq, sohalar, yirik muassasalar bo‘yicha tuziladi. Qoida Ilmiybaza.uz Bu hujjat ichki mehnat tartiboti, ya‘ni unda ishni tashkil etish, xodimlar bilan ma’muriyat o‘rtasidagi majburiyatlar, ta'tillar berish tartibi, ichki tartib (ish vaqti va undan foydalanish, yutuqlar uchun rag‘batlantirish va mehnat intizomi buzilgani uchun jazo berish kabi masalalami aks ettiradi). Qoidalar mehnat jamoasining umumiy yig‘ilishida muhokama etiladi va tasdiqlangandan keyin kuchga kiradi. Shunday qilib, har bir tashkilotdagi qoidalar soni va mazmuni uning ish tartibi va vazifalaridan kelib chiqaai. Masalan, studentlarning oliy o‘quv yurti binosida o‘zini tutish qoidalari, yotoqxonadan foydalanish qoidalari bunday muassasalarda joriy etilgan qoidalar sirasiga kiradi. Shartnoma Shartnoma ikki yoki undan ortiq tomonning biron bir munosabatlar o‘rnatish haqidagi kelishuvini qayd etuvchi va munosabatlami tartibga soluvchi hujjatdir. Shartnoma to‘g‘risida maxsus qoidalar mavjud bo‘lib, ular O‘zbekiston Respublikasi Fuqorolik Kodeksining 353-385 moddalarida bayon etilgan. Shartnomalar tashkilotlar 0‘rtasida, tashkilot bilan fuqaro, shuningdek, fuqaro bilan fuqaro o‘rtasida tuzilishi mumkin. Har qanday shartnoma uning maqsadi va mazmunidan qat'i nazar qonunga muvofiq bo‘lishi kerak. Shartnomalar hajm jihatiga ko‘ra ancha katta hujjat bo‘lib, asosan, quyidagi qismlardan iborat: 1. Shartnomaning nomi (mahsulot etkazib berish, uy-joy sotib olish va h.klar). 2. Shartnoma tuzilgan sana. 3. Shartnoma tuzilgan joy (shahar nomi). 4. Shartnoma tuzayotgan tomonlaming aniq va to‘liq nomi , tomonlar vakillarining to‘liq ismlari va vakoiatlari ko‘rsatiladi. 5. Shartnoma matni. 6. Tomonlaming huquqiy manzillari. Ilmiybaza.uz 7. Tomonlarning imzolari va muhrlari. Shartnoma matni ko‘pincha rim raqamlari bilan belgilanadi. Boblar esa bandlarga bo‘linadi hamda ular arab raqamlari bilan ko‘rsatiladi. Matnda tomonlar bajarish lozim boMgan shartlar va boshqa majburiyatlar aniq bayon qilinadi. Ba'zi shartnomalarda keltiriladigan zararlami to‘lash shartlari ham belgilanadi. Tomonlar shartnomaning barcha moddalari bo‘yicha kelishib olganlaridan keyingina shartnoma tuzilgan hisoblanadi. Bitim Muassasa va alohida xodim o‘rtasida mehnat shartnomasi - bitim tuziladi. Uning mazmuni va shartlari 0‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksida belgilab berilgan. Muassasalar bilan ulaming hisobida turmaydigan shaxslar o‘rtasida ham ma’lum mehnat munosabatlari o‘rnatilishi mumkin. Ba'zi hollarda ma'lum cheklangan muddatda bajariladigan xizmatni muayyan muassasaning o‘zidan bajaradigan xizmatchi bo‘lmay qoladi. Shunday hollarda chetda taklif qilingan mutaxassis bilan mehnat bitimi tuziladi. Bitimning zaruriy qismlari: 1. Hujjat nomi. 2. Tuzilgan sana va joy. 3. Mehnat bitimi, tuzayotgan tomonlarning to‘la va aniq nomi, ishlovchining lavozimi, to‘liq ism-sharifi. 4. Bitim mazmuni. 5. Ishni bajarish muddati va bajaruvchiga to‘lanadigan ish haqining umumiy miqdori. 6. Ish sifatiga qo‘yiladigan talablar va uni qabul qilib olsh tartibi. 7. Bajaruvchiga haq toMash muddati va tartibi. 8. Tomonlaming manzillari. 9. Tomonlaming imzolari. 10. Muassasa muhri. Ilmiybaza.uz Shunday shartnomalar borki, ular notarial idoralar tomonidan iqlanishi shart. Bunday shartnomalar mazmun jihatidan turlicha boMadi day shartonomalar fuqarolar o‘rtasidagi mulkiy munosabatlami tartibga soladi. TOPSHIRIQLAR 1. Til va tafakkur, til va nutq, jamiyat va shaxs tushunchalari haqidagi fikrlaringizni yozma bayon eting. 2. Ichki va tashqi hujjatlarning farqi nimada? Sodda va murakkab hujjatlar qanday farqlanadi? 3. Xususiy hujjatlar haqida nima bilasiz? Namunaviy hujjatlar qanday bo‘ladi? 4. Qolipli hujjatlar haqida fikringiz qanday? 5. Mavzuning zaruriy qismlari va berilgan namunadan foydalanib o‘z tarjimayi holingizni yozing. ADABIYOTLAR 1. Абдураҳмонов Ғ., Мамажонов С. Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент: Ўзбекистон, 2002. 2. Аминов М., Мадвалиев А., Маҳкамов Н., Маҳмудов Н. Иш юритиш. Амалий қўлланма. – Тошкент: ЎзМЕ, 2017. 3. Ирисқулов М., Тилшуносликка кириш. – Тошкент: ўқитувчи, 1992. 4. Каримов С. ўзбек тилининг бадиий услуби. – Самарқанд: Зарафшон, 1992. 5. Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Й. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Тошкент: ўқитувчи, 1992. 6. Содиқов . Уйғур ёзуви тарихи. – Тешкент: Маънавият, 1997. 7. Mahmudov N. va bosh. Ish yuritish asoslari. – Toshkent: O‘zME davlat ilmiy nashriyoti, 2006. 8. Mahmudov N., Rafiyev A., Yo‘ldoshev I. Davlat tilida ish yuritish. – Toshkent, 2015. 9. To‘xliyev N. Ish yuritish. – Toshkent, 2017. Ilmiybaza.uz 10. Davlat tilida ish yuritish, hujjatchilik va atamashunoslik. Tuzuvchi: Boltayev M. – Samarqand, SamDU nashri, 2007.