Tashkilotlar va ularni boshqarish

Yuklangan vaqt

2024-06-15

Yuklab olishlar soni

12

Sahifalar soni

90

Faytl hajmi

499,8 KB


 
 
 
 
Tashkilotlar va ularni boshqarish 
 
Reja: 
1. Tashkilotlar tushunchasi va tasnifi 
2. Tashkilotning ichki va tashqi muhiti 
3. Tashkilotlar faoliyatini turkumlashtirish. Tashkiliy tuzilmalarning turlari 
4.Asosiy tashkiliy- huquqiy shakllar 
5 Tashkilotlarni rivojlanishidagi zamonaviy tendensiyalar. Tashkilotlarning 
yangi turlari.  
6. Tashkilotni strategik boshqarish 
7.Tashkiliy o‘zgarishlarni boshqarish 
 
 
Jamiyat har xil tashkilotlarning juda katta miqdoridan tashkil topadi. 
Ko‘pchilik kishilar o‘zlarining butun ongli hayotlari davomida o‘zlari a’zosi 
bo‘lgan yoki ular bilan aloqaga kirishgan u yoki bu tashkilotlar bilan 
bog‘langandirlar. 
Ammo tashkilotning o‘zi nima va ushbu tashkilot uchun qaysi umumiy 
alomatlar xosdir? 
Tashkilotni vazifalarni hal qilish va ma’lum maqsadlarga erishish uchun 
birlishgan shaxslar guruhi sifatida belgilash mumkin. 
Tashkilot deb atalishi uchun qandaydir guruh quyidagi majburiy talablarga 
javob berishi kerak: 
 juda bo‘lmaganda, o‘zini ushbu guruhning a’zosi deb hisoblaydigan 
ikkita shaxsni mavjud bo‘lishi; 
 juda bo‘lmaganda guruhning barcha a’zolari o‘zlari uchun umumiy deb 
qabul qilingan bitta maqsadni mavjud bo‘lishi; 
Tashkilotlar va ularni boshqarish Reja: 1. Tashkilotlar tushunchasi va tasnifi 2. Tashkilotning ichki va tashqi muhiti 3. Tashkilotlar faoliyatini turkumlashtirish. Tashkiliy tuzilmalarning turlari 4.Asosiy tashkiliy- huquqiy shakllar 5 Tashkilotlarni rivojlanishidagi zamonaviy tendensiyalar. Tashkilotlarning yangi turlari. 6. Tashkilotni strategik boshqarish 7.Tashkiliy o‘zgarishlarni boshqarish Jamiyat har xil tashkilotlarning juda katta miqdoridan tashkil topadi. Ko‘pchilik kishilar o‘zlarining butun ongli hayotlari davomida o‘zlari a’zosi bo‘lgan yoki ular bilan aloqaga kirishgan u yoki bu tashkilotlar bilan bog‘langandirlar. Ammo tashkilotning o‘zi nima va ushbu tashkilot uchun qaysi umumiy alomatlar xosdir? Tashkilotni vazifalarni hal qilish va ma’lum maqsadlarga erishish uchun birlishgan shaxslar guruhi sifatida belgilash mumkin. Tashkilot deb atalishi uchun qandaydir guruh quyidagi majburiy talablarga javob berishi kerak:  juda bo‘lmaganda, o‘zini ushbu guruhning a’zosi deb hisoblaydigan ikkita shaxsni mavjud bo‘lishi;  juda bo‘lmaganda guruhning barcha a’zolari o‘zlari uchun umumiy deb qabul qilingan bitta maqsadni mavjud bo‘lishi;
 
 
 maqsad (maqsadlar)ga erishish uchun birgalikda ishlaydigan guruh 
a’zolarini mavjud bo‘lishi. 
Alohidagi, hususiy jihatlardan abstraktlashtirilgan holda aytish mumkinki, 
har qanday tashkilotning asosiy tashkil qiluvchilari unga kiruvchi odamlar, u 
amalga oshirishi uchun tashkil qilingan va mavjud bo‘lgan maqsadlar va 
tashkilot salohiyatini shakllantiruvchi va harakatga keltiruvchi boshqaruvdan 
iboratdir. 
Zamonaviy tashkilotni tashqi muhit bilan resurslarni almashtirishga qodir 
ochiq tizim sifatida tasavvur etish mumkin. Kirishda u tashqi muhitdan 
resurslarni oladi, chiqishga yaratilgan mahsulotni beradi. SHuning uchun har 
qanday tashkilot uchta jarayonni amalga oshiradi: 
-tashqi muhitdan resurslarni olish; 
-mahsulotni ishlab chiqarish; 
-uni tashqi muhitga topshirish. 
Bu jarayonlar tashkilot uchun hayotiy muhimdirlar. Buning ustiga, 
tashkilotning muvaffaqiyatli faoliyati uchun ular o‘rtasidagi ma’lum 
muvozanatni ushlab turish zarur. Bunda asosiy rol boshqaruvga tegishlidir. 
Tashkilotni boshqarish asosan u amalga oshirishga qaratilgan belgilanish 
bilan belgilanadi. Ichki tashkiliy hayotda boshqaruv tashkilot resurslarini u o‘z 
maqsadlariga erishishi uchun shakllantiruvchi va hara- katga keltiruvchi 
muvofiqlashtiruvchi boshlanish rolini o‘ynaydi. Boshqaruv tashkilotning ichki 
muhitini va hammadan avval uning tuzilishini shakllantiradi va, kerak 
bo‘lganda, uni o‘zgartiradi. Boshqaruv tashkilotda o‘tayotgan vazifaviy 
jarayonlarga rahbarlikni amalga oshiradi. 
Gap shundaki, har qanday tashkilotning faoliyati ko‘p sonli har xil 
jarayonlar va jarayonchalardan tashkil topadi. Bunda jarayonlar va 
jarayonchalarning har bir guruhiga rahbarlikni umuman tashkilotni boshqarish 
bo‘yicha ishning alohida turi sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Bu ishning 
 maqsad (maqsadlar)ga erishish uchun birgalikda ishlaydigan guruh a’zolarini mavjud bo‘lishi. Alohidagi, hususiy jihatlardan abstraktlashtirilgan holda aytish mumkinki, har qanday tashkilotning asosiy tashkil qiluvchilari unga kiruvchi odamlar, u amalga oshirishi uchun tashkil qilingan va mavjud bo‘lgan maqsadlar va tashkilot salohiyatini shakllantiruvchi va harakatga keltiruvchi boshqaruvdan iboratdir. Zamonaviy tashkilotni tashqi muhit bilan resurslarni almashtirishga qodir ochiq tizim sifatida tasavvur etish mumkin. Kirishda u tashqi muhitdan resurslarni oladi, chiqishga yaratilgan mahsulotni beradi. SHuning uchun har qanday tashkilot uchta jarayonni amalga oshiradi: -tashqi muhitdan resurslarni olish; -mahsulotni ishlab chiqarish; -uni tashqi muhitga topshirish. Bu jarayonlar tashkilot uchun hayotiy muhimdirlar. Buning ustiga, tashkilotning muvaffaqiyatli faoliyati uchun ular o‘rtasidagi ma’lum muvozanatni ushlab turish zarur. Bunda asosiy rol boshqaruvga tegishlidir. Tashkilotni boshqarish asosan u amalga oshirishga qaratilgan belgilanish bilan belgilanadi. Ichki tashkiliy hayotda boshqaruv tashkilot resurslarini u o‘z maqsadlariga erishishi uchun shakllantiruvchi va hara- katga keltiruvchi muvofiqlashtiruvchi boshlanish rolini o‘ynaydi. Boshqaruv tashkilotning ichki muhitini va hammadan avval uning tuzilishini shakllantiradi va, kerak bo‘lganda, uni o‘zgartiradi. Boshqaruv tashkilotda o‘tayotgan vazifaviy jarayonlarga rahbarlikni amalga oshiradi. Gap shundaki, har qanday tashkilotning faoliyati ko‘p sonli har xil jarayonlar va jarayonchalardan tashkil topadi. Bunda jarayonlar va jarayonchalarning har bir guruhiga rahbarlikni umuman tashkilotni boshqarish bo‘yicha ishning alohida turi sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Bu ishning
 
 
nisbatan mustaqil uchastkalari bo‘lib, ular boshqaruvdagi mehnat taqsimotida 
ob’ektiv xarakterga ega bo‘lgan jarayon sifatida ajralib turadilar. 
XX asr menejmenti sohasidagi yirik mutaxassislardan biri CH.Bernardning 
fikriga ko‘ra, odamlarni tashkilotlarga birlashish va ular doirasida o‘zaro 
hamkorlik qilishga har bir kishiga alohida holda xos bo‘lgan jismoniy va 
biologik cheklanishlar undaydi. Tashkilotda odamlar bir birlarini to‘ldiradilar, 
o‘z qobiliyatlarning vujudga keltiradilar, bu ularni yashab qolish uchun 
kurashda kuchli kiladi. Eng soddasi, chamasi, ibtidoiy to‘da bo‘lgan, tashkilot 
birlashmasdan odamzotni yashab qolishi va sivilizatsiyani yaratishi mumkin 
bo‘lmagan. 
Tashkilotni faoliyat yuritishning asosida quyidagilardan tashkil topgan 
sinergetik (hamkorlikdagi harakatning) samarasi yotadi. Tashkilotning yagona 
bir butun sifatidagi salohiyatlari va imkoniyatlari uning alohida elementlari, 
salohiyatlari va va imkoniyatlari summasidan oshib ketadi, bu ularning o‘zaro 
bir birlarini qo‘llab quvvatlashlari va o‘zaro to‘ldirishlari bilan asoslanadi. 
SHunday qilib, tashkilotlarga birlashishdan uning a’zolari uchun haqiqiy yutuq 
mavjud, u ularning mustaqilliklari tufayli cheklanishlaridan yo‘qotishlarni 
qoplaydi. 
Bunda sinergetik samara hammadan avval quyidagilar hisobga tashkil 
bo‘ladi: 
- xodimlar va bo‘linmalar mehnatini taqsimlanishi va ixtisoslashishi; 
- tashkiliy korporativ madaniyatni shakllanishi; 
- xodimlar tomonidan kasbiy tajriba va bilimlar bilan almashish, ulardan 
yaxshiroq foydalanish; 
- birlashtirilgan moddiy va moliyaviy resurslardan yaxshiroq foydalanish 
va ular bilan manerv qilish; 
- har bilan kishi uchun uning shaxsiy va ishga doir sifatlariga mos keluvchi 
ish joyi va lavozimni tanlab olish, ulardan har birining bilimlari va kasbiy 
ko‘nikmalaridan yaxshiroq foydalanish; 
nisbatan mustaqil uchastkalari bo‘lib, ular boshqaruvdagi mehnat taqsimotida ob’ektiv xarakterga ega bo‘lgan jarayon sifatida ajralib turadilar. XX asr menejmenti sohasidagi yirik mutaxassislardan biri CH.Bernardning fikriga ko‘ra, odamlarni tashkilotlarga birlashish va ular doirasida o‘zaro hamkorlik qilishga har bir kishiga alohida holda xos bo‘lgan jismoniy va biologik cheklanishlar undaydi. Tashkilotda odamlar bir birlarini to‘ldiradilar, o‘z qobiliyatlarning vujudga keltiradilar, bu ularni yashab qolish uchun kurashda kuchli kiladi. Eng soddasi, chamasi, ibtidoiy to‘da bo‘lgan, tashkilot birlashmasdan odamzotni yashab qolishi va sivilizatsiyani yaratishi mumkin bo‘lmagan. Tashkilotni faoliyat yuritishning asosida quyidagilardan tashkil topgan sinergetik (hamkorlikdagi harakatning) samarasi yotadi. Tashkilotning yagona bir butun sifatidagi salohiyatlari va imkoniyatlari uning alohida elementlari, salohiyatlari va va imkoniyatlari summasidan oshib ketadi, bu ularning o‘zaro bir birlarini qo‘llab quvvatlashlari va o‘zaro to‘ldirishlari bilan asoslanadi. SHunday qilib, tashkilotlarga birlashishdan uning a’zolari uchun haqiqiy yutuq mavjud, u ularning mustaqilliklari tufayli cheklanishlaridan yo‘qotishlarni qoplaydi. Bunda sinergetik samara hammadan avval quyidagilar hisobga tashkil bo‘ladi: - xodimlar va bo‘linmalar mehnatini taqsimlanishi va ixtisoslashishi; - tashkiliy korporativ madaniyatni shakllanishi; - xodimlar tomonidan kasbiy tajriba va bilimlar bilan almashish, ulardan yaxshiroq foydalanish; - birlashtirilgan moddiy va moliyaviy resurslardan yaxshiroq foydalanish va ular bilan manerv qilish; - har bilan kishi uchun uning shaxsiy va ishga doir sifatlariga mos keluvchi ish joyi va lavozimni tanlab olish, ulardan har birining bilimlari va kasbiy ko‘nikmalaridan yaxshiroq foydalanish;
 
 
- har xil odamlarnnig tajribasi, bilimlari va malakalarini bitta tashkilot 
(bo‘linma)da birlashtirish va h.k. 
SHuning bilan birga odamlarni tashkilotga birlashtirish hamma vaqt ham 
sinergetik samarani olishni kafolatlamaydi, ba’zida esa salbiy samara beradi. 
Tashkiliy uyushmaganlik buning asosiy sababi bo‘ladi.  
Tashkilot, kunlarning birida vujudga kelib, uni tashkil qilgan odamlar bilan 
ma’lum munosabatlarga kirib, ko‘proq darajada, ba’zida esa butunlay ularga 
bog‘liq bo‘lmagan mustaqil hayot bilan yasha 
y boshlaydi. Uning doira- 
sida odamlar tashkilotdan uni tashkil qilishdan maqsadga erishish uchun 
foydalanadilar. Xususan, ular tashkilot ularga sho‘‘baiqarli, muhim, obro‘li 
faoliyat bilan shug‘ullanish imkoniyatini berishi, kerakli axborotlar bilan 
ta’minlashi, kerakli huquqlar, mustaqillik, hukmronlikni berishi, xavfsizlik va 
ijtimoiy himoyalanganlikni kafolatlashiga umid qiladilar.  
Tashkilot o‘z navbatida, o‘z tomonidan birlashtirilgan odamlarning 
imkoniyatlaridan o‘zini mustahkamlash va rivojlantirish uchun foydalanadi. 
SHuning uchun o‘z a’zolaridan ma’lum tajriba, bilimlar, malakalarini 
mavjudligini, ishlarda faol ishtirok etishni, ijrochilikni, javobgarlikni, 
intizomlilikni, o‘rnatilgan qoidalar va xulq me’yorlariga bo‘ysunishni, o‘z 
maqsadlari va boyliklarini taqsimlashlarini kutadi. 
Ideal holda inson va tashkilot o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar 
muvofiqlashtirilgan bo‘lishlari kerak, ammo muvozanat u yoki bu tomonidan 
suiiste’molliklar natijasida buzilishi mumkin, bunda yo tashkilot odamlarni 
kichkina vintchalar darajasiga tushuradi yoki odamlar tashkilotdan o‘zlarining 
g‘arazli maqsadlari yo‘lida foydalanadilar va shuning bilan uning salohiyati va 
obro‘siga ziyon etkazadilar. Ushbu va boshqa holda ham natija bilan xil bo‘ladi- 
tashkilot kuchsizlanadi va o‘z vazifalarini normal bajarishdan to‘xtaydi. 
Tashkilot a’zolari erishishga harakat qiluvchi maqsadning mavjudligi 
uning muhim alomati hisoblanadi. Maqsad ularni birlashtiradi va jipslashtiradi, 
tashkilotni mavjud bo‘lishiga ma’no, uning harakatlariga aniqlik, aniq yo‘nalish 
- har xil odamlarnnig tajribasi, bilimlari va malakalarini bitta tashkilot (bo‘linma)da birlashtirish va h.k. SHuning bilan birga odamlarni tashkilotga birlashtirish hamma vaqt ham sinergetik samarani olishni kafolatlamaydi, ba’zida esa salbiy samara beradi. Tashkiliy uyushmaganlik buning asosiy sababi bo‘ladi. Tashkilot, kunlarning birida vujudga kelib, uni tashkil qilgan odamlar bilan ma’lum munosabatlarga kirib, ko‘proq darajada, ba’zida esa butunlay ularga bog‘liq bo‘lmagan mustaqil hayot bilan yasha y boshlaydi. Uning doira- sida odamlar tashkilotdan uni tashkil qilishdan maqsadga erishish uchun foydalanadilar. Xususan, ular tashkilot ularga sho‘‘baiqarli, muhim, obro‘li faoliyat bilan shug‘ullanish imkoniyatini berishi, kerakli axborotlar bilan ta’minlashi, kerakli huquqlar, mustaqillik, hukmronlikni berishi, xavfsizlik va ijtimoiy himoyalanganlikni kafolatlashiga umid qiladilar. Tashkilot o‘z navbatida, o‘z tomonidan birlashtirilgan odamlarning imkoniyatlaridan o‘zini mustahkamlash va rivojlantirish uchun foydalanadi. SHuning uchun o‘z a’zolaridan ma’lum tajriba, bilimlar, malakalarini mavjudligini, ishlarda faol ishtirok etishni, ijrochilikni, javobgarlikni, intizomlilikni, o‘rnatilgan qoidalar va xulq me’yorlariga bo‘ysunishni, o‘z maqsadlari va boyliklarini taqsimlashlarini kutadi. Ideal holda inson va tashkilot o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar muvofiqlashtirilgan bo‘lishlari kerak, ammo muvozanat u yoki bu tomonidan suiiste’molliklar natijasida buzilishi mumkin, bunda yo tashkilot odamlarni kichkina vintchalar darajasiga tushuradi yoki odamlar tashkilotdan o‘zlarining g‘arazli maqsadlari yo‘lida foydalanadilar va shuning bilan uning salohiyati va obro‘siga ziyon etkazadilar. Ushbu va boshqa holda ham natija bilan xil bo‘ladi- tashkilot kuchsizlanadi va o‘z vazifalarini normal bajarishdan to‘xtaydi. Tashkilot a’zolari erishishga harakat qiluvchi maqsadning mavjudligi uning muhim alomati hisoblanadi. Maqsad ularni birlashtiradi va jipslashtiradi, tashkilotni mavjud bo‘lishiga ma’no, uning harakatlariga aniqlik, aniq yo‘nalish
 
 
beradi. Maqsadsiz tashkilot bo‘lmaydi va bo‘lish ham mumkin emas, chunki 
odamlar o‘z faoliyatlari erkinligini oddiygina yo‘qo- tishni va o‘zlari ichlaridan 
rozi bo‘lmagan umumiy talablarga bo‘ysunishga rozi bo‘lmaydilar. SHuni 
nazarda tutish kerakki, tashkilotning maqsadlariga faqat kuchlari va 
qobiliyatlarini birlashtirilishi kerakli hosillarni beruvchi, ishtirokchilarning 
ba’zi bir “jiddiy” soni mavjudligidagina erishish mumkin. 
Ajralib turishlik tashkilotning boshqa alomati bo‘ladi, u ichki 
jarayonlarning ba’zi bir yopiqligida aks ettiradi, buni tashkilotni tashqi 
muhitdan ajratib turuvchi chegaralarni mavjudligi ta’minlaydi. Bu chegaralar 
“shaffof” yoki “noshaffof” devorlar ko‘rinishidagi materiallardan yoki u yoki 
bu harakatlarga nisbatan turli xildagi yozma buyruqlar va cheklashlarga 
asoslangan “ideal” bo‘lishlari mumkin. 
Tashkilot faoliyatini o‘zini o‘zi boshqarish tamoyili asosida amalga 
oshirish uning muhim alomati bo‘ladi, u qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun 
mavjud qonunchilik doirasida har qanday qarorlarni mustaqil qabul qilish va 
amalga oshirish imkoniyatini ko‘zda tutadi. “O‘zini o‘zi boshqarish” atamasi 
o‘zini o‘zi boshqarishning mustaqilligi va shaxsiy atamashunosligini aks 
ettiradi. Tashkilotlarning o‘zini o‘zi boshqarishi asosida ularning iqtisodiy va 
boshqa manfaatlari yotadi.  
Tashkilotning yashash davrini ko‘rib chiqish mumkin. Uning eng keng 
tarqalgan varianti 4.1 – rasmda berilgan. 
 
            Balog‘at 
 
     O‘sish va                Tanazzul    
     rivojlanish  
 
   Tashkil 
   qilish 
beradi. Maqsadsiz tashkilot bo‘lmaydi va bo‘lish ham mumkin emas, chunki odamlar o‘z faoliyatlari erkinligini oddiygina yo‘qo- tishni va o‘zlari ichlaridan rozi bo‘lmagan umumiy talablarga bo‘ysunishga rozi bo‘lmaydilar. SHuni nazarda tutish kerakki, tashkilotning maqsadlariga faqat kuchlari va qobiliyatlarini birlashtirilishi kerakli hosillarni beruvchi, ishtirokchilarning ba’zi bir “jiddiy” soni mavjudligidagina erishish mumkin. Ajralib turishlik tashkilotning boshqa alomati bo‘ladi, u ichki jarayonlarning ba’zi bir yopiqligida aks ettiradi, buni tashkilotni tashqi muhitdan ajratib turuvchi chegaralarni mavjudligi ta’minlaydi. Bu chegaralar “shaffof” yoki “noshaffof” devorlar ko‘rinishidagi materiallardan yoki u yoki bu harakatlarga nisbatan turli xildagi yozma buyruqlar va cheklashlarga asoslangan “ideal” bo‘lishlari mumkin. Tashkilot faoliyatini o‘zini o‘zi boshqarish tamoyili asosida amalga oshirish uning muhim alomati bo‘ladi, u qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun mavjud qonunchilik doirasida har qanday qarorlarni mustaqil qabul qilish va amalga oshirish imkoniyatini ko‘zda tutadi. “O‘zini o‘zi boshqarish” atamasi o‘zini o‘zi boshqarishning mustaqilligi va shaxsiy atamashunosligini aks ettiradi. Tashkilotlarning o‘zini o‘zi boshqarishi asosida ularning iqtisodiy va boshqa manfaatlari yotadi. Tashkilotning yashash davrini ko‘rib chiqish mumkin. Uning eng keng tarqalgan varianti 4.1 – rasmda berilgan. Balog‘at O‘sish va Tanazzul rivojlanish Tashkil qilish
 
 
  
5.1.rasm. Tashkilotning yashash davri 
 
Birinchi bosqich – tashkilotni tashkil qilinishi, uni vujudga kelishi. Bunda 
asosiy vazifalar – bozorga chiqish, yanada rivojlanish uchun ko‘proq foyda 
olishdir. 
Ikkinchi bosqich – tashkilotning o‘sishi. Bu bosqichning asosiy maqsadi – 
qisqa muddatli foyda va jadal o‘sish. Asosiy vazifa – bozorning bir qismini 
qamrab olish. 
Uchinchi bosqich – tashkilotning balog‘ati. Bunda asosiy maqsad barcha 
yo‘nalishlar bo‘yicha samaradorlikni oshishidan iborat bo‘ladi. Eng muhim 
vazifa - korxonaning obro‘sini oshirish. Bu korxonaning tuzilishiga davriy 
ravishda o‘zgartirishlar kiritishni talab qiladi. 
To‘rtinchi bosqich - tanazzul, tashkilotni qarishi. Raqobat, bozorni 
qisqarishi natijasida tashkilot o‘z mahsulotiga talabni kamayishiga duch keladi. 
Tashkilotning asosiy maqsadi mavjud o‘rinlari saqlab qolish hisobiga 
barqarorlikni ta’minlashdan iboratdir. 
Tashkilot hayotining yana bir pallasini ajratish mumkin. Tashkilotdagi 
ishlarning holati va menejmentning hulqiga ko‘ra quyidagi variantlar bo‘lishi 
mumkin; tashkilotning qaytadan tiklanishi yoki uni tugatilishi. Ko‘pgina 
hollarda tashkilotni boshqarishning asosiy maqsadi uni qaytadan tiklashdan 
iborat bo‘ladi. Bunda tashkilot faoliyatini o‘zgartirish, uni qayta tashkil qilish 
va innovatsiyalarni tadbiq etish asosiy vazifa bo‘ladi. 
Bozor tomonidan o‘zini o‘zi boshqarish bozor xo‘jaligi sub’ektlarining 
mehnat jamoalarini tashkil qiluvchi mulk egalari, tadbirkorlar, menejerlar, 
yollanma xodimlarga yangicha ijtimoiy stratifikatsiyalanishi (bo‘linishi)ni, va 
shunga ko‘ra, mulk egasini o‘zini o‘zi boshqarishi, tadbirkorni o‘zini o‘zi 
boshqarishi, menejerning kasbiy boshqaruvi va mehnat jamoasi a’zolarining 
o‘zini o‘zi boshqarishini kuzda tutadi. Bozor iqtisodiyoti sub’ektlari o‘rtasida 
5.1.rasm. Tashkilotning yashash davri Birinchi bosqich – tashkilotni tashkil qilinishi, uni vujudga kelishi. Bunda asosiy vazifalar – bozorga chiqish, yanada rivojlanish uchun ko‘proq foyda olishdir. Ikkinchi bosqich – tashkilotning o‘sishi. Bu bosqichning asosiy maqsadi – qisqa muddatli foyda va jadal o‘sish. Asosiy vazifa – bozorning bir qismini qamrab olish. Uchinchi bosqich – tashkilotning balog‘ati. Bunda asosiy maqsad barcha yo‘nalishlar bo‘yicha samaradorlikni oshishidan iborat bo‘ladi. Eng muhim vazifa - korxonaning obro‘sini oshirish. Bu korxonaning tuzilishiga davriy ravishda o‘zgartirishlar kiritishni talab qiladi. To‘rtinchi bosqich - tanazzul, tashkilotni qarishi. Raqobat, bozorni qisqarishi natijasida tashkilot o‘z mahsulotiga talabni kamayishiga duch keladi. Tashkilotning asosiy maqsadi mavjud o‘rinlari saqlab qolish hisobiga barqarorlikni ta’minlashdan iboratdir. Tashkilot hayotining yana bir pallasini ajratish mumkin. Tashkilotdagi ishlarning holati va menejmentning hulqiga ko‘ra quyidagi variantlar bo‘lishi mumkin; tashkilotning qaytadan tiklanishi yoki uni tugatilishi. Ko‘pgina hollarda tashkilotni boshqarishning asosiy maqsadi uni qaytadan tiklashdan iborat bo‘ladi. Bunda tashkilot faoliyatini o‘zgartirish, uni qayta tashkil qilish va innovatsiyalarni tadbiq etish asosiy vazifa bo‘ladi. Bozor tomonidan o‘zini o‘zi boshqarish bozor xo‘jaligi sub’ektlarining mehnat jamoalarini tashkil qiluvchi mulk egalari, tadbirkorlar, menejerlar, yollanma xodimlarga yangicha ijtimoiy stratifikatsiyalanishi (bo‘linishi)ni, va shunga ko‘ra, mulk egasini o‘zini o‘zi boshqarishi, tadbirkorni o‘zini o‘zi boshqarishi, menejerning kasbiy boshqaruvi va mehnat jamoasi a’zolarining o‘zini o‘zi boshqarishini kuzda tutadi. Bozor iqtisodiyoti sub’ektlari o‘rtasida
 
 
vujudga keladigan boshqaruv vazifalarini taqsimlanishi ko‘pgina omillarga 
bog‘liqdir. Hammadan avval har bir sub’ektning imkoniyatli (xos bo‘lgan) 
vazifalarini ajratish kerak. Masalan, mulk egasi uchun bu - egalik qilish, 
foydalanish, boshqarish vazifasidir. Mulk egasining dastlabki boshkaruv 
munosabati bo‘lgan o‘zini o‘zi boshqarishiga ko‘ra uning mulki vazifa sifatida 
bo‘ladi, uni u to‘liq hajmda yoki qisman bajarishi mumkin. 
Tadbirkor, bozor iqtisodiyotining mustaqil sub’ekti sifatida sarmoya-
mulkni sarmoya-vazifadan ajralishi natijasida paydo bo‘lgan, buning oqibatida 
mulk egasi va tadbirkorlar bir birlariga nisbatan avtonom bo‘lib qolganlar (mulk 
egasi-tadbirkor, tadbirkor esa mulk egasi bo‘lolmasligi mumkin). Tadbirkor, 
bozor iqtisodiyotining asosiy arbobi sifatida, o‘z nomidan, o‘zining 
tavakalchiligi va javobgarligi ostida foyda olish uchun bozorni tovarlar va 
xizmatlar bilan to‘ldirishga qaratilgan tashabbusli faoliyatni tashkil qiladi. 
Menejment va uning sub’ekti- menejerni har tomonlama ta’riflash 
mumkin. Birinchidan, menejmentni, tashkilot davlatniki bo‘lsa ham, davlatga 
emas, balki tadbirkorlik tuzulmasi (tashkilot)ga tegishli ekanligini tasdiqlash 
zarur. Ikkinchidan, menejmentning, turli- tuman bilimlarni talab qiluvchi, 
kasbiy yo‘lantirilganligi ajratiladi. Uchinchidan, menejment boshqaruv 
tamoyillari, vazifalari, usullari va shakllarining yig‘indisi sifatida bo‘ladi. 
Menejer tashkilot faoliyatining samaradorligi uchun javob beradi va buning 
uchun tegishli daromad oladi.  
Mehnat jamoasining boshqaruv faoliyati sohasi hammadan avval mehnat 
munosabatlari va ishning sifatini qarab oladi. Xodimlar tomonidan bajariladigan 
boshqaruv vazifalarining doirasi ularning rivojlanganligi darajasi, ijtimoiy 
sherikligi, malakasi , shaxsiy sifatlari va boshqa ominlarga bog‘liqdir. 
SHuni ta’kidlash keraki, mulk egasi-tadbirkorni o‘zini o‘zi boshqarishi, 
menejerni kasbiy boshqaruvi va mehnat jamoasini o‘zini o‘zi boshqarish 
o‘rtasidagi chegaralar shartli va harakatchandirlar. Tadbirkor, menejer, 
xodimlar tashkilotning aksiyasi yoki payi (ulush)ni xarid qilib, uning 
vujudga keladigan boshqaruv vazifalarini taqsimlanishi ko‘pgina omillarga bog‘liqdir. Hammadan avval har bir sub’ektning imkoniyatli (xos bo‘lgan) vazifalarini ajratish kerak. Masalan, mulk egasi uchun bu - egalik qilish, foydalanish, boshqarish vazifasidir. Mulk egasining dastlabki boshkaruv munosabati bo‘lgan o‘zini o‘zi boshqarishiga ko‘ra uning mulki vazifa sifatida bo‘ladi, uni u to‘liq hajmda yoki qisman bajarishi mumkin. Tadbirkor, bozor iqtisodiyotining mustaqil sub’ekti sifatida sarmoya- mulkni sarmoya-vazifadan ajralishi natijasida paydo bo‘lgan, buning oqibatida mulk egasi va tadbirkorlar bir birlariga nisbatan avtonom bo‘lib qolganlar (mulk egasi-tadbirkor, tadbirkor esa mulk egasi bo‘lolmasligi mumkin). Tadbirkor, bozor iqtisodiyotining asosiy arbobi sifatida, o‘z nomidan, o‘zining tavakalchiligi va javobgarligi ostida foyda olish uchun bozorni tovarlar va xizmatlar bilan to‘ldirishga qaratilgan tashabbusli faoliyatni tashkil qiladi. Menejment va uning sub’ekti- menejerni har tomonlama ta’riflash mumkin. Birinchidan, menejmentni, tashkilot davlatniki bo‘lsa ham, davlatga emas, balki tadbirkorlik tuzulmasi (tashkilot)ga tegishli ekanligini tasdiqlash zarur. Ikkinchidan, menejmentning, turli- tuman bilimlarni talab qiluvchi, kasbiy yo‘lantirilganligi ajratiladi. Uchinchidan, menejment boshqaruv tamoyillari, vazifalari, usullari va shakllarining yig‘indisi sifatida bo‘ladi. Menejer tashkilot faoliyatining samaradorligi uchun javob beradi va buning uchun tegishli daromad oladi. Mehnat jamoasining boshqaruv faoliyati sohasi hammadan avval mehnat munosabatlari va ishning sifatini qarab oladi. Xodimlar tomonidan bajariladigan boshqaruv vazifalarining doirasi ularning rivojlanganligi darajasi, ijtimoiy sherikligi, malakasi , shaxsiy sifatlari va boshqa ominlarga bog‘liqdir. SHuni ta’kidlash keraki, mulk egasi-tadbirkorni o‘zini o‘zi boshqarishi, menejerni kasbiy boshqaruvi va mehnat jamoasini o‘zini o‘zi boshqarish o‘rtasidagi chegaralar shartli va harakatchandirlar. Tadbirkor, menejer, xodimlar tashkilotning aksiyasi yoki payi (ulush)ni xarid qilib, uning
 
 
birgalikdagi egasi bo‘ladilar. Bunda mulk egasi, tadbirkor, menejer, mehnat 
jamoasi a’zosi vazifalarini ma’lum darajada bunday birlashishida ularni bir 
vaqtdagi chegaralanishlari birmuncha samaraliroq bo‘ladi.  
Tashkilotning bevosita va kundalik boshqaruvida menejerlar va, ayniqsa, 
ularning yuqori darajasi muhim rol o‘ynaydi. Bunda mulk egasining o‘zini o‘zi 
boshqarishi daslabki boshqaruv munosabati bo‘ladi. 
Zamonaviy tashkilotlar katta turli-tumanliklari bilan ta’riflanadilar va 
ma’lum alomatlar bo‘yicha bo‘linadilar. 
 
5.2. Tashkilotning ichki va tashqi muhiti 
Har bir tashkilotni faoliyat yuritishi va rivojlanishi ma’lum bir 
muhitda(ichki va tashqi) amalga oshiriladi. Tashkilot faoliyati faqat muhit uni 
amalga oshirishga yo‘l qo‘ygan holdagina bo‘lishi mumkin. Vaqtning har 
qanday paytidagi tashkilotning holati va faoliyati– uning ichki omillarining 
harakati va tashqi muhit omillarining ta’siri natijasidir. 
Tashkilotning ichki muhiti uning hayotiy kuchining man’basi bo‘ladi. U 
o‘z ichiga tashkilotga faoliyat yuritish va zamon, vaktning ma’lum oralig‘ida 
mavjud bo‘lish va yashab qolish imkoniyatini beruvchi salohiyatni oladi. Ammo 
u agar uning kerakligicha faoliyat yuritishini ta’minlamasa, uning muammolar 
va hattoki halokatining manbasi bo‘lishi mumkin. 
Bozor 
munosabatlarini 
shaklanishida 
tashkilot 
ichki 
muhitining 
o‘zgarishlari, uni bozorga moslashishi sodir bo‘lishi kerak. 
Tashkilotning ichki muhiti quyidagi tashkil qiluvchilarning uzviy 
bog‘lanishidan iborat bo‘ladi (5.3. rasm). 
-tashkiliy tuzilma; 
-tashkilot ichidagi jarayonlar; 
-texnologiya; 
-xodimlar; 
-tashkiliy madaniyat. 
birgalikdagi egasi bo‘ladilar. Bunda mulk egasi, tadbirkor, menejer, mehnat jamoasi a’zosi vazifalarini ma’lum darajada bunday birlashishida ularni bir vaqtdagi chegaralanishlari birmuncha samaraliroq bo‘ladi. Tashkilotning bevosita va kundalik boshqaruvida menejerlar va, ayniqsa, ularning yuqori darajasi muhim rol o‘ynaydi. Bunda mulk egasining o‘zini o‘zi boshqarishi daslabki boshqaruv munosabati bo‘ladi. Zamonaviy tashkilotlar katta turli-tumanliklari bilan ta’riflanadilar va ma’lum alomatlar bo‘yicha bo‘linadilar. 5.2. Tashkilotning ichki va tashqi muhiti Har bir tashkilotni faoliyat yuritishi va rivojlanishi ma’lum bir muhitda(ichki va tashqi) amalga oshiriladi. Tashkilot faoliyati faqat muhit uni amalga oshirishga yo‘l qo‘ygan holdagina bo‘lishi mumkin. Vaqtning har qanday paytidagi tashkilotning holati va faoliyati– uning ichki omillarining harakati va tashqi muhit omillarining ta’siri natijasidir. Tashkilotning ichki muhiti uning hayotiy kuchining man’basi bo‘ladi. U o‘z ichiga tashkilotga faoliyat yuritish va zamon, vaktning ma’lum oralig‘ida mavjud bo‘lish va yashab qolish imkoniyatini beruvchi salohiyatni oladi. Ammo u agar uning kerakligicha faoliyat yuritishini ta’minlamasa, uning muammolar va hattoki halokatining manbasi bo‘lishi mumkin. Bozor munosabatlarini shaklanishida tashkilot ichki muhitining o‘zgarishlari, uni bozorga moslashishi sodir bo‘lishi kerak. Tashkilotning ichki muhiti quyidagi tashkil qiluvchilarning uzviy bog‘lanishidan iborat bo‘ladi (5.3. rasm). -tashkiliy tuzilma; -tashkilot ichidagi jarayonlar; -texnologiya; -xodimlar; -tashkiliy madaniyat.
 
 
Tashkilotning tashkiliy tuzilmasi alohida bo‘linmalarning vujudga 
kelgan ajratilishi, ular o‘rtasidagi aloqalar va bo‘linmalarning yagona bir 
butunga birlashishini aks ettiradi. 
 
 
5.3. rasm. Tashkilot ichki va tashqi muhitining omillari va 
o‘zgaruvchanlari. 
Texnik vositalar va ularning tashkilot tomonidan yaratilayotgan yakuniy 
mahsulotni olish uchun kombinatsiyalash va foydalanish usullarini o‘z ichiga 
oluvchi texnoligiya menejment tomonidan eng diqqatli e’tiborning predmeti 
bo‘ladi. Boshkaruv texnologiyalari va ulardan samaraliroq foydalanishni 
amalga oshirish masalalarini hal qilish kerak. Keyingi vaqtlarda borgan sari 
Воситали 
таъсирнинг 
ТАШҚИ МУҲИТИ 
Тўғридан  тўғри  
таъсирнинг 
ТАШҚИ МУҲИТИ 
ИЧКИ 
МУҲИТ 
Таштузилма 
Ташмаданият 
Ходимлар 
Сиёсат 
Ҳуқу
қ 
Физик- 
Географи
к 
шартлар 
Иниституционал 
ташкилий-
техник 
шартлар 
Иқтисоди
ёт 
Социал- 
маданий 
омиллар 
Акциядорла
р 
Етказиб 
берувчила
р 
Рақиблар 
Истеъмолчил
ар 
Махалли
й 
идоралар 
Манфаатлар 
бўйича 
иттифоқлар 
ва 
жамиятлар 
Tashkilotning tashkiliy tuzilmasi alohida bo‘linmalarning vujudga kelgan ajratilishi, ular o‘rtasidagi aloqalar va bo‘linmalarning yagona bir butunga birlashishini aks ettiradi. 5.3. rasm. Tashkilot ichki va tashqi muhitining omillari va o‘zgaruvchanlari. Texnik vositalar va ularning tashkilot tomonidan yaratilayotgan yakuniy mahsulotni olish uchun kombinatsiyalash va foydalanish usullarini o‘z ichiga oluvchi texnoligiya menejment tomonidan eng diqqatli e’tiborning predmeti bo‘ladi. Boshkaruv texnologiyalari va ulardan samaraliroq foydalanishni amalga oshirish masalalarini hal qilish kerak. Keyingi vaqtlarda borgan sari Воситали таъсирнинг ТАШҚИ МУҲИТИ Тўғридан тўғри таъсирнинг ТАШҚИ МУҲИТИ ИЧКИ МУҲИТ Таштузилма Ташмаданият Ходимлар Сиёсат Ҳуқу қ Физик- Географи к шартлар Иниституционал ташкилий- техник шартлар Иқтисоди ёт Социал- маданий омиллар Акциядорла р Етказиб берувчила р Рақиблар Истеъмолчил ар Махалли й идоралар Манфаатлар бўйича иттифоқлар ва жамиятлар
 
 
ilg‘orroq texnologiyalarni paydo bo‘lishi munosabati bilan menejmentning 
tegishli vazifalari etarlicha murakkabroq va ahamiyatliroq bo‘lib bormoqda, 
chunki ularni hal qilish tashkilot uchun kelajakda jiddiy va g‘oyatda ijobiy 
oqibatlarga olib kelishi mumkin.SHuning bilan bir vaqtda ular tashkilotning 
ichki xayotida salbiy jarayonlarga olib kelishi, uning tashkiliy tuzilmasini buzib 
yuborishi, xodimllardagi motivatsiyani yo‘qqa chiqarishi mumkin. 
Xodimlar har qanday tashkilotning asosi bo‘ladilar Odamlarsiz tashkilot 
yo‘q. Tashkilot faqat unda odamlar bo‘lgani uchun yashaydi va faoliyat yuritadi. 
Odamlar tashkilotda uning mahsulotini yaratadilar, tashkilotning madaniyati, 
uning ichki muhitini shakllantiradilar, tashkilotning nima ekanligi ularga 
bog‘likdir. SHuning munosabati bilan tashkilotdagi odamlar menejment uchun 
“birinchi sonli predmet” bo‘ladilar. 
Tashkiliy madaniyat -bu tashkilot a’zolari tomonidan taqsimlanadigan 
eng 
muhim 
boyliklar 
(nomoddiy), 
niyatlar 
va 
belgilarning 
yig‘indisidir.Tashkilotning hamma yoqqa kirib boruvchi tashkil qiluvchisi 
bo‘lgan holda, u ham tashkilotning ichki hayotiga va ham uning tashqi 
muhitdagi holatiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Tashkiliy madaniyat quyidagi tashkil 
qiluvchilardan vujudga keladi: 
 tashkilotni mavjud bo‘lishining ma’nosini va uning xodimlar va 
mijozlarga munosabatini beruvchi falsafa; 
 tashkilot asoslanadigan, va uning mavjud bo‘lish maqsadlariga yoki 
ushbu maqsadlarga erishish usullariga tegishli bo‘lgan ustivor qadriyatlar; 
 tashkilot 
xodimlariga 
taqsimlanadigan 
va 
tashkilotdagi 
o‘zaro 
munosabatlar tomoyillarini belgilab beruvchi hulq me’yorlari; 
 tashkilotda “o‘yin” olib boriladigan qoidalar; 
 tashkilotda mavjud bo‘luvchi va tashkilotda kanday atmosfera mavjudligi 
va tashkilot a’zolari tashqaridagi shaxslar bilan qanday o‘zaro hamkorlik 
qilishlarida nomoyon bo‘luvchi muhit; 
ilg‘orroq texnologiyalarni paydo bo‘lishi munosabati bilan menejmentning tegishli vazifalari etarlicha murakkabroq va ahamiyatliroq bo‘lib bormoqda, chunki ularni hal qilish tashkilot uchun kelajakda jiddiy va g‘oyatda ijobiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.SHuning bilan bir vaqtda ular tashkilotning ichki xayotida salbiy jarayonlarga olib kelishi, uning tashkiliy tuzilmasini buzib yuborishi, xodimllardagi motivatsiyani yo‘qqa chiqarishi mumkin. Xodimlar har qanday tashkilotning asosi bo‘ladilar Odamlarsiz tashkilot yo‘q. Tashkilot faqat unda odamlar bo‘lgani uchun yashaydi va faoliyat yuritadi. Odamlar tashkilotda uning mahsulotini yaratadilar, tashkilotning madaniyati, uning ichki muhitini shakllantiradilar, tashkilotning nima ekanligi ularga bog‘likdir. SHuning munosabati bilan tashkilotdagi odamlar menejment uchun “birinchi sonli predmet” bo‘ladilar. Tashkiliy madaniyat -bu tashkilot a’zolari tomonidan taqsimlanadigan eng muhim boyliklar (nomoddiy), niyatlar va belgilarning yig‘indisidir.Tashkilotning hamma yoqqa kirib boruvchi tashkil qiluvchisi bo‘lgan holda, u ham tashkilotning ichki hayotiga va ham uning tashqi muhitdagi holatiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Tashkiliy madaniyat quyidagi tashkil qiluvchilardan vujudga keladi:  tashkilotni mavjud bo‘lishining ma’nosini va uning xodimlar va mijozlarga munosabatini beruvchi falsafa;  tashkilot asoslanadigan, va uning mavjud bo‘lish maqsadlariga yoki ushbu maqsadlarga erishish usullariga tegishli bo‘lgan ustivor qadriyatlar;  tashkilot xodimlariga taqsimlanadigan va tashkilotdagi o‘zaro munosabatlar tomoyillarini belgilab beruvchi hulq me’yorlari;  tashkilotda “o‘yin” olib boriladigan qoidalar;  tashkilotda mavjud bo‘luvchi va tashkilotda kanday atmosfera mavjudligi va tashkilot a’zolari tashqaridagi shaxslar bilan qanday o‘zaro hamkorlik qilishlarida nomoyon bo‘luvchi muhit;
 
 
 tashkilotda ma’lum tadbirlarni o‘tkazish, ma’lum ifodalar, belgilar va 
h.k.dan foydalanishda aks ettiriladigan hulqiy urf- odatlar. 
Tashkilot xodimlari ko‘proq menejment tomonidan va xususan yuqori 
rahbariyat tomonidan ishlab chiqiladigan va shakllantiriladigan tashkiliy 
madaniyatning manbalari bo‘ladilar Tashkiliy madaniyat tashkilotning barcha 
resurslarini uning maqsadiga erishishga jalb qilishda juda katta rol o‘ynashi 
mumkin. Ammo maqsadga erishish yo‘liga katta to‘siq ham bo‘lishi mumkin, 
ayniksa,u buning uchun o‘zgarishlar o‘tkazishni talab qilsa. 
SHuning uchun menejment tashkiliy madaniyatni shakllanishi, qo‘llab 
quvvatlanishi va rivojlanishi masalalarini hal qilinishiga katta e’tibor qaratishi 
kerak. 
Tashkilotning ichki hayoti ko‘p sonli har har harakatlar, jarayonchalar va 
jarayonlardan tashkil topadi. Tashkilotning turi, uning o‘lchami va faoliyat 
turiga ko‘ra bir xil jarayonlar va harakatlar unda etakchi o‘rinni egallashlari, 
boshqalari yo yo‘q bo‘lishlari yoki kichikroq hajmda amalga oshirilishlari 
mumkin. Ammo harakatlar va jarayonlarning katta turli-tumanligiga 
qaramasdan, vazifaviy jarayonlarning beshta guruhlarga ajratish mumkin, ular 
har qanday tashkilotning faoliyatini qamrab oladilar va menejment tomonidan 
boshqaruv ob’ekti bo‘ladilar. Ular quyidagilardan iborat: 
 ishlab chiqarish; 
 marketing; 
 moliya; 
 xodimlarni boshqarish; 
 ekkaunting (xo‘jalik faoliyatini hisobga olish va tahlil qilish). 
Menejment tashkilotda o‘tayotgan vazifaviy jarayonlarni boshqarishni 
amalga oshiradi, zarur bo‘lgan hollarda, tashkilotning ichki muhitini 
shakllantiradi va o‘zgartiradi. 
 tashkilotda ma’lum tadbirlarni o‘tkazish, ma’lum ifodalar, belgilar va h.k.dan foydalanishda aks ettiriladigan hulqiy urf- odatlar. Tashkilot xodimlari ko‘proq menejment tomonidan va xususan yuqori rahbariyat tomonidan ishlab chiqiladigan va shakllantiriladigan tashkiliy madaniyatning manbalari bo‘ladilar Tashkiliy madaniyat tashkilotning barcha resurslarini uning maqsadiga erishishga jalb qilishda juda katta rol o‘ynashi mumkin. Ammo maqsadga erishish yo‘liga katta to‘siq ham bo‘lishi mumkin, ayniksa,u buning uchun o‘zgarishlar o‘tkazishni talab qilsa. SHuning uchun menejment tashkiliy madaniyatni shakllanishi, qo‘llab quvvatlanishi va rivojlanishi masalalarini hal qilinishiga katta e’tibor qaratishi kerak. Tashkilotning ichki hayoti ko‘p sonli har har harakatlar, jarayonchalar va jarayonlardan tashkil topadi. Tashkilotning turi, uning o‘lchami va faoliyat turiga ko‘ra bir xil jarayonlar va harakatlar unda etakchi o‘rinni egallashlari, boshqalari yo yo‘q bo‘lishlari yoki kichikroq hajmda amalga oshirilishlari mumkin. Ammo harakatlar va jarayonlarning katta turli-tumanligiga qaramasdan, vazifaviy jarayonlarning beshta guruhlarga ajratish mumkin, ular har qanday tashkilotning faoliyatini qamrab oladilar va menejment tomonidan boshqaruv ob’ekti bo‘ladilar. Ular quyidagilardan iborat:  ishlab chiqarish;  marketing;  moliya;  xodimlarni boshqarish;  ekkaunting (xo‘jalik faoliyatini hisobga olish va tahlil qilish). Menejment tashkilotda o‘tayotgan vazifaviy jarayonlarni boshqarishni amalga oshiradi, zarur bo‘lgan hollarda, tashkilotning ichki muhitini shakllantiradi va o‘zgartiradi.
 
 
Tashkilot bozor munosabatlari sharoitlarida atrof-muhit bilan har xil 
axborotli, ashyoviy jihatlarda o‘zaro hamkorlik qilishga qodir bo‘lgan ochiq 
tizimdan iborat bo‘ladi. 
Tashqi muhit tashkilotni resurslar bilan ta’minlovchi manba bo‘ladi. 
Bunda tashkilot ham, o‘z navbatida, buning uchun to‘lov sifatida tashqi muhitga 
o‘z faoliyatining natijalarini berishi kerak. SHunday qilib, tashkilot tashqi muhit 
bilan doimiy ravishda o‘zaro almashish holatida bo‘ladi. U bilan aloqa uzilishi 
bilan, tashkilot ham tugaydi. Tashkilotning tashki muhit bilan o‘zaro hamkorligi 
mavjud bo‘lish imkoniyati, tashkilotning faoliyati, kerakli darajada ichki 
solohiyatini, hamda vujud- ga kelgan chetga chiqarishlarni bartaraf qilish va 
unga ko‘rsatilayotgan xunik ta’sirlardan keyin ham quyilgan maqsadlarga 
erishishni ta’minlaydi. 
Tashqi omillar tashkilotlar ichidagi barcha omillar va jarayonlarga ta’sir 
ko‘rsatadilar, shuning bilan bir vaqtda ular tashkilotlarning boshqa 
operatsiyalariga nisbatan ko‘proq darajada relevantli(muhim)dirlar. Ularni 
ikkita asosiy guruhlariga ajratish mumkin. 
Birinchisi tashkilotlar umumiy tashqi muhitining omillarini tashkil 
qiladilar, ular jamiyat, iqtisodiyot va tabiiy muhitning holatini aks ettiradilar va 
bevosita tashkilot bilan bog‘lik emaslar. 
Ikkinchi guruhga tashkilotlarning bevosita (ishga doir) muhiti omillari 
kiradi, ular bevosita bog‘langanlar va ular bilan o‘zaro hamkorlik qiladilar. 
Bular iste’molchilar, etkazib beruvchilar, raqiblar, ish bo‘yicha sheriklar va h.k. 
Tashkilotning tashqi muhitini turlicha ta’riflash mumkin. Masalan, nemis 
olimlari tashqi muhitni ta’riflash uchun “murakkab” va “dinamik” 
tushunchalaridan foydalanadilar. 
Tashqi muhitning murakkabligini ta’riflarning miqdori va turli-tumanligi 
bilan aks ettirish maqsadga muvafiqdir, ularni tashkilotlarni boshqarish 
jarayonida hisobga olish zarur.Tashqi muhitning dinamikligini uning 
ta’riflarining o‘zgaruvchanligi bilan aks ettirish mumkin. YOrdamida tashqi 
Tashkilot bozor munosabatlari sharoitlarida atrof-muhit bilan har xil axborotli, ashyoviy jihatlarda o‘zaro hamkorlik qilishga qodir bo‘lgan ochiq tizimdan iborat bo‘ladi. Tashqi muhit tashkilotni resurslar bilan ta’minlovchi manba bo‘ladi. Bunda tashkilot ham, o‘z navbatida, buning uchun to‘lov sifatida tashqi muhitga o‘z faoliyatining natijalarini berishi kerak. SHunday qilib, tashkilot tashqi muhit bilan doimiy ravishda o‘zaro almashish holatida bo‘ladi. U bilan aloqa uzilishi bilan, tashkilot ham tugaydi. Tashkilotning tashki muhit bilan o‘zaro hamkorligi mavjud bo‘lish imkoniyati, tashkilotning faoliyati, kerakli darajada ichki solohiyatini, hamda vujud- ga kelgan chetga chiqarishlarni bartaraf qilish va unga ko‘rsatilayotgan xunik ta’sirlardan keyin ham quyilgan maqsadlarga erishishni ta’minlaydi. Tashqi omillar tashkilotlar ichidagi barcha omillar va jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadilar, shuning bilan bir vaqtda ular tashkilotlarning boshqa operatsiyalariga nisbatan ko‘proq darajada relevantli(muhim)dirlar. Ularni ikkita asosiy guruhlariga ajratish mumkin. Birinchisi tashkilotlar umumiy tashqi muhitining omillarini tashkil qiladilar, ular jamiyat, iqtisodiyot va tabiiy muhitning holatini aks ettiradilar va bevosita tashkilot bilan bog‘lik emaslar. Ikkinchi guruhga tashkilotlarning bevosita (ishga doir) muhiti omillari kiradi, ular bevosita bog‘langanlar va ular bilan o‘zaro hamkorlik qiladilar. Bular iste’molchilar, etkazib beruvchilar, raqiblar, ish bo‘yicha sheriklar va h.k. Tashkilotning tashqi muhitini turlicha ta’riflash mumkin. Masalan, nemis olimlari tashqi muhitni ta’riflash uchun “murakkab” va “dinamik” tushunchalaridan foydalanadilar. Tashqi muhitning murakkabligini ta’riflarning miqdori va turli-tumanligi bilan aks ettirish maqsadga muvafiqdir, ularni tashkilotlarni boshqarish jarayonida hisobga olish zarur.Tashqi muhitning dinamikligini uning ta’riflarining o‘zgaruvchanligi bilan aks ettirish mumkin. YOrdamida tashqi
 
 
muhitning o‘zgaruvchanligini baholash mumkin bo‘lgan asosiy ta’ -riflar uning 
omillarining tez-tez takrorlanishi, miqdori va muntazamligidir. 
Tashqi muhitning tashkilotlar faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillari 
g‘oyatda murakkab, bir ma’noli bo‘lmagan va o‘zgaruvchandirlar. Buning 
ustiga, ko‘rsatib o‘tilgan omillar yaqindan o‘zaro ta’sir ko‘rsatuvchi holatda 
bo‘ladilar, ulardan birlaridagi o‘zgarish boshqalaridagi o‘zga- rishlarga olib 
keladi. 
Hozirgi vaqtda tashkilotlar(korxonalari)ning tashqi muhiti hammadan 
avval quyidagilar bilan ta’riflanadi: 
- katta noaniqlik; 
- dinamiklik; 
- oldindan aytib bo‘lmaslik; 
- murakkablik; 
- ba’zi bir tashabbuskorlik bilan. 
Masalan, bazaviy tashkilotlar(iktisodiy faoliyatning “Foydali qazilmalarni 
qazib chiqarish”, ”Qayta ishlovchi ishlab chiqarish “, ” elektr quvvati, gaz va 
suvni ishlab chiqarish va taqsimlash” turlari bo‘yicha)ning 2010 yilda 
o‘tkazilgan so‘roviga ko‘ra, bu tashkilotlardagi ishga doir faollikni cheklovchi 
asosiy omillar quyidagilardan iborat: tashkilotlarning pul mablag‘larini 
etishmasligi 35%, tashkilot mahsu- lotiga mamlakat ichidagi etarli bo‘lmagan 
talab 42%, noaniq iqtisodiy holat 16 %, kerakli uskunalarning yo‘qligi 30%, 
tashkilot mahsulotiga xorijdagi etarlicha bo‘lmagan talab 18%, hamda xorijiy 
ishlab chiqaruvchilar tomonidan yuqori raqobot 25 %. 
Tashkilot-xo‘jalik yurituvchi sub’ektni normal ishlashiga jiddiy to‘siqni 
yana biri ishga doir axborotlarning etarlicha bo‘lmagan hajmi, axborot 
kengligining surunkali etkazib berishga bitimlarni shakllantirishni judayam 
qiyinlashtiradi, xo‘jalik xatarini oshiradi va ishga doir munosabat nafaqat 
qattiqqo‘llik va bir ma’nolikni, balki o‘zaro “murosa”, egiluvchanlik va ko‘p 
variantlikni ko‘llashni talab qiladi. 
muhitning o‘zgaruvchanligini baholash mumkin bo‘lgan asosiy ta’ -riflar uning omillarining tez-tez takrorlanishi, miqdori va muntazamligidir. Tashqi muhitning tashkilotlar faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillari g‘oyatda murakkab, bir ma’noli bo‘lmagan va o‘zgaruvchandirlar. Buning ustiga, ko‘rsatib o‘tilgan omillar yaqindan o‘zaro ta’sir ko‘rsatuvchi holatda bo‘ladilar, ulardan birlaridagi o‘zgarish boshqalaridagi o‘zga- rishlarga olib keladi. Hozirgi vaqtda tashkilotlar(korxonalari)ning tashqi muhiti hammadan avval quyidagilar bilan ta’riflanadi: - katta noaniqlik; - dinamiklik; - oldindan aytib bo‘lmaslik; - murakkablik; - ba’zi bir tashabbuskorlik bilan. Masalan, bazaviy tashkilotlar(iktisodiy faoliyatning “Foydali qazilmalarni qazib chiqarish”, ”Qayta ishlovchi ishlab chiqarish “, ” elektr quvvati, gaz va suvni ishlab chiqarish va taqsimlash” turlari bo‘yicha)ning 2010 yilda o‘tkazilgan so‘roviga ko‘ra, bu tashkilotlardagi ishga doir faollikni cheklovchi asosiy omillar quyidagilardan iborat: tashkilotlarning pul mablag‘larini etishmasligi 35%, tashkilot mahsu- lotiga mamlakat ichidagi etarli bo‘lmagan talab 42%, noaniq iqtisodiy holat 16 %, kerakli uskunalarning yo‘qligi 30%, tashkilot mahsulotiga xorijdagi etarlicha bo‘lmagan talab 18%, hamda xorijiy ishlab chiqaruvchilar tomonidan yuqori raqobot 25 %. Tashkilot-xo‘jalik yurituvchi sub’ektni normal ishlashiga jiddiy to‘siqni yana biri ishga doir axborotlarning etarlicha bo‘lmagan hajmi, axborot kengligining surunkali etkazib berishga bitimlarni shakllantirishni judayam qiyinlashtiradi, xo‘jalik xatarini oshiradi va ishga doir munosabat nafaqat qattiqqo‘llik va bir ma’nolikni, balki o‘zaro “murosa”, egiluvchanlik va ko‘p variantlikni ko‘llashni talab qiladi.
 
 
Zamonaviy tashkilot yashab qolishi va qo‘yilgan maqsadlarga erishishni 
ta’minlash uchun atrof- muhitni o‘zgarishlariga samarali javob qaytarish, 
moslashishga qodir bo‘lishi kerak. Buning uchun tashkilot menejmenti, 
hammadan avval uning yuqori darajasi tashkilotning atrof-muhit bilan o‘zaro 
hamkorlik qilish siyosatini ishlab chiqarishi va o‘tkazishi, tashkilot atrofdagi 
holatning 
noaniqligini 
pasaytirishi, 
uni 
atrof-muhitning 
o‘zgarishiga 
moslashishini rivojlantirishi kerak. Bunda atrof-muhit bilan samarali o‘zaro 
hamkorlik ham tashkilot ichidagi jarayonlar va ham tashqi muhitga ta’sir 
ko‘rsatish bilan amalga oshirilishi kerak. Tashkilotning atrof-muhit bilan o‘zaro 
hamkorlik 
qilishi 
strategiyasi 
tashkilotlarni 
boshqarishining 
barcha 
jarayonlarini qurish burchagining boshida turishi kerak. 
  
5.3. Tashkilotlar faoliyatini turkumlashtirish.     
Tashkiliy tuzilmalarning turlari 
 Mehnatni taqsimlanishi tashkilotning eng muhim ta’riflari bo‘ladi.  
 Hatto agar ikkita kishi bir maqsadga erishish uchun birgalikda ishlayotgan 
bo‘lsalar ham, ular o‘zaro mehnatni taqsimlashlari kerak. Ishni tashkil qiluvchi 
tarkibiy qismlarga bunday taqsimlanishi mehnatni gorizontal bo‘linishi deb 
ataladi. Ishning katta hajmini kichikroq ixtisos- lashtirilgan vazifalarga 
taqsimlash odamlarning ushbu miqdori mustaqil ishlaganlariga qaraganda 
ancha ko‘proq mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga imkon beradi, ya’ni 
mehnatning kattaroq unumdorligini beradi. Kichikroq tashkilotlarda mehnatni 
gorizontal taqsimlanishi ancha kuchsizroq kuzatiladi. Masalan, umumiy 
ovqatlantirish korxonalarining bir vaqtda boshqaruvchilari ham bo‘lgan egalari, 
ovqat tayyorlashlari va keluvchilarga xizmat ko‘rsatishlari mumkin. 
Yirik va o‘rtacha tashkilotlarda gorizontal taksimlanish etarlicha aniq 
kuzatiladi. U o‘ziga xos vazifalarni bajaruvchi va aniq maqsadlarga erishuvchi 
bo‘linmalarni tashkil qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Ular bo‘limlar, 
xizmatlar, sektorlar va h.k. deb ataladilar. Tashkilot kabi, uning bir qismi 
Zamonaviy tashkilot yashab qolishi va qo‘yilgan maqsadlarga erishishni ta’minlash uchun atrof- muhitni o‘zgarishlariga samarali javob qaytarish, moslashishga qodir bo‘lishi kerak. Buning uchun tashkilot menejmenti, hammadan avval uning yuqori darajasi tashkilotning atrof-muhit bilan o‘zaro hamkorlik qilish siyosatini ishlab chiqarishi va o‘tkazishi, tashkilot atrofdagi holatning noaniqligini pasaytirishi, uni atrof-muhitning o‘zgarishiga moslashishini rivojlantirishi kerak. Bunda atrof-muhit bilan samarali o‘zaro hamkorlik ham tashkilot ichidagi jarayonlar va ham tashqi muhitga ta’sir ko‘rsatish bilan amalga oshirilishi kerak. Tashkilotning atrof-muhit bilan o‘zaro hamkorlik qilishi strategiyasi tashkilotlarni boshqarishining barcha jarayonlarini qurish burchagining boshida turishi kerak. 5.3. Tashkilotlar faoliyatini turkumlashtirish. Tashkiliy tuzilmalarning turlari Mehnatni taqsimlanishi tashkilotning eng muhim ta’riflari bo‘ladi. Hatto agar ikkita kishi bir maqsadga erishish uchun birgalikda ishlayotgan bo‘lsalar ham, ular o‘zaro mehnatni taqsimlashlari kerak. Ishni tashkil qiluvchi tarkibiy qismlarga bunday taqsimlanishi mehnatni gorizontal bo‘linishi deb ataladi. Ishning katta hajmini kichikroq ixtisos- lashtirilgan vazifalarga taqsimlash odamlarning ushbu miqdori mustaqil ishlaganlariga qaraganda ancha ko‘proq mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga imkon beradi, ya’ni mehnatning kattaroq unumdorligini beradi. Kichikroq tashkilotlarda mehnatni gorizontal taqsimlanishi ancha kuchsizroq kuzatiladi. Masalan, umumiy ovqatlantirish korxonalarining bir vaqtda boshqaruvchilari ham bo‘lgan egalari, ovqat tayyorlashlari va keluvchilarga xizmat ko‘rsatishlari mumkin. Yirik va o‘rtacha tashkilotlarda gorizontal taksimlanish etarlicha aniq kuzatiladi. U o‘ziga xos vazifalarni bajaruvchi va aniq maqsadlarga erishuvchi bo‘linmalarni tashkil qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Ular bo‘limlar, xizmatlar, sektorlar va h.k. deb ataladilar. Tashkilot kabi, uning bir qismi
 
 
bo‘lgan bo‘linmalar ham odamlar guruhidan tashkil topadilar va bu odamlar 
faoliyatini umumiy maqsadlarga erishish uchun muvofiq- lashtirish kerak. 
Buning uchun muhnatni vertikal taqsimlanishi kerak, bunda bitta bo‘linma 
rahbari boshqa bo‘linmalar rahbarlarining ishini muvofiklashtiradi, ular ham, 
o‘z navbatida, keyingi bo‘linmalar rahbarlarinig ishini muvofiqlashtiradilar. 
Mehnatni bunday vertikal taqsimlash natijasida boshqaruv bosqichlari tashkil 
bo‘ladilar. 
Demak, tashkilotda mehnat taqsimotining ikkita ichki uzviy shakllari 
mavjud. Birinchisi – bu mehnatni umumiy faoliyatning qismlarini tashkil 
qiluvchi tarkibiy qismlarga taqsimlash, ya’ni gorizontal taqsimot, ikkinchisi– 
harakatlarni muvofiqlashtirish bo‘yicha ish, ya’ni vertikal taqsimot. Bu 
harakatlarni muvofiklashtirish bo‘yicha faoliyat boshqaruv- ning mohiyatini 
tashkil qiladi. 
Tashkilotni rivojlanishi jarayoni, uning faoliyatini turkumlash- tirish oltita 
bosqichdan tashkil topadi. 
I bosqich. Boshqaruv ishlarining hajmi kichik: ishlab chiqarish (tijorat) 
vazifalarini bajaruvchi xodimning o‘zi boshqaruvchi bo‘ladi. 
II bosqich. Boshqaruv ishlari hajmini bajarish uchun ishlab chiqarish 
(tijorat) vazifalaridan ozod qilingan maxsus xodimni ajratish talab qilinadi 
(master, seksiya mudiri); 
III bosqich . Boshqaruv bo‘yicha ishlarning hajmi shunchalik o‘sadiki, 
boshqaruv xodimlari faoliyatini muvofiklashtirish zaruriyati paydo bo‘ladi 
(to‘g‘ri chiziqli ierarxiya vujudga keladi (sex boshlig‘i). 
IV bosqich. Boshqaruv ishi hajmini bunday keyingi o‘sishi munosabati 
bilan boshqaruv xodimlarini alohida vazifalarni bajarish ixtisoslashishlari talab 
qilinadi: rejachilar, nazoratchilar va h.k. mutaxasislar paydo bo‘ladilar. 
V bosqich. Boshqaruv ishining hajmi va bu ish bilan band bo‘lgan 
xodimlar soni ko‘payadi, shuning uchun ularning harakatlarini muvofiq- 
lashtirish zaruriyati vujudga keladi (tavtish komissiyasi raisi). 
bo‘lgan bo‘linmalar ham odamlar guruhidan tashkil topadilar va bu odamlar faoliyatini umumiy maqsadlarga erishish uchun muvofiq- lashtirish kerak. Buning uchun muhnatni vertikal taqsimlanishi kerak, bunda bitta bo‘linma rahbari boshqa bo‘linmalar rahbarlarining ishini muvofiklashtiradi, ular ham, o‘z navbatida, keyingi bo‘linmalar rahbarlarinig ishini muvofiqlashtiradilar. Mehnatni bunday vertikal taqsimlash natijasida boshqaruv bosqichlari tashkil bo‘ladilar. Demak, tashkilotda mehnat taqsimotining ikkita ichki uzviy shakllari mavjud. Birinchisi – bu mehnatni umumiy faoliyatning qismlarini tashkil qiluvchi tarkibiy qismlarga taqsimlash, ya’ni gorizontal taqsimot, ikkinchisi– harakatlarni muvofiqlashtirish bo‘yicha ish, ya’ni vertikal taqsimot. Bu harakatlarni muvofiklashtirish bo‘yicha faoliyat boshqaruv- ning mohiyatini tashkil qiladi. Tashkilotni rivojlanishi jarayoni, uning faoliyatini turkumlash- tirish oltita bosqichdan tashkil topadi. I bosqich. Boshqaruv ishlarining hajmi kichik: ishlab chiqarish (tijorat) vazifalarini bajaruvchi xodimning o‘zi boshqaruvchi bo‘ladi. II bosqich. Boshqaruv ishlari hajmini bajarish uchun ishlab chiqarish (tijorat) vazifalaridan ozod qilingan maxsus xodimni ajratish talab qilinadi (master, seksiya mudiri); III bosqich . Boshqaruv bo‘yicha ishlarning hajmi shunchalik o‘sadiki, boshqaruv xodimlari faoliyatini muvofiklashtirish zaruriyati paydo bo‘ladi (to‘g‘ri chiziqli ierarxiya vujudga keladi (sex boshlig‘i). IV bosqich. Boshqaruv ishi hajmini bunday keyingi o‘sishi munosabati bilan boshqaruv xodimlarini alohida vazifalarni bajarish ixtisoslashishlari talab qilinadi: rejachilar, nazoratchilar va h.k. mutaxasislar paydo bo‘ladilar. V bosqich. Boshqaruv ishining hajmi va bu ish bilan band bo‘lgan xodimlar soni ko‘payadi, shuning uchun ularning harakatlarini muvofiq- lashtirish zaruriyati vujudga keladi (tavtish komissiyasi raisi).
 
 
VI bosqich. Boshqaruv faoliyatini rivojlanishi vazifaviy va to‘g‘ri chiziqli 
ierarxiyani umumiy rahbarlik ostida birlashtirish zaruriyatiga olib keladi, u esa 
faoliyatning ixtisoslashgan turi bo‘lib qoladi (korxona direktori). 
Bu bosqichlar har xil tashkiliy tuzilmalar, lavozimlar, bo‘linmalar 
ko‘rinishidagi ma’lum tashkiliy rasmiylashtirishga egalar. 
Tashkilot (korxona) ning tashkiliy tuzilmasini  tashkilotni boshqarish 
tuzimini o‘zaro bog‘langan va bo‘ysinish tartibida joylash-tirilgan, maqsadga 
qaratilgan holda faoliyat yuritish va uni rivojla- nishini ta’minlashga qaratilgan 
elementlarning tartibga solingan yig‘indisi sifatida belgilash mumkin. 
Tashkilotda tuzilmalarning bir necha turlarini ajratish mumkin: texnologik, 
ishlab chiqarish, moliyaviy, ijtimoiy, axborot, tashkiliy va h.k. Bunda oxirgisi 
alohida o‘ringa ega: u sinergetik samara olish va qo‘yilgan maqsadlarga erishish 
uchun elementlarning o‘zaro hamkorligini tartibga soladi, shaxsan tashkiliy 
yaxlitlikni yaratadi. Korxonaning tashkiliy tuzilmasi ishlab chiqarish tuzilmasi 
va boshqaruv tuzilmasining tashkiliy yaxlitligi sifatida bo‘ladi. Ishlab chiqarish 
tuzilmasi bazis sifatida boshqaruvning tuzilmasini belgilab beradi. 
Boshqaruvning vazifalari va tuzilmasi dialektik yaxlitlikda bo‘ladilar. 
YAngi tashkilotni tashkil qilishda vazifalar tuzilmalar (bo‘linmalar, 
lavozimlar)ni shakllantirish, ularga huquqlar, vakolatlar va javobgarliklarni 
biriktirish 
uchun 
asos 
bo‘ladilar. 
Ishlab 
chiqarish 
va 
boshqaruvni 
takomillashtirish va har tomonlama rivojlantirishda tuzilma vazifalar 
majmuasining ehtimol bo‘lgan o‘zgarishlari diapozoni (darajasi)ni belgilab 
beruvchi asos bo‘ladi. Bunday tuzilma tubdan o‘zgartirilmaydi, ya’ni asosiy 
bo‘linmalar va lavozimlar saqlanib qolinadi. 
Tashkilotlar (korxonalar)ni boshqarishning tashkiliy tuzilmasi katta turli-
tumanligi bilan ajralib turadi va qo‘yidagi omillar bilan belgilanadi: 
 tashkilot faoliyatining xarakteri va uning xususiyatlari bilan (ishlab 
chiqariladigan va sotiladigan mahsulotlarning tarkibi, texnolo- gik, texnik 
jihozlarinishi); 
VI bosqich. Boshqaruv faoliyatini rivojlanishi vazifaviy va to‘g‘ri chiziqli ierarxiyani umumiy rahbarlik ostida birlashtirish zaruriyatiga olib keladi, u esa faoliyatning ixtisoslashgan turi bo‘lib qoladi (korxona direktori). Bu bosqichlar har xil tashkiliy tuzilmalar, lavozimlar, bo‘linmalar ko‘rinishidagi ma’lum tashkiliy rasmiylashtirishga egalar. Tashkilot (korxona) ning tashkiliy tuzilmasini tashkilotni boshqarish tuzimini o‘zaro bog‘langan va bo‘ysinish tartibida joylash-tirilgan, maqsadga qaratilgan holda faoliyat yuritish va uni rivojla- nishini ta’minlashga qaratilgan elementlarning tartibga solingan yig‘indisi sifatida belgilash mumkin. Tashkilotda tuzilmalarning bir necha turlarini ajratish mumkin: texnologik, ishlab chiqarish, moliyaviy, ijtimoiy, axborot, tashkiliy va h.k. Bunda oxirgisi alohida o‘ringa ega: u sinergetik samara olish va qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun elementlarning o‘zaro hamkorligini tartibga soladi, shaxsan tashkiliy yaxlitlikni yaratadi. Korxonaning tashkiliy tuzilmasi ishlab chiqarish tuzilmasi va boshqaruv tuzilmasining tashkiliy yaxlitligi sifatida bo‘ladi. Ishlab chiqarish tuzilmasi bazis sifatida boshqaruvning tuzilmasini belgilab beradi. Boshqaruvning vazifalari va tuzilmasi dialektik yaxlitlikda bo‘ladilar. YAngi tashkilotni tashkil qilishda vazifalar tuzilmalar (bo‘linmalar, lavozimlar)ni shakllantirish, ularga huquqlar, vakolatlar va javobgarliklarni biriktirish uchun asos bo‘ladilar. Ishlab chiqarish va boshqaruvni takomillashtirish va har tomonlama rivojlantirishda tuzilma vazifalar majmuasining ehtimol bo‘lgan o‘zgarishlari diapozoni (darajasi)ni belgilab beruvchi asos bo‘ladi. Bunday tuzilma tubdan o‘zgartirilmaydi, ya’ni asosiy bo‘linmalar va lavozimlar saqlanib qolinadi. Tashkilotlar (korxonalar)ni boshqarishning tashkiliy tuzilmasi katta turli- tumanligi bilan ajralib turadi va qo‘yidagi omillar bilan belgilanadi:  tashkilot faoliyatining xarakteri va uning xususiyatlari bilan (ishlab chiqariladigan va sotiladigan mahsulotlarning tarkibi, texnolo- gik, texnik jihozlarinishi);
 
 
 tashkilot ishlab chiqarish yoki tijorat faoliyatining o‘lchamlari (hajmlari) 
bilan; 
 boshqaruv apparati tuzilishining asosiy faoliyati (ishlab chiqarish, 
tijorat)ning ierarxik tuzilishiga mosligi bilan; 
 boshqaruvning tashkil qilish shakli bilan ; 
 tashkilotni boshqarishning markazlashtirilgan va markazlash- tirilmagan 
shakllari o‘rtasidagi munosabat bilan ; 
 boshqaruvning sohaviy va xududiy shakllari o‘rtasidagi munosabat bilan 
(mahsulot, mintaqa bo‘yicha); 
 xodimlar malakasining darajasi bilan; 
 tashkilotning strategiyasi bilan; 
 tashkilot tashqi muhitining murakkabligi va dinamikligi bilan; 
 maqsulotning ta’minoti va sotilishini tashkil qilinishi bilan; 
 tashkilotni geografik joylashishi bilan va h.k. 
  Tashkilotning tashkiliy tuzilmasini shakllantirishda uning oldiga quyidagi 
talablarni ko‘yish kerak: 
  mahsulotni ishlab chiqarish va sotish jarayoni, boshkaruv tuzilmasini 
faoliyat yuritishining natijasi sifatida mutanosiblik , uzliksizlik , parallellik, bir 
maromdalik talablariga mos kelishi kerak; 
 tashkiliy tuzilma tashkilotni rejali ravishda rivojlanishiga yordam berishi 
kerak; 
 tuzilma elementlari (bo‘linmalar)ning soni kichik, ammo tashkilot normal 
faoliyat yuritishi uchun etarlicha bo‘lishi kerak, bitta darajadagi tarkibiy qismlar 
o‘rtasidagi gorizontal aloqalar soni ham xuddi shunday bo‘ladi. Gorizontal 
aloqalar norasmiy munosabatlarni amalga oshirishga imkon beradilar va 
ko‘nikmalarni uzatishga ko‘maklashadilar, bitta darajadagi tarkibiy qismlarning 
tizim 
maqsadlarini 
bajarish 
bo‘yicha 
harakatlarini 
muvofiqlashishini 
 tashkilot ishlab chiqarish yoki tijorat faoliyatining o‘lchamlari (hajmlari) bilan;  boshqaruv apparati tuzilishining asosiy faoliyati (ishlab chiqarish, tijorat)ning ierarxik tuzilishiga mosligi bilan;  boshqaruvning tashkil qilish shakli bilan ;  tashkilotni boshqarishning markazlashtirilgan va markazlash- tirilmagan shakllari o‘rtasidagi munosabat bilan ;  boshqaruvning sohaviy va xududiy shakllari o‘rtasidagi munosabat bilan (mahsulot, mintaqa bo‘yicha);  xodimlar malakasining darajasi bilan;  tashkilotning strategiyasi bilan;  tashkilot tashqi muhitining murakkabligi va dinamikligi bilan;  maqsulotning ta’minoti va sotilishini tashkil qilinishi bilan;  tashkilotni geografik joylashishi bilan va h.k. Tashkilotning tashkiliy tuzilmasini shakllantirishda uning oldiga quyidagi talablarni ko‘yish kerak:  mahsulotni ishlab chiqarish va sotish jarayoni, boshkaruv tuzilmasini faoliyat yuritishining natijasi sifatida mutanosiblik , uzliksizlik , parallellik, bir maromdalik talablariga mos kelishi kerak;  tashkiliy tuzilma tashkilotni rejali ravishda rivojlanishiga yordam berishi kerak;  tuzilma elementlari (bo‘linmalar)ning soni kichik, ammo tashkilot normal faoliyat yuritishi uchun etarlicha bo‘lishi kerak, bitta darajadagi tarkibiy qismlar o‘rtasidagi gorizontal aloqalar soni ham xuddi shunday bo‘ladi. Gorizontal aloqalar norasmiy munosabatlarni amalga oshirishga imkon beradilar va ko‘nikmalarni uzatishga ko‘maklashadilar, bitta darajadagi tarkibiy qismlarning tizim maqsadlarini bajarish bo‘yicha harakatlarini muvofiqlashishini
 
 
ta’minlaydilar. Aloqalar sonini kamayishi tizimni faoliyat yuritishining 
berqarorligi va operativligini oshishiga olib keladi; 
 tashkiliy tuzilma egiluvchan, qat’iy aloqalarning eng kam miqdoriga ega, 
sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar , ya’ni vazifalar va yangi xizmatlarni bajarish 
zaruriyatiga muvofiq tez yo‘lga qo‘yishga qodir bo‘lishi kerak. Tizimning 
ixchamligi uni bozor talablariga tez moslashishining talablaridan biri bo‘ladi: 
 tashkiliy tuzilma iloji boricha sodda bo‘lishi kerak, buning uchun 
boshqaruv darajalari miqdorini , tashkilot tarkibiy qismlari o‘rtasidagi aloqalar 
sonini qisqartirish, ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirish 
zarur; 
 tashkiliy tuzilma tashkilotga fan yutuqlari va ilg‘or tajribani tadbiq 
etishga ko‘maklashishi kerak; 
 tizim elementlari o‘rtasidagi, hamda tizim va atrof muhit o‘rtasidagi 
kommunikatsiyalar aniq bo‘lishlari kerak ; 
 tashkiliy tuzilma ishlab chiqilgan va sotilgan tovarlar va xizmatlarning 
yuqori sifatini ta’minlashi kerak; 
 tashkiliy tizilma tashkilotni faoliyat yuritishining yuqori samaradorligini 
ta’minlash kerak. 
Tashkiliy tuzilmani shakllantirishda yana boshqaruvchanlikni ham hisobga 
olish kerak. SHuning munosabati bilan quyidagi tushunchalarni ko‘rib chiqish 
maqsadga muvofiqdir: 
- boshqaruvchanlik ko‘lami (M)- bu ma’lum menejer yoki boshqaruv 
idorasining haqiqatdan ham bevosita qo‘l ostida bo‘lgan xodimlar 
bo‘linmalarning soni; 
- boshqaruvchanlik me’yori (N)- bu boshqaruv munosabatlari va 
boshqaruv texnikasini rivojlanishining zamonaviy sharoitlarida ma’lum 
menejer yoki boshqaruv idorasiga bo‘ysunishi maqsadga muvofiq bo‘lgan 
ta’minlaydilar. Aloqalar sonini kamayishi tizimni faoliyat yuritishining berqarorligi va operativligini oshishiga olib keladi;  tashkiliy tuzilma egiluvchan, qat’iy aloqalarning eng kam miqdoriga ega, sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar , ya’ni vazifalar va yangi xizmatlarni bajarish zaruriyatiga muvofiq tez yo‘lga qo‘yishga qodir bo‘lishi kerak. Tizimning ixchamligi uni bozor talablariga tez moslashishining talablaridan biri bo‘ladi:  tashkiliy tuzilma iloji boricha sodda bo‘lishi kerak, buning uchun boshqaruv darajalari miqdorini , tashkilot tarkibiy qismlari o‘rtasidagi aloqalar sonini qisqartirish, ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirish zarur;  tashkiliy tuzilma tashkilotga fan yutuqlari va ilg‘or tajribani tadbiq etishga ko‘maklashishi kerak;  tizim elementlari o‘rtasidagi, hamda tizim va atrof muhit o‘rtasidagi kommunikatsiyalar aniq bo‘lishlari kerak ;  tashkiliy tuzilma ishlab chiqilgan va sotilgan tovarlar va xizmatlarning yuqori sifatini ta’minlashi kerak;  tashkiliy tizilma tashkilotni faoliyat yuritishining yuqori samaradorligini ta’minlash kerak. Tashkiliy tuzilmani shakllantirishda yana boshqaruvchanlikni ham hisobga olish kerak. SHuning munosabati bilan quyidagi tushunchalarni ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir: - boshqaruvchanlik ko‘lami (M)- bu ma’lum menejer yoki boshqaruv idorasining haqiqatdan ham bevosita qo‘l ostida bo‘lgan xodimlar bo‘linmalarning soni; - boshqaruvchanlik me’yori (N)- bu boshqaruv munosabatlari va boshqaruv texnikasini rivojlanishining zamonaviy sharoitlarida ma’lum menejer yoki boshqaruv idorasiga bo‘ysunishi maqsadga muvofiq bo‘lgan
 
 
xodimlar yoki bo‘linmalarning soni. Bu, aslida boshqaruvning muvofiq 
ko‘lamidar. 
Bunda boshqaruvchanlik me’yori (N)ning boshqaruvchanlik ko‘lami 
(M)ga nisbatan iborat bo‘lgan boshqaruvchanlik koeffitsenti (Ku) dan 
foydalanish maqsadga muvofiqdir:  
Ku= H/M 
Ushbu koeffetsientlar boshqaruv sub’ektining boshqaruvchi qobiliyati va 
boshqaruv ob’ektining murakkabligi o‘rtasidagi nisbatni aks ettiradilar. 
Ku > 1 da boshqaruv sub’ekti salohiyatidan etarlicha bo‘lmagan holda 
(kattaroq yoki kichikroq darajada) foydalaniladi, boshqaruvga xarajatlar ham 
shunday.  
Ku < 1 da boshqaruv sub’ekti (menejer yoki boshqaruvning ma’lum 
idorasi)ga ortiqcha ish yuklangan, boshqaruv qiyinlashgan, boshqaruvchanlik 
pasaygan. 
Ku = 1 miqdori muvofiq bo‘ladi. Bunda boshqaruv sub’ektining 
boshqarish qobiliyati boshqaruv ob’ekti murakkabligiga mos keladi.  
  Ba’zi bir mutaxassislar boshqaruvchanlik me’yori miqdorini tavsiya qila turib, 
bitta boshliqning quli ostidagilarning soni 7 nafardan oshib ketmasligi kerak 
deydilar. Ruhshunoslarni belgilashlaricha, bu bosh miya ishining hususiyatlari 
bilan bog‘liqdir. “7” soni inson tafakkurida qandaydir chegaraviy ahamiyatga 
egaligi haqida ko‘pgina xalqlar og‘zaki ijodiyotining tahlili darak beradi. 
   SHu bilan birga, bu son faqat boshqaruvchanlikning o‘rtacha me’yori bo‘ladi 
.Buning ustiga hozirgi sharoitlarda axborot tizimlari va guruhli ishdan keng 
foydalanish hisobiga boshqaruvchanlik ko‘lamini yanada ko‘payishining 
ehtimoli bor. Masalan, D. Vudvord korxonalarni tekshirib chiqqandan keyin 
ishlab chikarishning uchta har xil turlari uchun quyidagi ma’lumotlarni olgan. 
   Mehnat ilmiy tadqiqot instituti boshqaruvchanlik me’yorlarining quyidagi 
miqdorlarini tavsiya qilgan: 
 
xodimlar yoki bo‘linmalarning soni. Bu, aslida boshqaruvning muvofiq ko‘lamidar. Bunda boshqaruvchanlik me’yori (N)ning boshqaruvchanlik ko‘lami (M)ga nisbatan iborat bo‘lgan boshqaruvchanlik koeffitsenti (Ku) dan foydalanish maqsadga muvofiqdir: Ku= H/M Ushbu koeffetsientlar boshqaruv sub’ektining boshqaruvchi qobiliyati va boshqaruv ob’ektining murakkabligi o‘rtasidagi nisbatni aks ettiradilar. Ku > 1 da boshqaruv sub’ekti salohiyatidan etarlicha bo‘lmagan holda (kattaroq yoki kichikroq darajada) foydalaniladi, boshqaruvga xarajatlar ham shunday. Ku < 1 da boshqaruv sub’ekti (menejer yoki boshqaruvning ma’lum idorasi)ga ortiqcha ish yuklangan, boshqaruv qiyinlashgan, boshqaruvchanlik pasaygan. Ku = 1 miqdori muvofiq bo‘ladi. Bunda boshqaruv sub’ektining boshqarish qobiliyati boshqaruv ob’ekti murakkabligiga mos keladi. Ba’zi bir mutaxassislar boshqaruvchanlik me’yori miqdorini tavsiya qila turib, bitta boshliqning quli ostidagilarning soni 7 nafardan oshib ketmasligi kerak deydilar. Ruhshunoslarni belgilashlaricha, bu bosh miya ishining hususiyatlari bilan bog‘liqdir. “7” soni inson tafakkurida qandaydir chegaraviy ahamiyatga egaligi haqida ko‘pgina xalqlar og‘zaki ijodiyotining tahlili darak beradi. SHu bilan birga, bu son faqat boshqaruvchanlikning o‘rtacha me’yori bo‘ladi .Buning ustiga hozirgi sharoitlarda axborot tizimlari va guruhli ishdan keng foydalanish hisobiga boshqaruvchanlik ko‘lamini yanada ko‘payishining ehtimoli bor. Masalan, D. Vudvord korxonalarni tekshirib chiqqandan keyin ishlab chikarishning uchta har xil turlari uchun quyidagi ma’lumotlarni olgan. Mehnat ilmiy tadqiqot instituti boshqaruvchanlik me’yorlarining quyidagi miqdorlarini tavsiya qilgan:
 
 
boshqaruvning yuqori darajasi uchun, bunda qul ostidagilar har xil 
xarakterdagi vazifalarni bajaradilar,- 3-7 nafar kishi; 
boshkaruvning o‘rtacha darajasi uchun, bunda qo‘l ostidagilar o‘xshash 
vazifalarni bajaradilar, - 8-20 nafar kishi; 
boshqaruvning quyi darajasi uchun, bunda qo‘l ostidagilar bir xildagi 
vazifalarni bajaradilar, -21:40 nafar kishi. 
  Direktor darajasi (yuqori daraja) va brigadir darajasi ((quyi daraja uchun 
boshqaruvchanlik darajasidagi katta farq (uch martadan to o‘n besh mar- 
tagacha) shu bilan izohlanadiki, direktor va uning qo‘li ostidagilar (odatda bular 
uning o‘rinbosari va unga to‘g‘ridan to‘g‘ri chiquvchi sexlar va bo‘linma- 
                            5.5.jadval 
Ishlab chiqarishning tashkiliy ierarxiyasi har xil bo‘g‘inlari va turlari uchun 
boshqaruvchanlik ko‘lami 
 
Ishlab 
chikarishning 
darajasi 
Donali 
ishlab 
chikarish 
Ommaviy 
ishlab 
chikarish  
Sinov tarzida ishlab 
chikarish 
YUqori bo‘g‘in 
Quyi bo‘g‘in 
4 
23 
7 
48 
10 
15 
 
lar boshliqlari) darajasidagi muvofiqlashtirish nisbati brigadir va ishchilar 
darajasidagi 
muvofiqlashtirish 
nisbatidan 
ham 
amalga 
oshiriladigan 
huquqlarning mazmuni bo‘yicha va ham axborotli almashuvning xarakteri 
bo‘yicha juda kuchli farq qiladi. Agar brigadirga ishchini yuzini, nomini bilish 
zarur bo‘lsa va u buni qiladi, direktor uchun o‘zining o‘rinbosari haqidagi 
bunday ma’lumotlar u bilan samarali o‘zaro hamkorlik o‘rnatish uchun etarli 
bo‘lmaydi. SHuning uchun tashkiliy ierarxiyaning pastki qavatlaridan 
boshqaruvchanlikning muvofiq ko‘lami yoki me’yorining yuqorisi tomon 
harakatlanishi miqdori kamroq bo‘ladi, chunki boshqaruv vazifalari 
murakkablashadi. 
boshqaruvning yuqori darajasi uchun, bunda qul ostidagilar har xil xarakterdagi vazifalarni bajaradilar,- 3-7 nafar kishi; boshkaruvning o‘rtacha darajasi uchun, bunda qo‘l ostidagilar o‘xshash vazifalarni bajaradilar, - 8-20 nafar kishi; boshqaruvning quyi darajasi uchun, bunda qo‘l ostidagilar bir xildagi vazifalarni bajaradilar, -21:40 nafar kishi. Direktor darajasi (yuqori daraja) va brigadir darajasi ((quyi daraja uchun boshqaruvchanlik darajasidagi katta farq (uch martadan to o‘n besh mar- tagacha) shu bilan izohlanadiki, direktor va uning qo‘li ostidagilar (odatda bular uning o‘rinbosari va unga to‘g‘ridan to‘g‘ri chiquvchi sexlar va bo‘linma- 5.5.jadval Ishlab chiqarishning tashkiliy ierarxiyasi har xil bo‘g‘inlari va turlari uchun boshqaruvchanlik ko‘lami Ishlab chikarishning darajasi Donali ishlab chikarish Ommaviy ishlab chikarish Sinov tarzida ishlab chikarish YUqori bo‘g‘in Quyi bo‘g‘in 4 23 7 48 10 15 lar boshliqlari) darajasidagi muvofiqlashtirish nisbati brigadir va ishchilar darajasidagi muvofiqlashtirish nisbatidan ham amalga oshiriladigan huquqlarning mazmuni bo‘yicha va ham axborotli almashuvning xarakteri bo‘yicha juda kuchli farq qiladi. Agar brigadirga ishchini yuzini, nomini bilish zarur bo‘lsa va u buni qiladi, direktor uchun o‘zining o‘rinbosari haqidagi bunday ma’lumotlar u bilan samarali o‘zaro hamkorlik o‘rnatish uchun etarli bo‘lmaydi. SHuning uchun tashkiliy ierarxiyaning pastki qavatlaridan boshqaruvchanlikning muvofiq ko‘lami yoki me’yorining yuqorisi tomon harakatlanishi miqdori kamroq bo‘ladi, chunki boshqaruv vazifalari murakkablashadi.
 
 
  Boshqaruvchanlik me’yorlariga yana bir qator boshqa omillar ham ta’sir 
ko‘rsatadilar. Hammadan avval bular ishni bajarish bilan bog‘lik omillar, ya’ni: 
 ishlarning o‘xshashligi; 
 ishlarning xududiy uzoqlashganligi; 
 ishlarning murakkabligi. 
  Omillarning yana biri kim rahbarlik qilishi va kimning ustidan rahbarlik 
qilishga bog‘lik: menejer va uning qo‘li ostidagilarning kasbiy darajasi va 
shaxsiy xususiyatlari.   
  Omillarning eng ko‘p sonli guruhi boshqaruvni tashkil qilishga tegishlidir: 
 huquqlar va javobgarliklarni boshqalarga topshirishdagi aniqlik darajasi; 
 maqsadlarni qo‘yilishidagi ravshanlik darajasi; 
 tashkilotdagi barqarorlik ( o‘zgarishlarning tezligi) darajasi; 
 ish natijalarini o‘lchashdagi ob’ektivlik darajasi; 
 kommunikatsiyalar texnikasi. 
  Tashkiliy tuzilmalarning asosiy parametrlarini ajratish mumkin, ya’ni: 
- boshkaruvning markazlashganlik ( markazlashmaganlik) darajasi; 
- mehnatni taqsimlanganlik va ixtisoslashganligi darajasi; 
- deportamentlashtirish va kooperatsiyalash; 
- har bir darajadagi boshqaruvchanlik ko‘lami; 
- boshqaruvning shakllantirilganlik darajasi; 
- boshqaruv bosqichlarining soni; 
- bo‘g‘inlilik, ya’ni gorizontal (bir darajada) joylashgan bo‘linmalarning 
soni; 
- tizimning murakkabligi darajasi. 
Tashkiliy tuzilmalarning quyidagi turlari ajratiladi. 
Tashkiliy tuzilmalarni qo‘rish uchun tashkilotlarni boshqarish tizimidagi 
tizimchalar, idoralar va xodimlarning hukmronligi, bo‘ysundirishning vertikal 
nisbatlarini aks ettiruvchi ierarxiyalik tamoyili muhim ahamiyatga ega. 
Boshqaruvchanlik me’yorlariga yana bir qator boshqa omillar ham ta’sir ko‘rsatadilar. Hammadan avval bular ishni bajarish bilan bog‘lik omillar, ya’ni:  ishlarning o‘xshashligi;  ishlarning xududiy uzoqlashganligi;  ishlarning murakkabligi. Omillarning yana biri kim rahbarlik qilishi va kimning ustidan rahbarlik qilishga bog‘lik: menejer va uning qo‘li ostidagilarning kasbiy darajasi va shaxsiy xususiyatlari. Omillarning eng ko‘p sonli guruhi boshqaruvni tashkil qilishga tegishlidir:  huquqlar va javobgarliklarni boshqalarga topshirishdagi aniqlik darajasi;  maqsadlarni qo‘yilishidagi ravshanlik darajasi;  tashkilotdagi barqarorlik ( o‘zgarishlarning tezligi) darajasi;  ish natijalarini o‘lchashdagi ob’ektivlik darajasi;  kommunikatsiyalar texnikasi. Tashkiliy tuzilmalarning asosiy parametrlarini ajratish mumkin, ya’ni: - boshkaruvning markazlashganlik ( markazlashmaganlik) darajasi; - mehnatni taqsimlanganlik va ixtisoslashganligi darajasi; - deportamentlashtirish va kooperatsiyalash; - har bir darajadagi boshqaruvchanlik ko‘lami; - boshqaruvning shakllantirilganlik darajasi; - boshqaruv bosqichlarining soni; - bo‘g‘inlilik, ya’ni gorizontal (bir darajada) joylashgan bo‘linmalarning soni; - tizimning murakkabligi darajasi. Tashkiliy tuzilmalarning quyidagi turlari ajratiladi. Tashkiliy tuzilmalarni qo‘rish uchun tashkilotlarni boshqarish tizimidagi tizimchalar, idoralar va xodimlarning hukmronligi, bo‘ysundirishning vertikal nisbatlarini aks ettiruvchi ierarxiyalik tamoyili muhim ahamiyatga ega.
 
 
мастер 
To‘g‘ri chiziqli tuzilma tashkilot va har bir bo‘linmaning boshida barcha 
vakolatlarga ega bo‘lgan va boshqaruvning barcha vazifalarini o‘z qo‘liga 
jamlagan rahbat turishini ko‘zga tutadi (4.4. rasm). Zanjircha bo‘yicha 
yuqoridan pastga uzatiladigan uning qarori barcha quyida turuvchi bo‘g‘inlar 
tomonidan bajarilishi majburiydir. Boshqaruvning ushbu tizimi rahbarlarning 
ierarxiyasi shunday asosda tashkil qilinadi (masalan, tashkilot direktori, sex 
boshlig‘i, master). 
  
             Direktor 
   
 
Sex boshlig‘i        Sex boshlig‘i     Sex boshlig‘i 
 
 
 
 
5.4.rasm. To‘g‘ri chiziqli tashkilot tuzilmasi. 
 
YAkka hukmronlik tamoyili shundan iboratki, qo‘l ostidagilar faqat bitta 
rahbarning farmoyishlarini bajaradilar. Buning ustiga amaldor shaxs qandaydir 
ijrochilarga ularning bevosita rahbarini chetlab o‘tib, farmoyish berish huqukiga 
ega emas. 
Ushbu tuzilma ayrim mutaxassislar va xizmat bo‘linmalarini mavjud 
bo‘lishiga yo‘l qo‘yadiki, ular faqat to‘g‘ri chiziqli rahbarga axborotlarni yig‘ish 
va ishlab chiqarish yordam beradilar, ammo o‘zlari boshqarilayotgan ob’ektga 
ko‘rsatmalar yoki yo‘riqnomalar beraolmaydilar. 
Boshqaruvning bu tuzilmasining afzalligi farmoyishlarning yakkaligi va 
aniqligi, rahbarning o‘zi boshqarayotgan bo‘linma faoliyati natijalari uchun 
мастер 
мастер 
мастер 
мастер 
мастер 
мастер To‘g‘ri chiziqli tuzilma tashkilot va har bir bo‘linmaning boshida barcha vakolatlarga ega bo‘lgan va boshqaruvning barcha vazifalarini o‘z qo‘liga jamlagan rahbat turishini ko‘zga tutadi (4.4. rasm). Zanjircha bo‘yicha yuqoridan pastga uzatiladigan uning qarori barcha quyida turuvchi bo‘g‘inlar tomonidan bajarilishi majburiydir. Boshqaruvning ushbu tizimi rahbarlarning ierarxiyasi shunday asosda tashkil qilinadi (masalan, tashkilot direktori, sex boshlig‘i, master). Direktor Sex boshlig‘i Sex boshlig‘i Sex boshlig‘i 5.4.rasm. To‘g‘ri chiziqli tashkilot tuzilmasi. YAkka hukmronlik tamoyili shundan iboratki, qo‘l ostidagilar faqat bitta rahbarning farmoyishlarini bajaradilar. Buning ustiga amaldor shaxs qandaydir ijrochilarga ularning bevosita rahbarini chetlab o‘tib, farmoyish berish huqukiga ega emas. Ushbu tuzilma ayrim mutaxassislar va xizmat bo‘linmalarini mavjud bo‘lishiga yo‘l qo‘yadiki, ular faqat to‘g‘ri chiziqli rahbarga axborotlarni yig‘ish va ishlab chiqarish yordam beradilar, ammo o‘zlari boshqarilayotgan ob’ektga ko‘rsatmalar yoki yo‘riqnomalar beraolmaydilar. Boshqaruvning bu tuzilmasining afzalligi farmoyishlarning yakkaligi va aniqligi, rahbarning o‘zi boshqarayotgan bo‘linma faoliyati natijalari uchun мастер мастер мастер мастер мастер
 
 
oshirilgan javobgarligi, qarorlar qabul qilishdagi operativligi, ijrochilar 
tomonidan bir birlari bilan muvofiklashtirilgan farmoyishlarni olinishidir. 
To‘g‘ri chiziqli tuzilmaning kamchiliklari qo‘yidagilardan iborat: rahbarga 
nisbatan yuqori talab, u boshqaruvning barcha vazifalari va korxona (bo‘linma) 
faoliyati turlari bo‘yicha keng bilimlar va tajribaga ega bo‘lishi, axborotlar bilan 
to‘ldirilishi, qo‘li ostidagilar, yuqori rahbarlar va qo‘shni tashkilotlar bilan 
aloqaning ko‘pliligiga ega bo‘lishi kerak. 
Boshqaruvning vazifaviy tuzilishi –bu tuzilmada boshqaruv ta’sirlari 
to‘g‘ri chiziqli va vazifaviyga ajraladilar va bu ta’sirlardan har biri ijrochi uchun 
majburiydir. Vazifaviy aloqalar boshqaruvning har qanday umumiy va aniq 
vazifalari majmuasini amalga oshiradilar (5.5.rasm). 
  
   
                     Teskari aloqa 
 
 
 
....... 
 
.... 
 
 
 
 
 
............. 
 
Ushbu tuzilma umumiy rahbar va bo‘linmalar( texnik, iqtisodiy va  
h.k.) rahbarlari ijrochilarga o‘z ta’sirini vazifalar bo‘yicha taqsimlaydilar. 
Rahbarlar bir birlarining ishiga aralashmaydilar. Umumiy rahbarlar faqat 
bo‘linmalar 
rahbarlarining 
harakatlarini 
muvofiklashtiradilar 
va 
o‘z 
vazifalarining cheklangan ro‘yxatini bajaradilar (rahbarlar o‘rtasidagi 
muvofiklashtiruvchi aloqa rasmda ko‘rsatilmagan). 
               Раҳбар 
Бош муҳандис 
Бош 
иқтисодчи 
Ижрочи N 
Ходимлар бўлими 
бошлиғи 
Ижрочи1 
oshirilgan javobgarligi, qarorlar qabul qilishdagi operativligi, ijrochilar tomonidan bir birlari bilan muvofiklashtirilgan farmoyishlarni olinishidir. To‘g‘ri chiziqli tuzilmaning kamchiliklari qo‘yidagilardan iborat: rahbarga nisbatan yuqori talab, u boshqaruvning barcha vazifalari va korxona (bo‘linma) faoliyati turlari bo‘yicha keng bilimlar va tajribaga ega bo‘lishi, axborotlar bilan to‘ldirilishi, qo‘li ostidagilar, yuqori rahbarlar va qo‘shni tashkilotlar bilan aloqaning ko‘pliligiga ega bo‘lishi kerak. Boshqaruvning vazifaviy tuzilishi –bu tuzilmada boshqaruv ta’sirlari to‘g‘ri chiziqli va vazifaviyga ajraladilar va bu ta’sirlardan har biri ijrochi uchun majburiydir. Vazifaviy aloqalar boshqaruvning har qanday umumiy va aniq vazifalari majmuasini amalga oshiradilar (5.5.rasm). Teskari aloqa ....... .... ............. Ushbu tuzilma umumiy rahbar va bo‘linmalar( texnik, iqtisodiy va h.k.) rahbarlari ijrochilarga o‘z ta’sirini vazifalar bo‘yicha taqsimlaydilar. Rahbarlar bir birlarining ishiga aralashmaydilar. Umumiy rahbarlar faqat bo‘linmalar rahbarlarining harakatlarini muvofiklashtiradilar va o‘z vazifalarining cheklangan ro‘yxatini bajaradilar (rahbarlar o‘rtasidagi muvofiklashtiruvchi aloqa rasmda ko‘rsatilmagan). Раҳбар Бош муҳандис Бош иқтисодчи Ижрочи N Ходимлар бўлими бошлиғи Ижрочи1
 
 
Har bir rahbar faqat vazifalarning aniq ijrochilar tomonidan ishni 
bajarilishi uchun zarur bo‘lgan zarur qisminigina o‘ziga oladi. Bunda 
rahbarlarni ishni bajarilishini borishi haqida xabardor qiluvchi teskari aloqa 
bo‘lmasligi mumkin. Bunday tuzilmada rahbarlar vazifaviy deb ataladilar. 
Ijrochi ham o‘zining ishlarining bir qismini quyida turuvchi darajaga 
topshirishi va unga nisbatan vazifaviy rahbar bo‘lishi mumkin. SHunday qilib, 
bitta ijrochi bir vaqtda bir necha vazifaviy rahbarlarga bo‘ysunishi mumkin. 
Boshqaruvning vazifaviy tuzilishining afzalliklari kuyidagalar: rahbarlikka 
aniq sohadagi omilkor mutaxassislarni jalb qilinishi; 
nostandart vaziyatlarni hal qilishdagi operativlik; 
vazifaviy rahbarlarning kasb mahoratini tez o‘sishi; 
Boshqaruvning vazifaviy tuzilishining kamchiliklari kuyidagilar: 
  yakka xukumronlik tamoyilini buzilishi; 
javobgar shaxsni yo‘q bo‘lishi; 
bo‘linmalar faoliyatini muvofiklashtirishni qiyinligi. 
To‘g‘ri chiziqli vazifaviy tuzilma o‘z ichiga ham to‘g‘ri chiziqli va ham 
vazifali tashkil qilishlarni oladi, bu ijrochilar uchun ikki tomonlama 
bo‘ysunishni yaratadi. Boshqaruvning ko‘pgina idoralari va ijrochilari 
boshqaruv 
faoliyati(vazifalari)ning 
alohidagi 
turlarini 
bajarishga 
ixtisoslashadilar , vazifaviy bo‘linmalar quyida turuvchi bo‘limlarga 
ko‘rsatmalar va farmoyishlarni (vakolatlari doirasida ) berish huquqiga egalar 
(4.6- rasm.) 
  Bu tuzilmaning afzalliklari aniq vazifalar uchun javob beruvchi 
mutaxasislarning yuqori omilkorligi, to‘g‘ri chiziqli rahbarlarning ular 
vazifaviy faoliyat masalalari bo‘yicha ma’lumotlar tayyorlashdan ozod 
bo‘lganliklari 
natijasida 
operativ 
boshqaruv 
bo‘yicha 
imkoniyatlarini 
kengayishidir. 
 
 
Корхона директори 
Har bir rahbar faqat vazifalarning aniq ijrochilar tomonidan ishni bajarilishi uchun zarur bo‘lgan zarur qisminigina o‘ziga oladi. Bunda rahbarlarni ishni bajarilishini borishi haqida xabardor qiluvchi teskari aloqa bo‘lmasligi mumkin. Bunday tuzilmada rahbarlar vazifaviy deb ataladilar. Ijrochi ham o‘zining ishlarining bir qismini quyida turuvchi darajaga topshirishi va unga nisbatan vazifaviy rahbar bo‘lishi mumkin. SHunday qilib, bitta ijrochi bir vaqtda bir necha vazifaviy rahbarlarga bo‘ysunishi mumkin. Boshqaruvning vazifaviy tuzilishining afzalliklari kuyidagalar: rahbarlikka aniq sohadagi omilkor mutaxassislarni jalb qilinishi; nostandart vaziyatlarni hal qilishdagi operativlik; vazifaviy rahbarlarning kasb mahoratini tez o‘sishi; Boshqaruvning vazifaviy tuzilishining kamchiliklari kuyidagilar: yakka xukumronlik tamoyilini buzilishi; javobgar shaxsni yo‘q bo‘lishi; bo‘linmalar faoliyatini muvofiklashtirishni qiyinligi. To‘g‘ri chiziqli vazifaviy tuzilma o‘z ichiga ham to‘g‘ri chiziqli va ham vazifali tashkil qilishlarni oladi, bu ijrochilar uchun ikki tomonlama bo‘ysunishni yaratadi. Boshqaruvning ko‘pgina idoralari va ijrochilari boshqaruv faoliyati(vazifalari)ning alohidagi turlarini bajarishga ixtisoslashadilar , vazifaviy bo‘linmalar quyida turuvchi bo‘limlarga ko‘rsatmalar va farmoyishlarni (vakolatlari doirasida ) berish huquqiga egalar (4.6- rasm.) Bu tuzilmaning afzalliklari aniq vazifalar uchun javob beruvchi mutaxasislarning yuqori omilkorligi, to‘g‘ri chiziqli rahbarlarning ular vazifaviy faoliyat masalalari bo‘yicha ma’lumotlar tayyorlashdan ozod bo‘lganliklari natijasida operativ boshqaruv bo‘yicha imkoniyatlarini kengayishidir. Корхона директори
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5.6.rasm. To‘g‘ri chiziqli vazifaviy tuzilma 
 
Tuzilmaning kamchiligiga qo‘yidagilarni kiritish mumkin: 
 harakatlar birligining yo‘qligi; 
 vazifaviy xizmatlar o‘rtasida doimiy o‘zaro aloqalarni qo‘llab quvvatlash 
imkoniyati yo‘qligi; 
 qarorlar qabul qilishning uzoq muddatli tadbirlari; 
 ijrochilarning ish uchun javobgarliklarini pasayishi, chunki ulardan har 
biri bir necha rahbarlardan ko‘rsatmalar oladilar; 
 xodimlar 
tomonidan 
“yuqoridan” 
olinadigan 
ko‘rsatmalar 
va 
farmoyishlarni muvofiqlashmaganligini, chunki har bir vazifaviy bo‘linma 
o‘zining masalalarini birinchi o‘ringa qo‘yadi. 
 yakka hukmronlik tamoyilini buzilishi. 
Boshqaruvning to‘g‘ri chiziqli - shtabli tuzilmasida birinchi (to‘g‘ri 
chiziqli) rahbarga aniq masalalarni ishlab chiqish va tegishli qarorlar, rejalarni 
tayyorlashda shtablar deb atalgan, vazifaviy bo‘limlardan tashkil topgan 
boshqaruvning maxsus apparati yordam beradi. Bunday bo‘linma o‘z qarorlarini 
yuqori rahbar orqali o‘tkazadi yoki (maxsus vakolatlar doirasida) ularni pastda 
turuvchi daraja xizmatlari va ijrochilarigacha etkazadi (4.7 rasm). Vazifaviy 
bo‘linmalar, qoidaga ko‘ra, ishlab chiqarish (tijorat) bo‘limlariga mastaqil 
ravishda farmoyishlar berish huquqiga ega emaslar.  
Режалаштириш 
Таъминот 
Ходимлар 
Молия 
3-бўлим 
2-бўлим 
1-бўлим 
5.6.rasm. To‘g‘ri chiziqli vazifaviy tuzilma Tuzilmaning kamchiligiga qo‘yidagilarni kiritish mumkin:  harakatlar birligining yo‘qligi;  vazifaviy xizmatlar o‘rtasida doimiy o‘zaro aloqalarni qo‘llab quvvatlash imkoniyati yo‘qligi;  qarorlar qabul qilishning uzoq muddatli tadbirlari;  ijrochilarning ish uchun javobgarliklarini pasayishi, chunki ulardan har biri bir necha rahbarlardan ko‘rsatmalar oladilar;  xodimlar tomonidan “yuqoridan” olinadigan ko‘rsatmalar va farmoyishlarni muvofiqlashmaganligini, chunki har bir vazifaviy bo‘linma o‘zining masalalarini birinchi o‘ringa qo‘yadi.  yakka hukmronlik tamoyilini buzilishi. Boshqaruvning to‘g‘ri chiziqli - shtabli tuzilmasida birinchi (to‘g‘ri chiziqli) rahbarga aniq masalalarni ishlab chiqish va tegishli qarorlar, rejalarni tayyorlashda shtablar deb atalgan, vazifaviy bo‘limlardan tashkil topgan boshqaruvning maxsus apparati yordam beradi. Bunday bo‘linma o‘z qarorlarini yuqori rahbar orqali o‘tkazadi yoki (maxsus vakolatlar doirasida) ularni pastda turuvchi daraja xizmatlari va ijrochilarigacha etkazadi (4.7 rasm). Vazifaviy bo‘linmalar, qoidaga ko‘ra, ishlab chiqarish (tijorat) bo‘limlariga mastaqil ravishda farmoyishlar berish huquqiga ega emaslar. Режалаштириш Таъминот Ходимлар Молия 3-бўлим 2-бўлим 1-бўлим
 
 
 
  
      
 
 
 
 
    
 
 
           B o‘ l i m l a r 
 
 
 
 
5.7 rasm. To‘g‘ri chiziqli shtabli tashkiliy tuzilma 
Vazifaviy xizmatlar ishlab chiqarishning texnik qo‘llab quvvatlanishini 
amalga oshiradilar, ishlab chiqarishga rahbarlik qilish bilan bog‘lik masalalarni 
hal qilish variantlarini tayyorlaydilar, to‘g‘ri chiziqli rahbarni rejalashtirish, 
moliyaviy hisob-kitoblar, moddiy -texnik ta’minot va boshqa masalalardan ozod 
qiladilar.Tashkiliy tuzilma boshqaruvning yuqori operativligini ta’minlaydi. 
  Firma qanchalik yirik bo‘lsa, u shunchalik shoxlab ketgan apparatga ega 
bo‘ladi. SHu munosabat bilan vazifaviy xizmatlar faoliyatini muvofiqlashtirish 
yoki o‘zining ixtiyorida kompyuter texnikasiga ega bo‘lgan yuqori malakali 
xodimlarga ega yirik ixtisoslashgan bo‘linmalarni tashkil qilish haqidagi masala 
vujudga keladi. 
  Boshqaruvning bu tuzilmalarida bo‘linmalar o‘rtasida gorizontal darajadagi 
yaqin aloqalar va o‘zaro hamkorliklar yo‘qdir. 
Юридик хизмат 
Бош 
бошқарувчи 
Тадқиқотлар 
сектори 
Техник 
директор 
Захираларни 
бошқариш 
бўйича 
директор 
Маркетинг 
бўйича 
директор 
B o‘ l i m l a r 5.7 rasm. To‘g‘ri chiziqli shtabli tashkiliy tuzilma Vazifaviy xizmatlar ishlab chiqarishning texnik qo‘llab quvvatlanishini amalga oshiradilar, ishlab chiqarishga rahbarlik qilish bilan bog‘lik masalalarni hal qilish variantlarini tayyorlaydilar, to‘g‘ri chiziqli rahbarni rejalashtirish, moliyaviy hisob-kitoblar, moddiy -texnik ta’minot va boshqa masalalardan ozod qiladilar.Tashkiliy tuzilma boshqaruvning yuqori operativligini ta’minlaydi. Firma qanchalik yirik bo‘lsa, u shunchalik shoxlab ketgan apparatga ega bo‘ladi. SHu munosabat bilan vazifaviy xizmatlar faoliyatini muvofiqlashtirish yoki o‘zining ixtiyorida kompyuter texnikasiga ega bo‘lgan yuqori malakali xodimlarga ega yirik ixtisoslashgan bo‘linmalarni tashkil qilish haqidagi masala vujudga keladi. Boshqaruvning bu tuzilmalarida bo‘linmalar o‘rtasida gorizontal darajadagi yaqin aloqalar va o‘zaro hamkorliklar yo‘qdir. Юридик хизмат Бош бошқарувчи Тадқиқотлар сектори Техник директор Захираларни бошқариш бўйича директор Маркетинг бўйича директор
 
 
  Boshqaruvning 
matritsa 
tuzilmasi 
- 
bu 
boshqaruvning 
tashkiliy 
tuzilmasining zamonaviy samarali turi bo‘lib, u ikkita tuzilmalar to‘g‘ri chiziqli 
va dasturiy maqsadni birga olib borish yo‘li bilan yaratiladi (4.7 rasm) 
To‘g‘ri chiziqli tuzilmaga muvofiq (vertikal bo‘yicha) tashkilot 
faoliyatining ayrim sohalarini boshqarish amalga oshiriladi; ishlab chiqarish, 
sotish, ta’minot, dasturiy maqsadli tuzilmaga muvofiq (gorizontal bo‘yicha) 
dasturi(loyihalar)ni boshqarish. 
  Boshqaruvning matritsa tuzilmasida dastur(loyiha)ning rahbari to‘g‘ri chiziqli 
rahbarlarga ham bo‘ysunuvchi mutaxassislar bilan ishlaydi. U aniq dastur 
bo‘yicha nima va qachon qilinishi kerakligini belgilaydi.To‘g‘ri chiziqli rahbar 
esa u yoki bu ishni kim va qachon bajarishi kerakligini hal qiladi. 
 
     
                     YUqori rahbarlik 
  Vazifav iy qism 
  
 
  
  
 
 
 
 
 
 
  
  
      
     1.dasturning rahbari 
 
Ishlab chiqish xizmatlari rahbari 
 
Marketing va sotish xizmatlari 
rahbari 
Ishlab chiqarish xizmatlari 
rahbari 
 
 
Ташкилот раҳбари 
Boshqaruvning matritsa tuzilmasi - bu boshqaruvning tashkiliy tuzilmasining zamonaviy samarali turi bo‘lib, u ikkita tuzilmalar to‘g‘ri chiziqli va dasturiy maqsadni birga olib borish yo‘li bilan yaratiladi (4.7 rasm) To‘g‘ri chiziqli tuzilmaga muvofiq (vertikal bo‘yicha) tashkilot faoliyatining ayrim sohalarini boshqarish amalga oshiriladi; ishlab chiqarish, sotish, ta’minot, dasturiy maqsadli tuzilmaga muvofiq (gorizontal bo‘yicha) dasturi(loyihalar)ni boshqarish. Boshqaruvning matritsa tuzilmasida dastur(loyiha)ning rahbari to‘g‘ri chiziqli rahbarlarga ham bo‘ysunuvchi mutaxassislar bilan ishlaydi. U aniq dastur bo‘yicha nima va qachon qilinishi kerakligini belgilaydi.To‘g‘ri chiziqli rahbar esa u yoki bu ishni kim va qachon bajarishi kerakligini hal qiladi. YUqori rahbarlik Vazifav iy qism 1.dasturning rahbari Ishlab chiqish xizmatlari rahbari Marketing va sotish xizmatlari rahbari Ishlab chiqarish xizmatlari rahbari Ташкилот раҳбари
 
 
 
     2.dasturning rahbari  
 
 
  3.dasturning rahbari 
 
 
5.8 rasm. Matritsa tashkiliy tuzilma 
(0 matritsa guruhlari) 
 
 
Boshqaruvning matritsa tuzilmasining afzalliklari quyidagilar: 
 boshqaruv xodimlari faoliyatini vazifaviy bo‘linmalar bilan o‘zaro 
hamkorlik 
qiluvchi 
dasturiy 
bo‘linmalarni 
shakllantirish 
yo‘li 
bilan 
faollashtirish, boshqaruv vazifalarini yuqori natijalarga erishish uchun javobgar 
bo‘lgan rahbarlar (loyihaviy va dasturiy guruhlar rahbarlari) va mavjud 
resurlardan to‘liqroq foydalanish uchun javobgar bo‘lgan rahbarlar (vazifaviy 
bo‘linmalar boshliqlari) o‘rtasida etarlicha aniq taqsimlanishi; 
 barcha darajadagi rahbarlar va mataxassislarni ishlab chiqarish (tijorat)ni 
takomillashtirish bo‘yicha faol ijodiy faoliyatga jalb qilish; 
  qarorlar qabul qilish bo‘yicha vakolatlarni o‘rtacha darajaga 
topshirish natijasida yukori darajadagi rahbarlarga yuklamani pasaytirish. 
Bunda asosiy qarorlarni bajarilishini muvofiqlashtirish va uni nazorat qilish 
yuqori darajada saqlanib qoladi; bir necha dasturlarni bajarishda resurslar bilan 
manevr qilishning egiluvchanligi va operativligi ta’minlanadi.  
  Matritsa tuzilmalarida yangi texnoligik jarayonlar va unimli uskunalarni tadbiq 
etish bilan bog‘lik qayta qurishlarni tez tez o‘tkazish mumkin. 
  Matritsa tuzilmalariga o‘tishda murakkab mahsulotlarni ishlab chiqarishda 
yirik tashkilotlarda eng katta samaraga erishiladi. 
2.dasturning rahbari 3.dasturning rahbari 5.8 rasm. Matritsa tashkiliy tuzilma (0 matritsa guruhlari) Boshqaruvning matritsa tuzilmasining afzalliklari quyidagilar:  boshqaruv xodimlari faoliyatini vazifaviy bo‘linmalar bilan o‘zaro hamkorlik qiluvchi dasturiy bo‘linmalarni shakllantirish yo‘li bilan faollashtirish, boshqaruv vazifalarini yuqori natijalarga erishish uchun javobgar bo‘lgan rahbarlar (loyihaviy va dasturiy guruhlar rahbarlari) va mavjud resurlardan to‘liqroq foydalanish uchun javobgar bo‘lgan rahbarlar (vazifaviy bo‘linmalar boshliqlari) o‘rtasida etarlicha aniq taqsimlanishi;  barcha darajadagi rahbarlar va mataxassislarni ishlab chiqarish (tijorat)ni takomillashtirish bo‘yicha faol ijodiy faoliyatga jalb qilish;  qarorlar qabul qilish bo‘yicha vakolatlarni o‘rtacha darajaga topshirish natijasida yukori darajadagi rahbarlarga yuklamani pasaytirish. Bunda asosiy qarorlarni bajarilishini muvofiqlashtirish va uni nazorat qilish yuqori darajada saqlanib qoladi; bir necha dasturlarni bajarishda resurslar bilan manevr qilishning egiluvchanligi va operativligi ta’minlanadi. Matritsa tuzilmalarida yangi texnoligik jarayonlar va unimli uskunalarni tadbiq etish bilan bog‘lik qayta qurishlarni tez tez o‘tkazish mumkin. Matritsa tuzilmalariga o‘tishda murakkab mahsulotlarni ishlab chiqarishda yirik tashkilotlarda eng katta samaraga erishiladi.
 
 
  SHu bilan birga guruhlardan tashkilotning matritsasini qurish elementlari 
sifatida foydalanish salbiy tomonlarga ham ega: bunday guruhlar barqaror 
tuzilmalar bo‘lmaydilar.Ulardan intensiv ravishda foydalanishda xodimlar 
“tashkiliy bino”dagi o‘z joylaridan mahrum bo‘ladilar, ular doimiy ravishda 
guruhdan guruhga ko‘chib yuradilar va butun tashkilot vaqtinchaga o‘xshab 
qoladi. Agar tashkilot bunday guruhlardan foydalanishga borgan sari ko‘proq 
murojaat qilsa, unda guruhlar va loyihalardagi rahbarlar va mutaxassislarni tez-
tez o‘zgarishi nazoratni yo‘qligiga olib keladi va tashkilot osongina barbod 
bo‘ladi. Bu holda to‘liqligicha matritsa tuzilmasini tashkil qilishga to‘g‘ri 
keladi, bu salbiy samarani pasaytiradi. Bundan tashqari matritsa tuzilmalari 
uchun nizolarning yuqori darajasi xosdir. 
   Divizional (yoki bo‘limli) tashkiliy tuzilma yakuniy natija (mahsulot, 
is’temolchi yoki bozor)ga asoslanadi. Bu tuzilmada yuqori darajadagi bir qator 
vazifalarni markazlashuvi va ishlab chikarish (tijorat) bo‘linmalarining 
faoliyatini markalashtirilmaganligi birlashtiriladi. Tashkilotning yuqori darajasi 
asosiy resurslarni rejalashtiradi va taqsimlaydi, strategik qarorlarni qabul qiladi, 
shu bilan birga bo‘linmalar operativ qarorlarni qabul qiladilar,”foydaning 
markazlari” bo‘lgan holda, foyda olish uchun ma’suldirlar. Divizional tuzilmani 
ba’zida “muvofiqlashtirilgan markazlashtirmaslik” sifatida belgilaydilar. Undan 
ko‘p mahsulotli ishlab chiqarish(tijorat) yoki ko‘p millatli kompaniyalarda keng 
foydalanadilar, 
ulardagi 
xududiy 
tarqoqlikda 
mamlakatli 
bo‘limlarni 
avtonomlashtirish zarur. Ayniqs, u bozor holatining o‘zgarishlari kamroq ta’sir 
ko‘rsatuvchi va amalda texnoligik yangiliklarga bog‘lik bo‘lmagan sohalarda 
samarali qo‘llaniladi. 
  Tashkilotning divizional tuzilmasida har xil bozorlardagi faoliyatning turlarini 
ratsional boshqarish mumkin. Ishlab chiqarish bo‘limlari rahbarlari o‘zlari 
tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulot, ko‘rsatilayotgan xizmatlar va 
o‘zlariga biriktirilgan xududga ko‘ra faoliyatni nafaqat “daraja bo‘yicha”, balki 
SHu bilan birga guruhlardan tashkilotning matritsasini qurish elementlari sifatida foydalanish salbiy tomonlarga ham ega: bunday guruhlar barqaror tuzilmalar bo‘lmaydilar.Ulardan intensiv ravishda foydalanishda xodimlar “tashkiliy bino”dagi o‘z joylaridan mahrum bo‘ladilar, ular doimiy ravishda guruhdan guruhga ko‘chib yuradilar va butun tashkilot vaqtinchaga o‘xshab qoladi. Agar tashkilot bunday guruhlardan foydalanishga borgan sari ko‘proq murojaat qilsa, unda guruhlar va loyihalardagi rahbarlar va mutaxassislarni tez- tez o‘zgarishi nazoratni yo‘qligiga olib keladi va tashkilot osongina barbod bo‘ladi. Bu holda to‘liqligicha matritsa tuzilmasini tashkil qilishga to‘g‘ri keladi, bu salbiy samarani pasaytiradi. Bundan tashqari matritsa tuzilmalari uchun nizolarning yuqori darajasi xosdir. Divizional (yoki bo‘limli) tashkiliy tuzilma yakuniy natija (mahsulot, is’temolchi yoki bozor)ga asoslanadi. Bu tuzilmada yuqori darajadagi bir qator vazifalarni markazlashuvi va ishlab chikarish (tijorat) bo‘linmalarining faoliyatini markalashtirilmaganligi birlashtiriladi. Tashkilotning yuqori darajasi asosiy resurslarni rejalashtiradi va taqsimlaydi, strategik qarorlarni qabul qiladi, shu bilan birga bo‘linmalar operativ qarorlarni qabul qiladilar,”foydaning markazlari” bo‘lgan holda, foyda olish uchun ma’suldirlar. Divizional tuzilmani ba’zida “muvofiqlashtirilgan markazlashtirmaslik” sifatida belgilaydilar. Undan ko‘p mahsulotli ishlab chiqarish(tijorat) yoki ko‘p millatli kompaniyalarda keng foydalanadilar, ulardagi xududiy tarqoqlikda mamlakatli bo‘limlarni avtonomlashtirish zarur. Ayniqs, u bozor holatining o‘zgarishlari kamroq ta’sir ko‘rsatuvchi va amalda texnoligik yangiliklarga bog‘lik bo‘lmagan sohalarda samarali qo‘llaniladi. Tashkilotning divizional tuzilmasida har xil bozorlardagi faoliyatning turlarini ratsional boshqarish mumkin. Ishlab chiqarish bo‘limlari rahbarlari o‘zlari tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulot, ko‘rsatilayotgan xizmatlar va o‘zlariga biriktirilgan xududga ko‘ra faoliyatni nafaqat “daraja bo‘yicha”, balki
 
 
“vazifalar bo‘yicha” ham muvofiqlashtiradilar. Natijada qarorlar qabul qilish 
jarayoni tezlashadi va uni amalga oshirishning sifati oshadi. 
  Ammo ishlab chiqarish bo‘limlarida maqsadlarni “qisqartirish” tendensiyasi 
kuzatiladi. Bo‘limlarni tashkil qilish natijasida boshqaruv apparatini o‘sishi 
qo‘shimcha 
xarajatlarni 
oshishiga 
olib 
keladi. 
Asosiy 
resurslarni 
markazlashtirgan holda taqsimlanishda ular etishmagan holda bo‘limlar 
o‘rtasida nizolar vujudga kelishi mumkin. Divizional tashkilotlarda yana 
bo‘limlararo kar’era qiyinlashadi. 
  Mintaqaviy, mahsulotli va iste’molchilik tuzilmalari divizional tuzilmaning 
turli-tumanligi bo‘ladi, unga ko‘ra tashkilot tovarlar yoki xizmatlarning turlari, 
xaridorlarning guruhlari yoki geografik alomatlari bo‘yicha elementlar va 
bloklarga bo‘linadi. 
  Masalan, agar tashkilot faoliyati kattaroq goegrafik xududlarni qamrab olsa, 
unda uning tashkiliy tuzilmasini xududiy tamoyil bo‘yicha, ya’ni uning 
bo‘limlari joylashgan joy bo‘yicha qurish maqsadga muvofiqdir. 
  Mintaqaviy tuzilmada mahalliy qonunlar, odatlar va iste’molchilarning 
zaruriyatlari bilan bog‘lik muammolar tezroq va osonroq hal qilinadi, chunki 
tashkilotning mijozlar bilan, hamda tashkilot a’zolari o‘rtasidagi aloqalari 
yo‘lga qo‘yiladi. Yirik firmalarning keng geografik xududlarni qamrab oluvchi, 
o‘zlari ham, o‘z navbatida kichikroqlarga bo‘linuvchi bo‘linmalarga ega sotish 
tashkilotlari mintaqaviy tashkiliy tuzilmalarga misol bo‘la oladi. Boshqa 
firmalar asosan (dori-darmon va iste’mol tovarlari ishlab chiqarish bo‘yicha) har 
xil mamlakatlarda maxsus sho‘‘ba kompaniyalarini tashkil qiladilar 
 (4.9- rasm) 
 
 
 
 
 
Фирманинг штаб квартираси 
“vazifalar bo‘yicha” ham muvofiqlashtiradilar. Natijada qarorlar qabul qilish jarayoni tezlashadi va uni amalga oshirishning sifati oshadi. Ammo ishlab chiqarish bo‘limlarida maqsadlarni “qisqartirish” tendensiyasi kuzatiladi. Bo‘limlarni tashkil qilish natijasida boshqaruv apparatini o‘sishi qo‘shimcha xarajatlarni oshishiga olib keladi. Asosiy resurslarni markazlashtirgan holda taqsimlanishda ular etishmagan holda bo‘limlar o‘rtasida nizolar vujudga kelishi mumkin. Divizional tashkilotlarda yana bo‘limlararo kar’era qiyinlashadi. Mintaqaviy, mahsulotli va iste’molchilik tuzilmalari divizional tuzilmaning turli-tumanligi bo‘ladi, unga ko‘ra tashkilot tovarlar yoki xizmatlarning turlari, xaridorlarning guruhlari yoki geografik alomatlari bo‘yicha elementlar va bloklarga bo‘linadi. Masalan, agar tashkilot faoliyati kattaroq goegrafik xududlarni qamrab olsa, unda uning tashkiliy tuzilmasini xududiy tamoyil bo‘yicha, ya’ni uning bo‘limlari joylashgan joy bo‘yicha qurish maqsadga muvofiqdir. Mintaqaviy tuzilmada mahalliy qonunlar, odatlar va iste’molchilarning zaruriyatlari bilan bog‘lik muammolar tezroq va osonroq hal qilinadi, chunki tashkilotning mijozlar bilan, hamda tashkilot a’zolari o‘rtasidagi aloqalari yo‘lga qo‘yiladi. Yirik firmalarning keng geografik xududlarni qamrab oluvchi, o‘zlari ham, o‘z navbatida kichikroqlarga bo‘linuvchi bo‘linmalarga ega sotish tashkilotlari mintaqaviy tashkiliy tuzilmalarga misol bo‘la oladi. Boshqa firmalar asosan (dori-darmon va iste’mol tovarlari ishlab chiqarish bo‘yicha) har xil mamlakatlarda maxsus sho‘‘ba kompaniyalarini tashkil qiladilar (4.9- rasm) Фирманинг штаб квартираси
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5.9.rasm. Mintaqaviy tashkiliy tuzilma. 
   
Mahsulotli tashkiliy tuzilmada qandaydir mahsulotni ishlab chikarish va 
sotishga rahbarlik qilish bo‘yicha vakolatlar bitta rahbarga topshiriladi, u 
mahsulotning ushbu turi uchun javobgar bo‘ladi. Ikkilamchi vazifaviy 
xizmatlar(ishlab chiqarish, texnik va sotish) rahbarlari boshqaruvchi oldida 
hisobot berishlari kerak. 
Mahsulotli tuzilmaga muvofiq harakat qiluvchi yirik firma aniq 
maqsulotga unga mahsulotning bir ikki turini ishlab chiqaruvchi firma 
qaragandek e’tiborni qaratadi. Natijada bu firma yangi mahsulotni ishlab 
chiqarishda boshqa tashkiliy tuzilmalarga asoslangan firmalarga qaraganda 
kattaroq muvaffaqiyatlarga erishadi. (4.10 rasm). 
 
 
 
 
 
 
 
 
1-Минтақадаги 
бўлим 
2-Минтақадаги 
бўлим 
 
3-Минтақадаги 
бўлим 
 
Е 
туманида
бўлим 
 
Г 
туманидаги 
бўлим 
 
Д 
туманидаги 
бўлим 
 
Б 
туманидаги 
бўлим 
 
В 
туманидаги 
бўлим 
 
А 
туманидаги 
бўлим 
Умумий раҳбар 
ИТТКИ 
Ходимлар 
Режа 
Молия 
5.9.rasm. Mintaqaviy tashkiliy tuzilma. Mahsulotli tashkiliy tuzilmada qandaydir mahsulotni ishlab chikarish va sotishga rahbarlik qilish bo‘yicha vakolatlar bitta rahbarga topshiriladi, u mahsulotning ushbu turi uchun javobgar bo‘ladi. Ikkilamchi vazifaviy xizmatlar(ishlab chiqarish, texnik va sotish) rahbarlari boshqaruvchi oldida hisobot berishlari kerak. Mahsulotli tuzilmaga muvofiq harakat qiluvchi yirik firma aniq maqsulotga unga mahsulotning bir ikki turini ishlab chiqaruvchi firma qaragandek e’tiborni qaratadi. Natijada bu firma yangi mahsulotni ishlab chiqarishda boshqa tashkiliy tuzilmalarga asoslangan firmalarga qaraganda kattaroq muvaffaqiyatlarga erishadi. (4.10 rasm). 1-Минтақадаги бўлим 2-Минтақадаги бўлим 3-Минтақадаги бўлим Е туманида бўлим Г туманидаги бўлим Д туманидаги бўлим Б туманидаги бўлим В туманидаги бўлим А туманидаги бўлим Умумий раҳбар ИТТКИ Ходимлар Режа Молия
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5.10 rasm. Mahsulotli tashkiliy tuzilma 
Iste’molchiga qaratilgan tashkiliy tuzilmada ishlab chiqarish va xizmat 
ko‘rsatish darajasida vazifalarni mijozlar guruhlari bo‘yicha ajralib chiqishi 
sodir bo‘ladi, barcha bo‘linmalar, iste’molchilarning faqat bitta guruhiga xizmat 
ko‘rsatuvchi tashkilot kabi, iste’molchilarning ma’lum guruhlari atrofida, 
ularning talablarini qanoatlantirish uchun guruhlanadilar. Bu e’tiborni mijozlar 
yoki bozorlarning ma’lum guruhlari talablariga jamlashga imkon beradi. Bunda 
mijozda tashkilot faqat uning uchun ishlayotgandek tuyiladi. (4.11 rasm). 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
5.11 rasm. Iste’molchiga qaratilgan boshqaruv tizimi 
А. маҳсулотнинг 
раҳбари 
Б. маҳсулотнинг 
раҳбари 
 
В. маҳсулотнинг 
раҳбари 
 
Таъминот 
Ишлаб чиқариш 
Сотиш 
Телефон компанияси ва хизмат кўрсатувчи 
бўлинмалар директорлиги 
Янги қурилишлар аҳолисига хизмат 
кўрсатувчи гуруҳ раҳбари 
Саноат корхоналарига хизмат 
кўрсатувчи гуруҳ раҳбари 
5.10 rasm. Mahsulotli tashkiliy tuzilma Iste’molchiga qaratilgan tashkiliy tuzilmada ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish darajasida vazifalarni mijozlar guruhlari bo‘yicha ajralib chiqishi sodir bo‘ladi, barcha bo‘linmalar, iste’molchilarning faqat bitta guruhiga xizmat ko‘rsatuvchi tashkilot kabi, iste’molchilarning ma’lum guruhlari atrofida, ularning talablarini qanoatlantirish uchun guruhlanadilar. Bu e’tiborni mijozlar yoki bozorlarning ma’lum guruhlari talablariga jamlashga imkon beradi. Bunda mijozda tashkilot faqat uning uchun ishlayotgandek tuyiladi. (4.11 rasm). 5.11 rasm. Iste’molchiga qaratilgan boshqaruv tizimi А. маҳсулотнинг раҳбари Б. маҳсулотнинг раҳбари В. маҳсулотнинг раҳбари Таъминот Ишлаб чиқариш Сотиш Телефон компанияси ва хизмат кўрсатувчи бўлинмалар директорлиги Янги қурилишлар аҳолисига хизмат кўрсатувчи гуруҳ раҳбари Саноат корхоналарига хизмат кўрсатувчи гуруҳ раҳбари
 
 
Iste’molchiga qaratilgan tashkiliy tuzilmaning afzalliklari: 
  
mijozlar va bozorlarga xizmat ko‘rsatishning operativligi va sifatini 
oshishi; 
 rahbarlikka aniq sohadagi omilkorroq mutaxassislarni jalb qilinishi; 
 jipslashgan boshqaruv va ishlab chiqarish jamoasini tashkil qilinishi; 
 norstandart vaziyatlarni hal qilishdagi operativlik; 
 shaxsiy javobgarlikni oshirish. 
 Bu tuzilmaning kamchiliklari: 
 xizmat ko‘rsatish hajmini pasayishining katta xavfi; 
 barcha bo‘limlar faoliyatini muvofiklashtirishdagi qiyinchilik. 
Ushbu tuzilma nashriyot, bank firmalari tomonidan foydalaniladi. 
Iste’molchiga qaratilgan tashkiliy tuzilmalar ulgurja va chakana (savdo) 
firmalari uchun xosdir. 
  Boshqaruvning kombinatsiyalashtirilgan tuzilmasi bitta tashkilot 
doirasidagi bo‘linmalar ishi xususiyatlari bilan belgilanadigan to‘g‘ri chiziqli, 
vazifaviy, to‘g‘ri-chiziqli vazifaviy va boshqa tashkiliy tuzilmalar yig‘indisidan 
iboratdir. Bunda tashkilot ushbu vaziyat uchun yaxshiroq to‘g‘ri keluvchi 
shaklni o‘ziga oladi. Masalan, firmaning bitta bo‘limida mahsulotli, boshqasida 
vazifali, uchinchisida matritsa tuzilmadan foydalanish mumkin. Qoidaga ko‘ra, 
boshqaruvning yuqori darajasi to‘g‘ri chiziqli vazifaviy tuzilma bo‘yicha 
quriladi. Boshqaruvning quyi darajasi odatda boshqaruvning to‘g‘ri chiziqli 
tuzilmasi bo‘yicha quriladi. Bunda tashkilotlar boshkaruv tuzilmalarining 
egiluvchanligi, ularning turli tumanligi asosan boshqaruvning o‘rtacha darajasi 
bilan belgilanadi.Tashkilotlardagi boshqaruvning yuqori va quyi darajalari 
o‘zgarishlarga nisbatan konservativroqlar (4.12 rasm)  
  
 
 Tashkilot 
Boshqaruvning yuqori darajasi 
(boshkaruvning to‘g‘ri chiziqli 
Раҳбар 
Iste’molchiga qaratilgan tashkiliy tuzilmaning afzalliklari: mijozlar va bozorlarga xizmat ko‘rsatishning operativligi va sifatini oshishi; rahbarlikka aniq sohadagi omilkorroq mutaxassislarni jalb qilinishi; jipslashgan boshqaruv va ishlab chiqarish jamoasini tashkil qilinishi; norstandart vaziyatlarni hal qilishdagi operativlik; shaxsiy javobgarlikni oshirish. Bu tuzilmaning kamchiliklari: xizmat ko‘rsatish hajmini pasayishining katta xavfi; barcha bo‘limlar faoliyatini muvofiklashtirishdagi qiyinchilik. Ushbu tuzilma nashriyot, bank firmalari tomonidan foydalaniladi. Iste’molchiga qaratilgan tashkiliy tuzilmalar ulgurja va chakana (savdo) firmalari uchun xosdir. Boshqaruvning kombinatsiyalashtirilgan tuzilmasi bitta tashkilot doirasidagi bo‘linmalar ishi xususiyatlari bilan belgilanadigan to‘g‘ri chiziqli, vazifaviy, to‘g‘ri-chiziqli vazifaviy va boshqa tashkiliy tuzilmalar yig‘indisidan iboratdir. Bunda tashkilot ushbu vaziyat uchun yaxshiroq to‘g‘ri keluvchi shaklni o‘ziga oladi. Masalan, firmaning bitta bo‘limida mahsulotli, boshqasida vazifali, uchinchisida matritsa tuzilmadan foydalanish mumkin. Qoidaga ko‘ra, boshqaruvning yuqori darajasi to‘g‘ri chiziqli vazifaviy tuzilma bo‘yicha quriladi. Boshqaruvning quyi darajasi odatda boshqaruvning to‘g‘ri chiziqli tuzilmasi bo‘yicha quriladi. Bunda tashkilotlar boshkaruv tuzilmalarining egiluvchanligi, ularning turli tumanligi asosan boshqaruvning o‘rtacha darajasi bilan belgilanadi.Tashkilotlardagi boshqaruvning yuqori va quyi darajalari o‘zgarishlarga nisbatan konservativroqlar (4.12 rasm) Tashkilot Boshqaruvning yuqori darajasi (boshkaruvning to‘g‘ri chiziqli Раҳбар
 
 
vazifaviy tuzilmasi) 
 
 
 
              ....... 
Tuzilmalarning 
 
barcha turli  
tumanligi 
 
 
Pastki daraja 
(boshqaruvning to‘g‘ri 
chiziqli tuzilmasi) 
 
 
5.12 rasm.Boshqaruvning kombinatsiyalangan tuzilmasi. 
  
Ushbu tashkil qilishda korporatsiyaning yuqori darajadagi rahbariyati uzoq 
muddatli rejalashtirish, strategik siyosatni ishlab chiqish, hamda butun tashkilot 
doirasidagi harakatlarni muvofiqlashtirish va nazorat qilish uchun javob beradi. 
Qoidaga ko‘ra, mustaqil iqtisodiy birliklar bo‘lgan bo‘linmalar operativ 
qarorlarni qabul qiladilar.Ular asosiy kompaniyaga asosan moliyaviy 
masalalarda bo‘ysunadilar. 
  Hozirgi sharoitlarda tashkiliy tuzilmalarni takomillashtirishning asosiy 
yo‘nalishlari qo‘yidagilardan iboratdir: 
 ishlab chikarish va sotish operatsiyalarini markazlashtirilmaganligi; 
 tashkiliy tuzilmalarning epchilligini oshishi; 
 direktorlar kengashining rolini kuchayishiga ega boshqaruvning 
markazlashtirilmagan tuzilmalari; 
Ходимлар 
Иқтисодиёт 
Молия 
Бошқарувнинг ўртача даражаси 
Ишлаб чиқариш 
vazifaviy tuzilmasi) ....... Tuzilmalarning barcha turli tumanligi Pastki daraja (boshqaruvning to‘g‘ri chiziqli tuzilmasi) 5.12 rasm.Boshqaruvning kombinatsiyalangan tuzilmasi. Ushbu tashkil qilishda korporatsiyaning yuqori darajadagi rahbariyati uzoq muddatli rejalashtirish, strategik siyosatni ishlab chiqish, hamda butun tashkilot doirasidagi harakatlarni muvofiqlashtirish va nazorat qilish uchun javob beradi. Qoidaga ko‘ra, mustaqil iqtisodiy birliklar bo‘lgan bo‘linmalar operativ qarorlarni qabul qiladilar.Ular asosiy kompaniyaga asosan moliyaviy masalalarda bo‘ysunadilar. Hozirgi sharoitlarda tashkiliy tuzilmalarni takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari qo‘yidagilardan iboratdir:  ishlab chikarish va sotish operatsiyalarini markazlashtirilmaganligi;  tashkiliy tuzilmalarning epchilligini oshishi;  direktorlar kengashining rolini kuchayishiga ega boshqaruvning markazlashtirilmagan tuzilmalari; Ходимлар Иқтисодиёт Молия Бошқарувнинг ўртача даражаси Ишлаб чиқариш
 
 
 vertikal dezintegratsiya(tarkibiy qismlarga taqsimlanish) korxonani oddiy 
bo‘linmalar tashkil qilish maqsadida segmentlarga ajratishdan to yuridik 
mustaqil sho‘‘ba kompaniyalariga ajratishgacha (vertikal yoki pastga qaytadan 
tuzilmalarga ajratish) yoki faoliyatning ma’lum sohalariga ixtisoslashgan 
firmalarni tashkil qilish yo‘li bilan singil korxonalarni ajratilishi (gorizontal 
qaytadan tuzilmalarga ajratish); 
 ichki soddalashtirishlar yoki o‘zgartirishlar, ular boshqaruv bo‘g‘inlari va 
darajalarini birlashtirish, taqsimlash, birovga qayta bo‘ysundirish, qisqartirish 
yo‘li bilan amalga oshiriladi; 
 tor ixtisoslashishdan integratsiyalashishga o‘tish; 
 muvofiqlashtirish va nazorat qilishda ma’muriy qo‘llanmalardan 
foydalanishdan voz kechish; 
 sho‘‘ba 
kompaniyalarning 
rahbariyatiga 
ishlab 
chiqarish-sotish 
muammolarini hal qilishdagi vakolatlarni berish; 
 piramidali tashkiliy tuzilmalarni darajalarning kichikroq soniga ega 
tekisiga aylantirish. Xorijiy firmalarda boshqaruv darajalarining soni 8- 12 dan 
4- 5 gacha qisqartiriladi, ya’ni bosh boshqaruvchi va bevosita mijozlar bilan 
ishlovchi xodimlar o‘rtasidagi oraliq bo‘g‘inlarning miqdori pasaytiriladi. 
Buning natijasida har bir menejerning faoliyati bevosita iste’molchilar 
talablarini qanoatlantirishga yaqinlashtiriladi. 
  
5.4.Asosiy tashkiliy- huquqiy shakllar 
Hozirgi sharoitlarda tashkilot ( xorij amaliyotida firma) bozordagi raqobot 
munosabatlarining asosiy harakat qiluvchi shaxsi bo‘ladi. 
Tijorat, ya’ni foyda olish uchun harakat qiluvchi tashkilotlar 
(korxonalar)ning tarixi tomirlari bilan an’anaviy jamiyatga borib taqaladi. 
Ularning u yoki bu shakllari amalda uzoq o‘tmishning barcha buyuk 
siviliziatsiyalarida qayd etilganlar. Ko‘proq savdogarchilik va (bir oz kamroq 
 vertikal dezintegratsiya(tarkibiy qismlarga taqsimlanish) korxonani oddiy bo‘linmalar tashkil qilish maqsadida segmentlarga ajratishdan to yuridik mustaqil sho‘‘ba kompaniyalariga ajratishgacha (vertikal yoki pastga qaytadan tuzilmalarga ajratish) yoki faoliyatning ma’lum sohalariga ixtisoslashgan firmalarni tashkil qilish yo‘li bilan singil korxonalarni ajratilishi (gorizontal qaytadan tuzilmalarga ajratish);  ichki soddalashtirishlar yoki o‘zgartirishlar, ular boshqaruv bo‘g‘inlari va darajalarini birlashtirish, taqsimlash, birovga qayta bo‘ysundirish, qisqartirish yo‘li bilan amalga oshiriladi;  tor ixtisoslashishdan integratsiyalashishga o‘tish;  muvofiqlashtirish va nazorat qilishda ma’muriy qo‘llanmalardan foydalanishdan voz kechish;  sho‘‘ba kompaniyalarning rahbariyatiga ishlab chiqarish-sotish muammolarini hal qilishdagi vakolatlarni berish;  piramidali tashkiliy tuzilmalarni darajalarning kichikroq soniga ega tekisiga aylantirish. Xorijiy firmalarda boshqaruv darajalarining soni 8- 12 dan 4- 5 gacha qisqartiriladi, ya’ni bosh boshqaruvchi va bevosita mijozlar bilan ishlovchi xodimlar o‘rtasidagi oraliq bo‘g‘inlarning miqdori pasaytiriladi. Buning natijasida har bir menejerning faoliyati bevosita iste’molchilar talablarini qanoatlantirishga yaqinlashtiriladi. 5.4.Asosiy tashkiliy- huquqiy shakllar Hozirgi sharoitlarda tashkilot ( xorij amaliyotida firma) bozordagi raqobot munosabatlarining asosiy harakat qiluvchi shaxsi bo‘ladi. Tijorat, ya’ni foyda olish uchun harakat qiluvchi tashkilotlar (korxonalar)ning tarixi tomirlari bilan an’anaviy jamiyatga borib taqaladi. Ularning u yoki bu shakllari amalda uzoq o‘tmishning barcha buyuk siviliziatsiyalarida qayd etilganlar. Ko‘proq savdogarchilik va (bir oz kamroq
 
 
darajada) hunarmandchilik korxonalari keng tarqalganlar. Ulardan ba’zi birlari 
katta yutuqlarga erishganlar va nisbatan murakkab tashkiliy tuzilmaga ega 
bo‘lganlar. Masalan, antik zamonning yirikroq ustaxonalari- ergasteriyalarda 
nazoratchilarning ko‘p bosqichli ierarxiyasi nazorati ostida 300 gacha qullar 
ishlaganlar, mahsulot esa har xil shaharlardagi ba’zi bir xuddi shunday doimiy 
sotish tarmog‘i orqali sotilgan. 
  Zamonaviy firmalarda kapitalistik davrgacha bo‘lgan tijorat korxonalari, 
qoidaga ko‘ra, quyidagalar bilan farqlanadilar: 
 majburiy mehnatdan foydalanish; 
 faoliyatning an’anaviy xarakteri (o‘n yillar damomida o‘zgarmaydigan 
texnologiya, bir xildagi mahsulot, bir marta va butunlay qabul qilingan tuzilma); 
 iqtisotdyotagi o‘sha vaqtda ustivor bo‘lgan xo‘jalik yuritishning novator, 
o‘zini o‘zi ta’minlovchi ( yoki notural) turiga nisbatan ikkinchi darajali roli. 
  Birinchi kapitalistik firmalar kichik, yakka shaxsli egalik yoki o‘rtoqlik kabi 
tashkil qilinganlar (firmalarning keyingi turi sheriklik yoki paylardagi jamiyat 
deb ham ataladi). Egasi (yoki egalari) firma faoliyati uchun zarur bo‘lgan barcha 
sarmoyani kiritgan va kompaniyani shaxsan boshqargan. 
  Egasi 
(yoki 
egalarning 
tor 
guruhi)ni 
firmaning 
muvaffiqiyatidan 
manfaatdorligi va amalda rasmiyatchilik va byurokratizmni yo‘qligida (barcha 
narsani xo‘jayinning o‘zi hal qiladi) yakka shaxsli kompaniyalar va o‘rtoqliklar 
kichik firmani tashkilotlarning ideal turi qilganlar. Hozirgi vaqtga qadar 
rivojlangan kapitalistik mamlakatlar firmalarining umumiy sonidan 4.3 qismiga 
yaqini xuddi shu asosda harakat qiladilar. 
  Jahon amaliyotida firmalarni quyidagi alomatlar bo‘yicha tasniflash qabul 
qilingan: 
 xo‘jalik faoliyatining turi va xarakteri (sanoat, transport, sug‘urta, savdo, 
injiniring,sayyohlik va boshqalar); 
 huquqiy holati (yakka shaxsli tashkilot va tadbirkorlar birlashmasi); 
darajada) hunarmandchilik korxonalari keng tarqalganlar. Ulardan ba’zi birlari katta yutuqlarga erishganlar va nisbatan murakkab tashkiliy tuzilmaga ega bo‘lganlar. Masalan, antik zamonning yirikroq ustaxonalari- ergasteriyalarda nazoratchilarning ko‘p bosqichli ierarxiyasi nazorati ostida 300 gacha qullar ishlaganlar, mahsulot esa har xil shaharlardagi ba’zi bir xuddi shunday doimiy sotish tarmog‘i orqali sotilgan. Zamonaviy firmalarda kapitalistik davrgacha bo‘lgan tijorat korxonalari, qoidaga ko‘ra, quyidagalar bilan farqlanadilar:  majburiy mehnatdan foydalanish;  faoliyatning an’anaviy xarakteri (o‘n yillar damomida o‘zgarmaydigan texnologiya, bir xildagi mahsulot, bir marta va butunlay qabul qilingan tuzilma);  iqtisotdyotagi o‘sha vaqtda ustivor bo‘lgan xo‘jalik yuritishning novator, o‘zini o‘zi ta’minlovchi ( yoki notural) turiga nisbatan ikkinchi darajali roli. Birinchi kapitalistik firmalar kichik, yakka shaxsli egalik yoki o‘rtoqlik kabi tashkil qilinganlar (firmalarning keyingi turi sheriklik yoki paylardagi jamiyat deb ham ataladi). Egasi (yoki egalari) firma faoliyati uchun zarur bo‘lgan barcha sarmoyani kiritgan va kompaniyani shaxsan boshqargan. Egasi (yoki egalarning tor guruhi)ni firmaning muvaffiqiyatidan manfaatdorligi va amalda rasmiyatchilik va byurokratizmni yo‘qligida (barcha narsani xo‘jayinning o‘zi hal qiladi) yakka shaxsli kompaniyalar va o‘rtoqliklar kichik firmani tashkilotlarning ideal turi qilganlar. Hozirgi vaqtga qadar rivojlangan kapitalistik mamlakatlar firmalarining umumiy sonidan 4.3 qismiga yaqini xuddi shu asosda harakat qiladilar. Jahon amaliyotida firmalarni quyidagi alomatlar bo‘yicha tasniflash qabul qilingan:  xo‘jalik faoliyatining turi va xarakteri (sanoat, transport, sug‘urta, savdo, injiniring,sayyohlik va boshqalar);  huquqiy holati (yakka shaxsli tashkilot va tadbirkorlar birlashmasi);
 
 
 mulkchilikning xarakteri (xususiy, davlat, yarim davlat va kooperativ); 
 faoliyat sohasi; 
 o‘lchami. 
  Firmalarni har xil alomatlar bilan tasniflash aniq firmani o‘rganish natijasida 
tashkiliy-huquqiy shakli, uning iste’mol bozoridagi holati, firma ichidagi 
munosabatlar, faoliyatning xarakteri va ko‘lamlari haqida to‘liq tassavvur olish 
imkoniyatini beradi. 
  O‘zbekiston Respublikasidagi tashkilotlarni barqaror va samarali faoliyat 
yuritishlari uchun hammadan avval ularni boshqarish tizimining huquqiy 
ta’minlanishi yaratilgan. Gap shundaki, har bir tashkilot yuqoriroq darajadagi 
tizim- mintaqa, soha, mamlakat, qo‘shma tashkilot esa- jahon hamjamiyatning 
tuzilmasi bo‘ladi. 
  O‘zbekiston 
Respublikasi 
hozir 
bozor 
munosabatlarini 
shakllanishi 
bosqichidadir. Ushbu jarayonni huquqiy ta’minlashining ko‘pgina yo‘nalishilari 
hozir yangilangandirlar. Bu eng muhim yo‘nalish– tash- kilotlar faoliyatini 
huquqiy tartibga solishga ham tegishlidir. U hammadan avval O‘zbekiston 
Respublikasi Fuqarolik Kodeksining me’yorlariga muvofiq amalga oshiriladi, u 
korxonalar va tashkilotlar- yuridik shaxslarning qo‘yidagi tashkiliy –huquqiy 
shakllarini belgilaydi [1,2]: 
- xo‘jalik o‘rtoqliklari va jamiyatlari; 
- ishlab chiqarish kooperativlari; 
- davlat unitar korxonalari; 
- notijorat tashkilotlar. 
O‘z navbatida xo‘jalik o‘rtoqliklari va jamiyatlari quyidagi tashkiliy –
huquqiy shakllarga ega bo‘lishlari mumkin: 
-  to‘lik o‘rtoqlik; 
-  ishonchdagi o‘rtoqlik; 
-  ma’suliyati cheklangan jamiyat; 
-  ko‘shimcha javobgarlikka ega jamiyat; 
 mulkchilikning xarakteri (xususiy, davlat, yarim davlat va kooperativ);  faoliyat sohasi;  o‘lchami. Firmalarni har xil alomatlar bilan tasniflash aniq firmani o‘rganish natijasida tashkiliy-huquqiy shakli, uning iste’mol bozoridagi holati, firma ichidagi munosabatlar, faoliyatning xarakteri va ko‘lamlari haqida to‘liq tassavvur olish imkoniyatini beradi. O‘zbekiston Respublikasidagi tashkilotlarni barqaror va samarali faoliyat yuritishlari uchun hammadan avval ularni boshqarish tizimining huquqiy ta’minlanishi yaratilgan. Gap shundaki, har bir tashkilot yuqoriroq darajadagi tizim- mintaqa, soha, mamlakat, qo‘shma tashkilot esa- jahon hamjamiyatning tuzilmasi bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi hozir bozor munosabatlarini shakllanishi bosqichidadir. Ushbu jarayonni huquqiy ta’minlashining ko‘pgina yo‘nalishilari hozir yangilangandirlar. Bu eng muhim yo‘nalish– tash- kilotlar faoliyatini huquqiy tartibga solishga ham tegishlidir. U hammadan avval O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining me’yorlariga muvofiq amalga oshiriladi, u korxonalar va tashkilotlar- yuridik shaxslarning qo‘yidagi tashkiliy –huquqiy shakllarini belgilaydi [1,2]: - xo‘jalik o‘rtoqliklari va jamiyatlari; - ishlab chiqarish kooperativlari; - davlat unitar korxonalari; - notijorat tashkilotlar. O‘z navbatida xo‘jalik o‘rtoqliklari va jamiyatlari quyidagi tashkiliy – huquqiy shakllarga ega bo‘lishlari mumkin: - to‘lik o‘rtoqlik; - ishonchdagi o‘rtoqlik; - ma’suliyati cheklangan jamiyat; - ko‘shimcha javobgarlikka ega jamiyat;
 
 
-  ochiq turdagi aksiyadorlar jamiyati; 
-  yopiq turdagi aksiyadorlar jamiyati; 
-  sho‘‘ba va bog‘liq jamiyatlar. 
  Hammadan avval “yuridik shaxs” tushunchasini ko‘rib chiqamiz. 
Mulkchiligida, xo‘jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida ajratilgan 
mulkiga ega va o‘zining majburiyatlari bo‘yicha shu mulk bilan javob beruvchi 
tashkilot yuridik shaxs deb ataladi. U o‘z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy 
huquklarni xarid qilish va amalga oshirishi, majburiyatlarga ega bo‘lishi , sudda 
da’vogar va javobgar bo‘lishi mumkin. YUridik shaxslar shaxsiy balansga yoki 
smetaga ega bo‘lishlari kerak. 
O‘z faoliyatining asosiy maqsadi sifatida foyda olishni ko‘zlovchi 
tashkilotlar (tijorat tashkilotlari ) yoki bunday maqsad sifatida foyda olishni 
ko‘zlamaydigan va olingan foydani ishtirokchilari ichida taqsimlamaydigan 
tashkilotlar (notijorat tashkilotlar) yuridik shaxslar bo‘lishlari mumkin. 
Tijorat tashkilotlari bo‘lgan yuridik shaxslar xo‘jalik o‘rtoqliklari va 
jamiyatlari, ishlab chiqarish kooperativlari, davlat unitar korxonalari shaklida 
tashkil qilinishlari mumkin. 
Notijorat 
tashkilotlari 
bo‘lgan 
yuridik 
shaxslar 
iste’molchilar 
kooperativlar, muassasalar mulk egalari tomonidan moliyalashtirilgan ijtimoiy 
yoki diniy tashkilotlar(birlashmalar, hayriya jamg‘armalari shaklida, hamda 
qonun tomonidan ko‘zda tutilgan boshqa shakllarda tashkil qilinishlari mumkin. 
Notijorat tashkilotlari tadbirkorlik faoliyatini faqat o‘zlari tashkil qilinishlari 
maqsadlariga erishishga xizmat qiluvchi va ushbu maqsadlarga mos kiluvchi 
miqdorda amalga oshirishlari mumkin. 
YUridik shaxs adliya idoralarida yuridik shaxslarini ro‘yxatga olish 
haqidagi qonunda ma’lum tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tishlari kerak. U yo 
nizom, yoki ta’sis shartnomasi va nizom, yoki faqat ta’sis shartnomasi asosida 
harakat qiladi. Qonunda ko‘zda tutilgan hollarda tijorat tashkiloti bo‘lmagan 
- ochiq turdagi aksiyadorlar jamiyati; - yopiq turdagi aksiyadorlar jamiyati; - sho‘‘ba va bog‘liq jamiyatlar. Hammadan avval “yuridik shaxs” tushunchasini ko‘rib chiqamiz. Mulkchiligida, xo‘jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida ajratilgan mulkiga ega va o‘zining majburiyatlari bo‘yicha shu mulk bilan javob beruvchi tashkilot yuridik shaxs deb ataladi. U o‘z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquklarni xarid qilish va amalga oshirishi, majburiyatlarga ega bo‘lishi , sudda da’vogar va javobgar bo‘lishi mumkin. YUridik shaxslar shaxsiy balansga yoki smetaga ega bo‘lishlari kerak. O‘z faoliyatining asosiy maqsadi sifatida foyda olishni ko‘zlovchi tashkilotlar (tijorat tashkilotlari ) yoki bunday maqsad sifatida foyda olishni ko‘zlamaydigan va olingan foydani ishtirokchilari ichida taqsimlamaydigan tashkilotlar (notijorat tashkilotlar) yuridik shaxslar bo‘lishlari mumkin. Tijorat tashkilotlari bo‘lgan yuridik shaxslar xo‘jalik o‘rtoqliklari va jamiyatlari, ishlab chiqarish kooperativlari, davlat unitar korxonalari shaklida tashkil qilinishlari mumkin. Notijorat tashkilotlari bo‘lgan yuridik shaxslar iste’molchilar kooperativlar, muassasalar mulk egalari tomonidan moliyalashtirilgan ijtimoiy yoki diniy tashkilotlar(birlashmalar, hayriya jamg‘armalari shaklida, hamda qonun tomonidan ko‘zda tutilgan boshqa shakllarda tashkil qilinishlari mumkin. Notijorat tashkilotlari tadbirkorlik faoliyatini faqat o‘zlari tashkil qilinishlari maqsadlariga erishishga xizmat qiluvchi va ushbu maqsadlarga mos kiluvchi miqdorda amalga oshirishlari mumkin. YUridik shaxs adliya idoralarida yuridik shaxslarini ro‘yxatga olish haqidagi qonunda ma’lum tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tishlari kerak. U yo nizom, yoki ta’sis shartnomasi va nizom, yoki faqat ta’sis shartnomasi asosida harakat qiladi. Qonunda ko‘zda tutilgan hollarda tijorat tashkiloti bo‘lmagan
 
 
yuridik shaxs ushbu turdagi tashkilotlar haqidagi umumiy qoidalarga asosan 
harakat qilish mumkin. 
YUridik shaxsning ta’sis shartnomasi uning ta’sischilar (ishti- rokchilar) 
tomonidan tuziladi, nizom esa tasdiqlanadi. Ushbu kodeksga muvofiq bitta 
ta’sischi tomonidan tashkil qilingan yuridik shaxs ushbu ta’sischi tomonidan 
tasdiqlangan nizom asosida harakat qiladi. 
YUridik shaxsning ta’sis hujjatlarida yuridik shaxsning nomi, joylashgan 
joyi , yuridik shaxs faoliyatini boshqarish tartibi belgilab beriladi, hamda 
tegishli turdagi yuridik shaxslar uchun qonun tomonidan ko‘zda tutilgan boshqa 
ma’lumotlar bo‘ladi. Notijorat tashkilotlari va unitar korxonalarning, qonunda 
ko‘zda tutilgan hollarda boshqa tijorat korxonalarining ham ta’sis hujjatlarida 
yuridik shaxs faoliyatining predmeti va maqsadlari belgilab berishlari kerak. 
Tijorat tashkiloti faoliyatining predmeti va ma’lum maqsadlari qonun bo‘yicha 
majburiy bo‘lmagan hollarda ham ta’sis hujjatlarida ko‘zda tutilgan bo‘lishlari 
mumkin. 
Ta’sis shartnomasida ta’sischilar yuridik shaxsni tashkil qilish 
majburiyatini o‘zlariga oladilar, uni tashkil qilish bo‘yicha qo‘shma 
faoliyatining tartibi, unga o‘z mulklarini topshirish va uni faoliyatida ishtirok 
etish shartlarini belgilaydilar. SHartnoma tomonidan foyda va zararlarni 
ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlanishi, yuridik shaxs faoliyatini boshqarish , 
ta’sischilar (ishtirokchilar)ni uning tarkibidan chiqishi shartlari va tartibi 
belgilanadi.  
Tashkilotlar 
aniq 
tashkiliy–huquqiy 
sherikliklarining 
ba’zi 
bir 
xususiyatlari, ularni tashkil qilinishi va faoliyat yuritishi quydagilardan 
iboratdir. 
To‘liq o‘rtoqlik - o‘rtoqlik ishtirokchilari(to‘liq o‘rtoqlar) ular o‘rtasida 
tuzilgan shartnomaga muvofiq o‘rtoqlik nomidan tadbirkorlik faoliyati bilan 
shug‘ullanadilar va uning majburiyatlari bo‘yicha o‘zlariga tegishli bo‘lgan 
mulk bilan javob beradilar. 
yuridik shaxs ushbu turdagi tashkilotlar haqidagi umumiy qoidalarga asosan harakat qilish mumkin. YUridik shaxsning ta’sis shartnomasi uning ta’sischilar (ishti- rokchilar) tomonidan tuziladi, nizom esa tasdiqlanadi. Ushbu kodeksga muvofiq bitta ta’sischi tomonidan tashkil qilingan yuridik shaxs ushbu ta’sischi tomonidan tasdiqlangan nizom asosida harakat qiladi. YUridik shaxsning ta’sis hujjatlarida yuridik shaxsning nomi, joylashgan joyi , yuridik shaxs faoliyatini boshqarish tartibi belgilab beriladi, hamda tegishli turdagi yuridik shaxslar uchun qonun tomonidan ko‘zda tutilgan boshqa ma’lumotlar bo‘ladi. Notijorat tashkilotlari va unitar korxonalarning, qonunda ko‘zda tutilgan hollarda boshqa tijorat korxonalarining ham ta’sis hujjatlarida yuridik shaxs faoliyatining predmeti va maqsadlari belgilab berishlari kerak. Tijorat tashkiloti faoliyatining predmeti va ma’lum maqsadlari qonun bo‘yicha majburiy bo‘lmagan hollarda ham ta’sis hujjatlarida ko‘zda tutilgan bo‘lishlari mumkin. Ta’sis shartnomasida ta’sischilar yuridik shaxsni tashkil qilish majburiyatini o‘zlariga oladilar, uni tashkil qilish bo‘yicha qo‘shma faoliyatining tartibi, unga o‘z mulklarini topshirish va uni faoliyatida ishtirok etish shartlarini belgilaydilar. SHartnoma tomonidan foyda va zararlarni ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlanishi, yuridik shaxs faoliyatini boshqarish , ta’sischilar (ishtirokchilar)ni uning tarkibidan chiqishi shartlari va tartibi belgilanadi. Tashkilotlar aniq tashkiliy–huquqiy sherikliklarining ba’zi bir xususiyatlari, ularni tashkil qilinishi va faoliyat yuritishi quydagilardan iboratdir. To‘liq o‘rtoqlik - o‘rtoqlik ishtirokchilari(to‘liq o‘rtoqlar) ular o‘rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq o‘rtoqlik nomidan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadilar va uning majburiyatlari bo‘yicha o‘zlariga tegishli bo‘lgan mulk bilan javob beradilar.
 
 
SHaxs faqat bitta to‘liq o‘rtoqlikning ishtirokchisi bo‘lishi mumkin. 
To‘liq o‘rtoqlik firmasining nomi yoki uning barcha ishtirokchilarining 
ismlari(nomlari) va “ to‘liq o‘rtoqlik” so‘ziga, yoki bitta yoki bir necha 
ishtirokchilarning ismi(nomi)ga va “kompaniya” va “to‘liq o‘rtoqlik” so‘zlarini 
qo‘shilishiga ega bo‘lishi kerak. 
To‘liq o‘rtoqlik ta’sis shartnomasi asosida tashkil qilinadi va harakat 
qiladi, u uning barcha ishtirokchilari tomonidan imzolanadi. To‘liq 
o‘rtoqlikning ta’sis shartnomasi quyidagilarga ega bo‘lishi kerak: o‘rtoqlikning 
nomi; uni joylashgan joyi; faoliyatini boshqarish tartibi; o‘rtoqlik yig‘ma 
sarmoyasining miqdori va tarkibi haqidagi shartlar; ishtirokchilardan har 
birining yig‘ma sarmoyadagi ulushlarining miqdori va uni o‘zgartirish tartibi 
haqida; ular tomonidan kiritilayotgan kiritmalarning miqdori, tarkibi va tartibi 
haqida; ishtirokchilarning kiritmalar kiritish bo‘yicha majburiyatlarni buzganlik 
uchun javobgarligi haqida. 
To‘liq o‘rtoqlik faoliyatini boshqarish barcha ishtirokchilarning umumiy 
roziligi bo‘yicha amalga oshiriladi. O‘rtoqlikning ta’sis shartnomasi tomonidan 
qaror ishtirokchilarining ko‘pchilik ovozi bilan qabul qilinishi hollari ko‘zda 
tutilishi mumkin. To‘liq o‘rtoqlikning har bir ishtirokchisi, agar ta’sis 
shartnomasi tomonidan uning ishtirokchilari ovozlarini belgilashning 
boshqacha ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, bitta ovozga ega bo‘ladi. 
Ishonchdagi o‘rtoqlik (kommanditli o‘rtoqlik)- bu o‘rtoqlik nomidan 
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi va o‘rtoqlik majburiyatlari bo‘yicha 
o‘z mulklari bilan javob beruvchi ishtirokchilar ( to‘liq o‘rtoqlar) dan tashqari , 
o‘zlari tomonidan kiritilgan kiritmalari summasi doirasida o‘rtoqlik faoliyati 
bilan bog‘liq zarar ko‘rish xatariga ega va o‘rtoqlik tomonidan tadbirkorlik 
faoliyatini amalga oshirishda ishtirok etmaydigan bir yoki bir necha kiritma 
kirituvchi ishtirokchilar (kommandititlar) mavjud bo‘ladi. 
SHaxs faqat bitta ishonchdagi o‘rtoqlikda to‘liq o‘rtoq bo‘lishi mumkin. 
SHaxs faqat bitta to‘liq o‘rtoqlikning ishtirokchisi bo‘lishi mumkin. To‘liq o‘rtoqlik firmasining nomi yoki uning barcha ishtirokchilarining ismlari(nomlari) va “ to‘liq o‘rtoqlik” so‘ziga, yoki bitta yoki bir necha ishtirokchilarning ismi(nomi)ga va “kompaniya” va “to‘liq o‘rtoqlik” so‘zlarini qo‘shilishiga ega bo‘lishi kerak. To‘liq o‘rtoqlik ta’sis shartnomasi asosida tashkil qilinadi va harakat qiladi, u uning barcha ishtirokchilari tomonidan imzolanadi. To‘liq o‘rtoqlikning ta’sis shartnomasi quyidagilarga ega bo‘lishi kerak: o‘rtoqlikning nomi; uni joylashgan joyi; faoliyatini boshqarish tartibi; o‘rtoqlik yig‘ma sarmoyasining miqdori va tarkibi haqidagi shartlar; ishtirokchilardan har birining yig‘ma sarmoyadagi ulushlarining miqdori va uni o‘zgartirish tartibi haqida; ular tomonidan kiritilayotgan kiritmalarning miqdori, tarkibi va tartibi haqida; ishtirokchilarning kiritmalar kiritish bo‘yicha majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarligi haqida. To‘liq o‘rtoqlik faoliyatini boshqarish barcha ishtirokchilarning umumiy roziligi bo‘yicha amalga oshiriladi. O‘rtoqlikning ta’sis shartnomasi tomonidan qaror ishtirokchilarining ko‘pchilik ovozi bilan qabul qilinishi hollari ko‘zda tutilishi mumkin. To‘liq o‘rtoqlikning har bir ishtirokchisi, agar ta’sis shartnomasi tomonidan uning ishtirokchilari ovozlarini belgilashning boshqacha ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, bitta ovozga ega bo‘ladi. Ishonchdagi o‘rtoqlik (kommanditli o‘rtoqlik)- bu o‘rtoqlik nomidan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi va o‘rtoqlik majburiyatlari bo‘yicha o‘z mulklari bilan javob beruvchi ishtirokchilar ( to‘liq o‘rtoqlar) dan tashqari , o‘zlari tomonidan kiritilgan kiritmalari summasi doirasida o‘rtoqlik faoliyati bilan bog‘liq zarar ko‘rish xatariga ega va o‘rtoqlik tomonidan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda ishtirok etmaydigan bir yoki bir necha kiritma kirituvchi ishtirokchilar (kommandititlar) mavjud bo‘ladi. SHaxs faqat bitta ishonchdagi o‘rtoqlikda to‘liq o‘rtoq bo‘lishi mumkin.
 
 
Agar ishonchdagi o‘rtoqlik firmasi nomiga kiritma kirituvchining ismi 
kiritilgan bo‘lsa, bunday kiritma kirituvchi to‘liq o‘rtoq bo‘ladi. 
Ishonchdagi o‘rtoqlik faoliyatini boshqarish to‘liq o‘rtoqlar tomonidan 
amalga oshiriladi. Bunday o‘rtoqlikni uning to‘liq o‘rtoqlari tomonidan 
boshqarish va ishlarni olib borish tartibi ular tomonidan O‘zbekiston 
Respublikasining fuqarolik kodeksidagi to‘liq o‘rtoqlik haqidagi qoida- lari 
bo‘yicha belgilanadi. Kiritma kirituvchilar o‘rtoqlikni boshqarish va uni 
ishlarini olib borishda ishtirok etish , uning nomidan, ishonchnoma bo‘yicha 
boshqacharoq, harakat qilish huquqiga ega emaslar. Ular to‘liq o‘rtoqlarning 
o‘rtoqlikni boshqarish va ishlarini olib borish bo‘yicha harakatlari bo‘yicha 
tortishish huquqiga ega emaslar. 
Ma’suliyati cheklangan jamiyat – bir yoki bir necha shaxslar tomonidan 
ta’sis etilgan jamiyat, uning nizom sarmoyasi ta’sis hujjatlari tomonidan 
ma’lum 
ulushlarda 
taqsimlangan. 
Ma’suliyati 
cheklangan 
jamiyat 
ishtirokchilari uning majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydilar va o‘zlari 
tomonidan kiritilgan kiritmalari qiymati doirasida jamiyat faoliyati bilan bog‘liq 
zarar ko‘rish xatariga ega bo‘ladilar. 
Jamiyatning to‘liq bo‘lmagan kiritmalarini kiritgan ishtirokchilari uning 
majburiyatlari bo‘yicha ishtirokchilardan har biri ulushining to‘lanmagan qismi 
qiymati doirasida birgalikdagi javobgarlikka egalar. 
Ma’suliyati cheklangan jamiyatning firma nomi jamiyatning nomi va 
“ma’suliyati cheklangan” so‘ziga ega bo‘lishi kerak. 
Jamiyatning yuqori idorasi uning ishtirokchilarining umumiy majlisidan 
iboratdir. Jamiyatda uning faoliyatiga joriy rahbarlikni amalga oshiruvchi va 
umumiy majlisga hisobot beruvchi ijroiya idorasi tashkil qilinadi. 
Jamiyat ishtirokchilari umumiy majlisining mutloq huquq doira- lariga 
quyidagilar kiradi: 
 uning nizomi va nizom sarmoyasi miqdorini o‘zgartirish; 
Agar ishonchdagi o‘rtoqlik firmasi nomiga kiritma kirituvchining ismi kiritilgan bo‘lsa, bunday kiritma kirituvchi to‘liq o‘rtoq bo‘ladi. Ishonchdagi o‘rtoqlik faoliyatini boshqarish to‘liq o‘rtoqlar tomonidan amalga oshiriladi. Bunday o‘rtoqlikni uning to‘liq o‘rtoqlari tomonidan boshqarish va ishlarni olib borish tartibi ular tomonidan O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksidagi to‘liq o‘rtoqlik haqidagi qoida- lari bo‘yicha belgilanadi. Kiritma kirituvchilar o‘rtoqlikni boshqarish va uni ishlarini olib borishda ishtirok etish , uning nomidan, ishonchnoma bo‘yicha boshqacharoq, harakat qilish huquqiga ega emaslar. Ular to‘liq o‘rtoqlarning o‘rtoqlikni boshqarish va ishlarini olib borish bo‘yicha harakatlari bo‘yicha tortishish huquqiga ega emaslar. Ma’suliyati cheklangan jamiyat – bir yoki bir necha shaxslar tomonidan ta’sis etilgan jamiyat, uning nizom sarmoyasi ta’sis hujjatlari tomonidan ma’lum ulushlarda taqsimlangan. Ma’suliyati cheklangan jamiyat ishtirokchilari uning majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydilar va o‘zlari tomonidan kiritilgan kiritmalari qiymati doirasida jamiyat faoliyati bilan bog‘liq zarar ko‘rish xatariga ega bo‘ladilar. Jamiyatning to‘liq bo‘lmagan kiritmalarini kiritgan ishtirokchilari uning majburiyatlari bo‘yicha ishtirokchilardan har biri ulushining to‘lanmagan qismi qiymati doirasida birgalikdagi javobgarlikka egalar. Ma’suliyati cheklangan jamiyatning firma nomi jamiyatning nomi va “ma’suliyati cheklangan” so‘ziga ega bo‘lishi kerak. Jamiyatning yuqori idorasi uning ishtirokchilarining umumiy majlisidan iboratdir. Jamiyatda uning faoliyatiga joriy rahbarlikni amalga oshiruvchi va umumiy majlisga hisobot beruvchi ijroiya idorasi tashkil qilinadi. Jamiyat ishtirokchilari umumiy majlisining mutloq huquq doira- lariga quyidagilar kiradi:  uning nizomi va nizom sarmoyasi miqdorini o‘zgartirish;
 
 
 jamiyatning ijroiya idoralarini tashkil qilish va ularning vakolatlarini 
muddatidan oldin tugatish; 
 jamiyatning yillik hisobotlari va buxgalteriya balanslarini tasdiqlash va 
uning foydalari va zararlarini taqsimlash; 
 jamiyatni qaytadan tashkil qilish yoki tugatish haqida qaror qabul qilish; 
 jamiyatning taftish komissiyasi (taftishchi ) ni saylash. 
Ma’suliyati cheklangan jamiyat haqidagi qonun tomonidan umumiy 
majlisning mutloq huquq doirasiga “boshqa masalalarni hal qilish ham kiritilishi 
mumkin”. 
Jamiyat ishtirokchilar umumiy majlisning mutloq huquq doirasiga 
kiritilgan masalalar ular tomonidan jamiyat ijroiya idorasiga hal qilish uchun 
topshirilishi mumkin emas. 
Ma’suliyati cheklangan jamiyat yillik moliyaviy hisobotining to‘g‘riligini 
tekshirish va tasdiqlash uchun u jamiyat yoki uning ishtirokchilari bilan mulkiy 
manfaatlar bilan bog‘liq bo‘lmagan kasbiy auditorni har yili jalb qilish huquqiga 
ega(tashqi audit). Jamiyat yillik moliyaviy hisobotining auditorlik tekshiruvi 
yana uning ishtirokchilaridan har birining talabi bo‘yicha ham o‘tkazilishi 
mumkin. Jamiyat faoliyatining auditorlik tekshiruvini o‘tkazish tartibi qonun va 
jamiyat nizomi tomonidan belgilanadi. 
Qo‘shimcha ma’suliyatga ega jamiyat - bir yoki bir necha shaxslar 
tomonidan ta’sis etilgan jamiyat, uning nizom sarmoyasi ta’sis hujjatlari 
tomonidan ma’lum miqdorlardigi ulushlarga taqsimlangan. Bunday jamiyat 
ishtirokchilari uning majburiyatlari bo‘yicha o‘z mulklari bilan hamma uchun 
bir xil miqdordagi jamiyatning ta’sis hujjatlarida belgilangan ularning 
kiritmalarining karrali qiymatidagi birgalikdagi subsidiyali javobgarlikka 
egalar. Bitta ishtirokchini bankrot bo‘lishida uning jamiyat majburiyatlari 
bo‘yicha javobgarligi, agar jamiyat hujjatlari tomonidan javobgarlikni 
taqsimlashning boshqacha tartibi ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, qolgan ishtirochilar 
o‘rtasida ularning kiritmalariga mutonosib ravishda tasdiqlanadi. 
 jamiyatning ijroiya idoralarini tashkil qilish va ularning vakolatlarini muddatidan oldin tugatish;  jamiyatning yillik hisobotlari va buxgalteriya balanslarini tasdiqlash va uning foydalari va zararlarini taqsimlash;  jamiyatni qaytadan tashkil qilish yoki tugatish haqida qaror qabul qilish;  jamiyatning taftish komissiyasi (taftishchi ) ni saylash. Ma’suliyati cheklangan jamiyat haqidagi qonun tomonidan umumiy majlisning mutloq huquq doirasiga “boshqa masalalarni hal qilish ham kiritilishi mumkin”. Jamiyat ishtirokchilar umumiy majlisning mutloq huquq doirasiga kiritilgan masalalar ular tomonidan jamiyat ijroiya idorasiga hal qilish uchun topshirilishi mumkin emas. Ma’suliyati cheklangan jamiyat yillik moliyaviy hisobotining to‘g‘riligini tekshirish va tasdiqlash uchun u jamiyat yoki uning ishtirokchilari bilan mulkiy manfaatlar bilan bog‘liq bo‘lmagan kasbiy auditorni har yili jalb qilish huquqiga ega(tashqi audit). Jamiyat yillik moliyaviy hisobotining auditorlik tekshiruvi yana uning ishtirokchilaridan har birining talabi bo‘yicha ham o‘tkazilishi mumkin. Jamiyat faoliyatining auditorlik tekshiruvini o‘tkazish tartibi qonun va jamiyat nizomi tomonidan belgilanadi. Qo‘shimcha ma’suliyatga ega jamiyat - bir yoki bir necha shaxslar tomonidan ta’sis etilgan jamiyat, uning nizom sarmoyasi ta’sis hujjatlari tomonidan ma’lum miqdorlardigi ulushlarga taqsimlangan. Bunday jamiyat ishtirokchilari uning majburiyatlari bo‘yicha o‘z mulklari bilan hamma uchun bir xil miqdordagi jamiyatning ta’sis hujjatlarida belgilangan ularning kiritmalarining karrali qiymatidagi birgalikdagi subsidiyali javobgarlikka egalar. Bitta ishtirokchini bankrot bo‘lishida uning jamiyat majburiyatlari bo‘yicha javobgarligi, agar jamiyat hujjatlari tomonidan javobgarlikni taqsimlashning boshqacha tartibi ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, qolgan ishtirochilar o‘rtasida ularning kiritmalariga mutonosib ravishda tasdiqlanadi.
 
 
 Aksiyadorlik (hissadorlik) jamiyati - nizom sarmoyasi aksiyalarning 
ma’lum soniga taqsimlangan jamiyat. Aksiyadorlik jamiyati ishtirokchilari 
(aksiyadorlar) uning majburiyati bo‘yicha javob bermaydilar va o‘zlariga 
tegishli bo‘lgan aksiyalar qiymati doirasida jamiyat faoliyati bilan bog‘lik zarar 
ko‘rish xatariga egalar. 
Aksiyalarga to‘liq haq to‘lamagan aksiyadorlar aksiyadorlik jamiyatining 
majburiyatlari bo‘yicha o‘zlariga tegishli bo‘lgan aksiyalarning haq 
to‘lanmagan qismi doirasidagi birgalikdagi javobgarlikka egalar. 
Jamiyatning firma nomi uning nizomi va jamiyat aksiyadorlik ekanligining 
ko‘rsatilishiga ega bo‘lishi kerak. 
Ishtirokchilari 
o‘zlariga 
tegishli 
bo‘lgan 
aksiyalarni 
boshqa 
aksiyadorlarning roziligisiz tortib olishlari mumkin bo‘lgan aksiyadorlik 
jamiyati ochiq aksiyadorlik jamiyati deb ataladi. Bunday jamiyat o‘zi 
tomonidan chiqarilgan aksiyalarga ochiq obunani o‘tkazishi va ularni qonun va 
boshqa huquqiy hujjatlar tomonidan belgilangan shartlarda erkin sotishi 
mumkin. 
Ochiq aksiyadorlik jamiyati har yili umumiy ma’lumot berish uchun yillik 
hisobot, buxgalteriya balansi, foydalar va zararlarning hisobini bosib chiqarishi 
kerak.  
Aksiyalar faqat uni ta’sischilari yoki boshqa shaxslarning oldindan 
beogilangan doirasi orasida taqsimlanadigan aksiyadorlik jamiyati yopiq deb 
tan olinadi. U o‘zi tomonidan chiqarilgan aksiyalarga ochiq obunani o‘tkazish 
yoki ularni shaxslarning cheklanmagan doirasiga xarid qilish uchun boshqa 
tartibda taklif qilish huquqiga ega emas. YOpiq aksiyadorlik jamiyati 
aksiyadorlari ushbu jamiyatning boshqa aksiyadorlari tomonidan sotilayotgan 
aksiyalarni xarid qilishning afzallik huquqiga egalar. YOpiq aksiyadorlik 
jamiyati ishtirochilarining soni aksiyadorlak jamiyatlari haqidagi qonun 
tomonidan ma’lum sondan oshib ketmasligi kerak, aks xolda u bir yil davomida 
Aksiyadorlik (hissadorlik) jamiyati - nizom sarmoyasi aksiyalarning ma’lum soniga taqsimlangan jamiyat. Aksiyadorlik jamiyati ishtirokchilari (aksiyadorlar) uning majburiyati bo‘yicha javob bermaydilar va o‘zlariga tegishli bo‘lgan aksiyalar qiymati doirasida jamiyat faoliyati bilan bog‘lik zarar ko‘rish xatariga egalar. Aksiyalarga to‘liq haq to‘lamagan aksiyadorlar aksiyadorlik jamiyatining majburiyatlari bo‘yicha o‘zlariga tegishli bo‘lgan aksiyalarning haq to‘lanmagan qismi doirasidagi birgalikdagi javobgarlikka egalar. Jamiyatning firma nomi uning nizomi va jamiyat aksiyadorlik ekanligining ko‘rsatilishiga ega bo‘lishi kerak. Ishtirokchilari o‘zlariga tegishli bo‘lgan aksiyalarni boshqa aksiyadorlarning roziligisiz tortib olishlari mumkin bo‘lgan aksiyadorlik jamiyati ochiq aksiyadorlik jamiyati deb ataladi. Bunday jamiyat o‘zi tomonidan chiqarilgan aksiyalarga ochiq obunani o‘tkazishi va ularni qonun va boshqa huquqiy hujjatlar tomonidan belgilangan shartlarda erkin sotishi mumkin. Ochiq aksiyadorlik jamiyati har yili umumiy ma’lumot berish uchun yillik hisobot, buxgalteriya balansi, foydalar va zararlarning hisobini bosib chiqarishi kerak. Aksiyalar faqat uni ta’sischilari yoki boshqa shaxslarning oldindan beogilangan doirasi orasida taqsimlanadigan aksiyadorlik jamiyati yopiq deb tan olinadi. U o‘zi tomonidan chiqarilgan aksiyalarga ochiq obunani o‘tkazish yoki ularni shaxslarning cheklanmagan doirasiga xarid qilish uchun boshqa tartibda taklif qilish huquqiga ega emas. YOpiq aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari ushbu jamiyatning boshqa aksiyadorlari tomonidan sotilayotgan aksiyalarni xarid qilishning afzallik huquqiga egalar. YOpiq aksiyadorlik jamiyati ishtirochilarining soni aksiyadorlak jamiyatlari haqidagi qonun tomonidan ma’lum sondan oshib ketmasligi kerak, aks xolda u bir yil davomida
 
 
ochiq aksionerlik jamiyatiga o‘zgartirilishi, bu muddat o‘tgach, sud tartibida 
tugatilishi kerak. 
Aksiyadorlik jamiyati ta’sischilari bir birlari bilan jamiyatni tashkil qilish 
bo‘yicha qo‘shma faoliyatni amalga oshirish tartibi, nizom sarmoyasining 
miqdori, chiqarilayotgan aksiyalarning kategoriyasi va ularni joylashtirish 
tartibi, hamda aksiyadorlik jamiyatlari haqidagi qonun tomonidan ko‘zda 
tutilgan boshqa sharoitlarni belgilab beruvchi shartnomani tuzadilar. 
Aksiyadorlik jamiyatining ta’sis hujjati uning ta’sischilari tomonidan 
tasdiqlangan nizomdan iboratdir. 
Aksiyadorlik jamiyatining nizomi quyidagilarga ega bo‘lishi kerak: 
jamiyatning nomi, uning joylashgan joyi, faoliyatini boshqarish tartibi, jamiyat 
tomonidan chiqarilayotgan aksiyalarning kategoriyasi, ularning nomenal 
qiymati va miqdori haqida, jamiyat nizom sarmoyasining miqdori haqida, 
aksiyadorlarning huquqlari haqida, jamiyat boshqaruv idoralarining tarkibi va 
huquq doiralari va ular tomonidan qarorlar qabul qilish tartibi. SHu jumladan 
qaror yakka ovoz yoki ovozlarning malakali ko‘pchiligi bilan qabul qilinadigan 
masalalar bo‘yicha ham qabul qilinishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyatining 
nizomi yana aksiyadorlik jamiyatlari haqidagi qonun tomonidan ko‘zda tutilgan 
boshqa ma’lumotlarga ham ega bo‘lishi kerak. 
Aksiyadorlik jamiyatining nizom sarmoyasi aksiyadorlar tomonidan xarid 
qilingan aksiyalarning nominal qiymatidan tashkil topadi. 
Aksiyadorlik jamiyati aksiyalariga ochiq obunaga nizom sarmoyasiga 
to‘liq haq to‘lab bo‘linguncha qadar yo‘l qo‘yilmaydi. Aksiyadorlik jamiyatni 
ta’sis etishda barcha aqsiyalar ta’sischilar orasida taqsimlanishi kerak.  
Aqsiyadorlik jamiyati boshqaruvning yuqori idorasi uning aksiyador- 
larining umumiy majlisidan iboratdir. 
Aksiyadorlar umumiy 
majlisining favqulotida huquq doiralariga 
quydagilar kiradilar: 
ochiq aksionerlik jamiyatiga o‘zgartirilishi, bu muddat o‘tgach, sud tartibida tugatilishi kerak. Aksiyadorlik jamiyati ta’sischilari bir birlari bilan jamiyatni tashkil qilish bo‘yicha qo‘shma faoliyatni amalga oshirish tartibi, nizom sarmoyasining miqdori, chiqarilayotgan aksiyalarning kategoriyasi va ularni joylashtirish tartibi, hamda aksiyadorlik jamiyatlari haqidagi qonun tomonidan ko‘zda tutilgan boshqa sharoitlarni belgilab beruvchi shartnomani tuzadilar. Aksiyadorlik jamiyatining ta’sis hujjati uning ta’sischilari tomonidan tasdiqlangan nizomdan iboratdir. Aksiyadorlik jamiyatining nizomi quyidagilarga ega bo‘lishi kerak: jamiyatning nomi, uning joylashgan joyi, faoliyatini boshqarish tartibi, jamiyat tomonidan chiqarilayotgan aksiyalarning kategoriyasi, ularning nomenal qiymati va miqdori haqida, jamiyat nizom sarmoyasining miqdori haqida, aksiyadorlarning huquqlari haqida, jamiyat boshqaruv idoralarining tarkibi va huquq doiralari va ular tomonidan qarorlar qabul qilish tartibi. SHu jumladan qaror yakka ovoz yoki ovozlarning malakali ko‘pchiligi bilan qabul qilinadigan masalalar bo‘yicha ham qabul qilinishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyatining nizomi yana aksiyadorlik jamiyatlari haqidagi qonun tomonidan ko‘zda tutilgan boshqa ma’lumotlarga ham ega bo‘lishi kerak. Aksiyadorlik jamiyatining nizom sarmoyasi aksiyadorlar tomonidan xarid qilingan aksiyalarning nominal qiymatidan tashkil topadi. Aksiyadorlik jamiyati aksiyalariga ochiq obunaga nizom sarmoyasiga to‘liq haq to‘lab bo‘linguncha qadar yo‘l qo‘yilmaydi. Aksiyadorlik jamiyatni ta’sis etishda barcha aqsiyalar ta’sischilar orasida taqsimlanishi kerak. Aqsiyadorlik jamiyati boshqaruvning yuqori idorasi uning aksiyador- larining umumiy majlisidan iboratdir. Aksiyadorlar umumiy majlisining favqulotida huquq doiralariga quydagilar kiradilar:
 
 
 jamiyat nizomini o‘zgartirish , shu jumladan uning nizom sarmoyasini 
o‘zgartirish ; 
 aksiyadorlarning ellikdan ortiqroq soniga ega jamiyatda direk-torlar 
kengashi (kuzatuv kengashi) a’zolarini va jamiyatning taftish komissiyasi 
(taftishchi)ni saylash va ularning vakolatlarini muddatidan oldin tugatish; 
 jamiyat ijroiya idoralarini tashkil qilish va , agar jamiyat nizomi 
tomonidan bu masalalarni echish direktorlar kengashi ( kuzatuv kengashi) ning 
huquq doirasiga kiritilmagan bo‘lsa, ularning vakolatlarini muddatidan oldin 
tugatish; 
 jamiyatning yillik hisobotlari, buxgalteriya balanslari, foydalar va 
zararlar hisobotini tasdiqlash, uning foydalari va zararlarini taqsimlash; 
 jamiyatni qaytadan tashkil qilish yoki tugatish haqida qaror qabul qilish. 
Aksiyadorlik jamiyatlar haqidagi qonun tomonidan aksiyadorlar umumiy 
majlisning favqulotida huquq doirasiga yana boshqa masalalarni hal qilish ham 
kiradi. Qonun tomonidan aksiyadorlar umumiy majlisning favqulotlarda huquq 
doirasiga tegishli bo‘lgan masalalar jamiyat ijroiya idoralariga hal qilish uchun 
topshirilishi mumkin emas . 
Aksiyadorlik jamiyatlari haqidagi qonunga muvofiq jamiyat nizomi 
tomonidan direktorlar kengashi (kuzatuv kengashi) tashkil qilingan holda uni 
mutloq huquq doirasi belgilanishi kerak. Nizom tomonidan direktorlar 
kengashi(kuzatuv kengashi)ni mutloq huquq doirasiga kiritilgan masalalar u 
tomonidan jamiyatning ijroiya idoralariga hal qilish uchun topshirilish mumkin 
emas. 
Jamiyatning ijroiya idorasi kollegiyali( boshqaruv, direktorlik) va (yoki) 
yakka shaxsli(direktor, bosh direktor)dan iborat bo‘lishi mumkin. U jamiyat 
faoliyatiga joriy rahbarlikni amalga oshiradi va Direktorlar kengashi (kuzatuv 
kengashi) va aksiyadorlarning umumiy majlisiga hisobot beradi. Jamiyat 
boshqaruvi huquq doirasiga boshqa idoralarining qonun yoki jamiyat nizomi 
 jamiyat nizomini o‘zgartirish , shu jumladan uning nizom sarmoyasini o‘zgartirish ;  aksiyadorlarning ellikdan ortiqroq soniga ega jamiyatda direk-torlar kengashi (kuzatuv kengashi) a’zolarini va jamiyatning taftish komissiyasi (taftishchi)ni saylash va ularning vakolatlarini muddatidan oldin tugatish;  jamiyat ijroiya idoralarini tashkil qilish va , agar jamiyat nizomi tomonidan bu masalalarni echish direktorlar kengashi ( kuzatuv kengashi) ning huquq doirasiga kiritilmagan bo‘lsa, ularning vakolatlarini muddatidan oldin tugatish;  jamiyatning yillik hisobotlari, buxgalteriya balanslari, foydalar va zararlar hisobotini tasdiqlash, uning foydalari va zararlarini taqsimlash;  jamiyatni qaytadan tashkil qilish yoki tugatish haqida qaror qabul qilish. Aksiyadorlik jamiyatlar haqidagi qonun tomonidan aksiyadorlar umumiy majlisning favqulotida huquq doirasiga yana boshqa masalalarni hal qilish ham kiradi. Qonun tomonidan aksiyadorlar umumiy majlisning favqulotlarda huquq doirasiga tegishli bo‘lgan masalalar jamiyat ijroiya idoralariga hal qilish uchun topshirilishi mumkin emas . Aksiyadorlik jamiyatlari haqidagi qonunga muvofiq jamiyat nizomi tomonidan direktorlar kengashi (kuzatuv kengashi) tashkil qilingan holda uni mutloq huquq doirasi belgilanishi kerak. Nizom tomonidan direktorlar kengashi(kuzatuv kengashi)ni mutloq huquq doirasiga kiritilgan masalalar u tomonidan jamiyatning ijroiya idoralariga hal qilish uchun topshirilish mumkin emas. Jamiyatning ijroiya idorasi kollegiyali( boshqaruv, direktorlik) va (yoki) yakka shaxsli(direktor, bosh direktor)dan iborat bo‘lishi mumkin. U jamiyat faoliyatiga joriy rahbarlikni amalga oshiradi va Direktorlar kengashi (kuzatuv kengashi) va aksiyadorlarning umumiy majlisiga hisobot beradi. Jamiyat boshqaruvi huquq doirasiga boshqa idoralarining qonun yoki jamiyat nizomi
 
 
tomonidan belgilangan mutloq huquq doirasiga kirmaydigan barcha masalalarni 
hal qilish kiradi. 
Aksiyadorlar umumiy majlisining qaroriga ko‘ra jamiyat ijroiya 
idorasining vakolatlari shartnoma bo‘yicha boshqa tijorat tashkilotiga yoki 
yakka tartibdagi tadbirkor (boshqaruvchi)ga topshirlishi mumkin. 
Aksiyadorlik jamiyati boshqaruvi idoralarining huquq doirasi, hamda ular 
tomonidan qarorlar qabul qilish va jamiyat nomidan chiqishlar tartibi 
O‘zbekiston Respublikasining Fuqoralik kodeksi, aksiyadorlik jamiyatlari 
haqidagi qonun va jamiyat nizomi tomonidan belgilab beriladi. 
Aksiyadorlik jamiyati yillik moliyaviy hisobotning to‘g‘riligini tekshirish 
va tasdiqlash uchun har yili jamiyat va uning ishtirokchilari bilan mulkiy 
manfaatlar bilan bog‘lanmagan kasbiy auditorni jalb qilishi kerak. Auditorlik 
tekshiruvi nizom sarmoyasidagi yig‘ma ulushi o‘n va undan ortik faozlarni 
tashkil qiluvchi aksiyadorlarning talabi bo‘yicha istalgan vaqtda o‘tkazilishi 
mumkin. 
SHo‘‘ba va bog‘liq jamiyatlar. Xo‘jalik jamiyati, agar boshqa(asosiy) 
xo‘jalik jamiyati yoki o‘rtoqlik uning nizom sarmoyasidagi ustivor ishtiroki 
sababli yoki ular orasida tuzilgan shartnomaga muvofiq yoki boshqa tartibda 
bunday jamiyat tomonidan qabul qilinadigan qarorni belgilab berish 
imkoniyatiga ega bo‘lsa, sho‘‘ba jamiyat deb tan olinadi. 
SHo‘‘ba jamiyat asosiy jamiyat (o‘rtoqlik)ning qarzlari bo‘yicha javob 
bermaydi. 
SHo‘‘ba jamiyatiga uning uchun majburiy bo‘lgan qo‘rsatmani, shu 
jumladan uning bilan shartnoma bo‘yicha ko‘rsatma berish huquqiga ega asosiy 
jamiyat (o‘rtoqlik) keyingi tomonidan bu ko‘rsatmani ijro etish uchun tuzilgan 
bitimlar bo‘yicha sho‘‘ba jamiyat bilan birgalikda javob beradi. 
SHo‘‘ba jamiyatining ishtirokchilari(aksiyadorlari), agarda xo‘jalik 
jamiyatlari haqidagi qonunda boshqa narsa qo‘zda tutilmagan bo‘lsa, asosiy 
tomonidan belgilangan mutloq huquq doirasiga kirmaydigan barcha masalalarni hal qilish kiradi. Aksiyadorlar umumiy majlisining qaroriga ko‘ra jamiyat ijroiya idorasining vakolatlari shartnoma bo‘yicha boshqa tijorat tashkilotiga yoki yakka tartibdagi tadbirkor (boshqaruvchi)ga topshirlishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyati boshqaruvi idoralarining huquq doirasi, hamda ular tomonidan qarorlar qabul qilish va jamiyat nomidan chiqishlar tartibi O‘zbekiston Respublikasining Fuqoralik kodeksi, aksiyadorlik jamiyatlari haqidagi qonun va jamiyat nizomi tomonidan belgilab beriladi. Aksiyadorlik jamiyati yillik moliyaviy hisobotning to‘g‘riligini tekshirish va tasdiqlash uchun har yili jamiyat va uning ishtirokchilari bilan mulkiy manfaatlar bilan bog‘lanmagan kasbiy auditorni jalb qilishi kerak. Auditorlik tekshiruvi nizom sarmoyasidagi yig‘ma ulushi o‘n va undan ortik faozlarni tashkil qiluvchi aksiyadorlarning talabi bo‘yicha istalgan vaqtda o‘tkazilishi mumkin. SHo‘‘ba va bog‘liq jamiyatlar. Xo‘jalik jamiyati, agar boshqa(asosiy) xo‘jalik jamiyati yoki o‘rtoqlik uning nizom sarmoyasidagi ustivor ishtiroki sababli yoki ular orasida tuzilgan shartnomaga muvofiq yoki boshqa tartibda bunday jamiyat tomonidan qabul qilinadigan qarorni belgilab berish imkoniyatiga ega bo‘lsa, sho‘‘ba jamiyat deb tan olinadi. SHo‘‘ba jamiyat asosiy jamiyat (o‘rtoqlik)ning qarzlari bo‘yicha javob bermaydi. SHo‘‘ba jamiyatiga uning uchun majburiy bo‘lgan qo‘rsatmani, shu jumladan uning bilan shartnoma bo‘yicha ko‘rsatma berish huquqiga ega asosiy jamiyat (o‘rtoqlik) keyingi tomonidan bu ko‘rsatmani ijro etish uchun tuzilgan bitimlar bo‘yicha sho‘‘ba jamiyat bilan birgalikda javob beradi. SHo‘‘ba jamiyatining ishtirokchilari(aksiyadorlari), agarda xo‘jalik jamiyatlari haqidagi qonunda boshqa narsa qo‘zda tutilmagan bo‘lsa, asosiy
 
 
jamiyat (o‘rtoqlik)dan uning aybi bilan sho‘‘ba jamiyatga etkazilgan zararni 
qoplashni talab qilish huquqiga egalar. 
Xo‘jalik jamiyati, agar boshqa(ustivor, ishtiroq etuvchi) jamiyat 
aksiyadorlik jamiyati ovoz beruvchi aksiyalarining yigirma foizidan 
ko‘prog‘iga yoki ma’sulyati cheklangan jamiyat nizom sarmoyasining yigirma 
foiziga ega bo‘lsa, bog‘lik deb tan olinadi. 
Ishlab chiqarish kooperativi (arteli) - fuqarolarning o‘zlarning shaxsiy 
mahnatlari va boshqa ishtiroklariga asoslangan birgalikdagi ishlab chiqarish va 
boshqa xo‘jalik faoliyati (sanoat, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab 
chiqarish, qayta ishlash, sotish, ishlarini bajarish, savdo, maishiy xizmatlar va 
boshqa 
xizmatlarni 
ko‘rsatish) 
uchun 
a’zolik 
va 
uning 
a’zolari(ishtirokchilari)ning mulkiy payli badallarini birlash- tirish asosidagi 
ixtiyoriy birlashmasidir. Qonun va ishlab chiqarish kooperativining ta’sis 
hujjatlari tomonidan uning faoliyatida yuridik shaxslarni ham ishtiroq etishi 
ko‘zda tutilishi mumkin. Ishlab chiqarish kooperativi tijorat tashkiloti bo‘ladi. 
Kooperativning firma nomi uning nomi va “ishlab chiqarish kooperativi” 
yoki “arteli” so‘ziga ega bo‘lishi kerak. 
Kooperativning ta’sis hujjati uning a’zolari umumiy majlisi tomonidan 
tasdiqlangan nizomidan iborat bo‘ladi. 
Kooperativ a’zolarining soni beshtadan kam bo‘lmasligi kerak. 
Kooperativ boshqaruvining yuqori idorasi uning a’zolarining umumiy 
majlisidan iborat bo‘ladi. 
Ellik nafardan ortiq a’zosiga ega kooperativda ikuzatuv kengashi tashkil 
qilinishi mumkin, u kooperativ ijroiya idoralari faoliyati ustidan nazoratni 
amalga oshiradi. 
Boshqaruv va(yoki) uning raisi kooperativning ijroiya idoralari bo‘ladilar. 
Ular kooperativ faoliyatiga joriy rahbarlikni amalga oshiradilar va kuzatuv 
kengashi va kooperativ a’zolarining umumiy majlisiga hisobot beradilar. 
jamiyat (o‘rtoqlik)dan uning aybi bilan sho‘‘ba jamiyatga etkazilgan zararni qoplashni talab qilish huquqiga egalar. Xo‘jalik jamiyati, agar boshqa(ustivor, ishtiroq etuvchi) jamiyat aksiyadorlik jamiyati ovoz beruvchi aksiyalarining yigirma foizidan ko‘prog‘iga yoki ma’sulyati cheklangan jamiyat nizom sarmoyasining yigirma foiziga ega bo‘lsa, bog‘lik deb tan olinadi. Ishlab chiqarish kooperativi (arteli) - fuqarolarning o‘zlarning shaxsiy mahnatlari va boshqa ishtiroklariga asoslangan birgalikdagi ishlab chiqarish va boshqa xo‘jalik faoliyati (sanoat, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash, sotish, ishlarini bajarish, savdo, maishiy xizmatlar va boshqa xizmatlarni ko‘rsatish) uchun a’zolik va uning a’zolari(ishtirokchilari)ning mulkiy payli badallarini birlash- tirish asosidagi ixtiyoriy birlashmasidir. Qonun va ishlab chiqarish kooperativining ta’sis hujjatlari tomonidan uning faoliyatida yuridik shaxslarni ham ishtiroq etishi ko‘zda tutilishi mumkin. Ishlab chiqarish kooperativi tijorat tashkiloti bo‘ladi. Kooperativning firma nomi uning nomi va “ishlab chiqarish kooperativi” yoki “arteli” so‘ziga ega bo‘lishi kerak. Kooperativning ta’sis hujjati uning a’zolari umumiy majlisi tomonidan tasdiqlangan nizomidan iborat bo‘ladi. Kooperativ a’zolarining soni beshtadan kam bo‘lmasligi kerak. Kooperativ boshqaruvining yuqori idorasi uning a’zolarining umumiy majlisidan iborat bo‘ladi. Ellik nafardan ortiq a’zosiga ega kooperativda ikuzatuv kengashi tashkil qilinishi mumkin, u kooperativ ijroiya idoralari faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi. Boshqaruv va(yoki) uning raisi kooperativning ijroiya idoralari bo‘ladilar. Ular kooperativ faoliyatiga joriy rahbarlikni amalga oshiradilar va kuzatuv kengashi va kooperativ a’zolarining umumiy majlisiga hisobot beradilar.
 
 
Faqat 
kooperativ 
a’zolari 
kooperativning 
kuzatuv 
kengashi 
va 
boshqaruvining a’zolari, hamda kooperativ raisi bo‘lishlari mumkin. 
Kooperativ a’zosi bir vaqtda kuzatuv kengashi a’zosi va boshqaruv a’zosi yoki 
kooperativ raisi bo‘lishi mumkin emas. 
Kooperativ boshqaruv idoralarining huquq doirasi va ular tomonidan 
qarorlarni qabul qilish tartibi qonun va kooperativning nizomi tomonidan 
belgilab beriladi. 
Kooperativ a’zolari umumiy majlisining mutloq huquq doirasiga 
qo‘yidagilar kiradi: 
 nizomni o‘zgartirish; 
 kuzatuv kengashini tashkil qilish va uning a’zolari vakolatlarini tugatish, 
hamda agar bu huquq nizom bo‘yicha uning kuzatuv kengashiga topshirilmagan 
bo‘lsa, kooperativ ijroiya idoralarini tashkil qilish va vakolatini tugatish; 
 kooperativ a’zoligiga qabul qilish va undan chiqarish; 
 kooperativning yillik hisobotlari va buxgalteriya balanslarini tasdiqlash 
va uning foyda va zararlarini taqsimlash; 
 kooperativni qayta tashkil qilish va tugatish haqidagi qarorni qabul qilish. 
Ishlab chiqarish kooperativlari haqidagi qonun va kooperativ nizomi 
tomonidan umumiy majlisning mutloq huquq doirasiga yana boshqa masalalarni 
hal qilish ham kiritilishi mumkin. 
Kooperativning umumiy majlisi va kuzatuv kengashining mutloq huquq 
doirasiga kiritilgan masalalar ular tomonidan kooperativning ijroiya idoralariga 
hal qilish uchun topshirilishi mumkin emas. 
Kooperativ a’zosi umumiy majlis tomonidan qarorlar qabul qilishda bitta 
ovozga ega bo‘ladi. 
Davlat unitar korxonalari. Unitar korxona deb davlat mulki bo‘lgan va 
korxonaga xo‘jalik faoliyatini olib borish yoki operativ boshqarish huquqlarida 
tegishli bo‘lgan, o‘ziga biriktirilgan mulkka mulkchilik huquqiga ega 
bo‘lmagan tijorat tashkiloti tan olinadi. 
Faqat kooperativ a’zolari kooperativning kuzatuv kengashi va boshqaruvining a’zolari, hamda kooperativ raisi bo‘lishlari mumkin. Kooperativ a’zosi bir vaqtda kuzatuv kengashi a’zosi va boshqaruv a’zosi yoki kooperativ raisi bo‘lishi mumkin emas. Kooperativ boshqaruv idoralarining huquq doirasi va ular tomonidan qarorlarni qabul qilish tartibi qonun va kooperativning nizomi tomonidan belgilab beriladi. Kooperativ a’zolari umumiy majlisining mutloq huquq doirasiga qo‘yidagilar kiradi:  nizomni o‘zgartirish;  kuzatuv kengashini tashkil qilish va uning a’zolari vakolatlarini tugatish, hamda agar bu huquq nizom bo‘yicha uning kuzatuv kengashiga topshirilmagan bo‘lsa, kooperativ ijroiya idoralarini tashkil qilish va vakolatini tugatish;  kooperativ a’zoligiga qabul qilish va undan chiqarish;  kooperativning yillik hisobotlari va buxgalteriya balanslarini tasdiqlash va uning foyda va zararlarini taqsimlash;  kooperativni qayta tashkil qilish va tugatish haqidagi qarorni qabul qilish. Ishlab chiqarish kooperativlari haqidagi qonun va kooperativ nizomi tomonidan umumiy majlisning mutloq huquq doirasiga yana boshqa masalalarni hal qilish ham kiritilishi mumkin. Kooperativning umumiy majlisi va kuzatuv kengashining mutloq huquq doirasiga kiritilgan masalalar ular tomonidan kooperativning ijroiya idoralariga hal qilish uchun topshirilishi mumkin emas. Kooperativ a’zosi umumiy majlis tomonidan qarorlar qabul qilishda bitta ovozga ega bo‘ladi. Davlat unitar korxonalari. Unitar korxona deb davlat mulki bo‘lgan va korxonaga xo‘jalik faoliyatini olib borish yoki operativ boshqarish huquqlarida tegishli bo‘lgan, o‘ziga biriktirilgan mulkka mulkchilik huquqiga ega bo‘lmagan tijorat tashkiloti tan olinadi.
 
 
Unitar korxonaning firma nomi uning mulk egasini ko‘rsatilishiga ega 
bo‘lishi kerak. 
Unitar korxonaning idorasi uning rahbari bo‘ladi, u mulk egasi yoki unga 
vakolat berilgan idora tomonidan tayinlanadi va unga hisobot beradi. 
Unitar korxona o‘zining majburiyatlari bo‘yicha o‘ziga tegishli bo‘lgan 
barcha mulki bilan javob beradi va o‘zining mulk egasining majburiyatlari 
bo‘yicha javobgarlikka ega bo‘lmaydi. 
Xo‘jalik faoliyatini olib borish huquqiga asoslangan unitar korxona buning 
uchun vakolat berilgan davlat idorasi yoki mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish 
idorasining qarori bo‘yicha tashkil qilinadi. Korxonaning ta’sis hujjati uning 
mulk egasi tomonidan tasdiqlangan nizomdan iboratdir. 
Operativ boshqaruv huquqiga asoslangan unitar korxona (davlatga qarashli 
korxona) davlat unitar korxonalari haqidagi qonunga muvofiq O‘zbekiston 
Respublikasi huqumatining qarori bo‘yicha tashkil qilinadi. 
Davlatga qarashli korxonaning ta’sis hujjati uning O‘zbekiston 
Respublikasi hukumati tomonidan tasdiqlangan nizomdan iborat bo‘ladi. 
Notijorat tashkilotlar- bu o‘z faoliyatining asosiy maqsadi sifatida foyda 
olishni ko‘zlamaydigan yuridik shaxslardir. Bu tashkilotlar tadbirkorlik 
faoliyatini faqat shuning uchun amalga oshirishlari mumkinki, chunki u ularni 
tashkil qilish maqsadlariga erishishga xizmat qiladi va ushbu maqsadlarga mos 
keladi. 
Notijorat tashkilotlarga quyidagilar kiradi: 
- matlubot kooperativi; 
- ijtimoiy va diniy tashkilotlar (birlashmalar); 
- jamg‘armalar (fondlar); 
- muassasalar; 
- yuridik shaxslar birlashmalari (assotsiatsiyalar va ittifoqlar). 
Matlubot kooperativi - fuqarolar va yuridik shaxslarning a’zolik asosda 
ishtirokchilarning mulkiy va boshqa ehtiyojlarini qanoatlantirish maqsadida, o‘z 
Unitar korxonaning firma nomi uning mulk egasini ko‘rsatilishiga ega bo‘lishi kerak. Unitar korxonaning idorasi uning rahbari bo‘ladi, u mulk egasi yoki unga vakolat berilgan idora tomonidan tayinlanadi va unga hisobot beradi. Unitar korxona o‘zining majburiyatlari bo‘yicha o‘ziga tegishli bo‘lgan barcha mulki bilan javob beradi va o‘zining mulk egasining majburiyatlari bo‘yicha javobgarlikka ega bo‘lmaydi. Xo‘jalik faoliyatini olib borish huquqiga asoslangan unitar korxona buning uchun vakolat berilgan davlat idorasi yoki mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish idorasining qarori bo‘yicha tashkil qilinadi. Korxonaning ta’sis hujjati uning mulk egasi tomonidan tasdiqlangan nizomdan iboratdir. Operativ boshqaruv huquqiga asoslangan unitar korxona (davlatga qarashli korxona) davlat unitar korxonalari haqidagi qonunga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi huqumatining qarori bo‘yicha tashkil qilinadi. Davlatga qarashli korxonaning ta’sis hujjati uning O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan tasdiqlangan nizomdan iborat bo‘ladi. Notijorat tashkilotlar- bu o‘z faoliyatining asosiy maqsadi sifatida foyda olishni ko‘zlamaydigan yuridik shaxslardir. Bu tashkilotlar tadbirkorlik faoliyatini faqat shuning uchun amalga oshirishlari mumkinki, chunki u ularni tashkil qilish maqsadlariga erishishga xizmat qiladi va ushbu maqsadlarga mos keladi. Notijorat tashkilotlarga quyidagilar kiradi: - matlubot kooperativi; - ijtimoiy va diniy tashkilotlar (birlashmalar); - jamg‘armalar (fondlar); - muassasalar; - yuridik shaxslar birlashmalari (assotsiatsiyalar va ittifoqlar). Matlubot kooperativi - fuqarolar va yuridik shaxslarning a’zolik asosda ishtirokchilarning mulkiy va boshqa ehtiyojlarini qanoatlantirish maqsadida, o‘z
 
 
a’zolarining mulkiy payli badallarini birlashtirish yo‘li bilan amalga 
oshiriladigan ixtiyoriy birlashuvidir. 
Matlubot kooperativining nomi uning faoliyatining asosiy maqsadini 
ko‘rsatilishi, hamda yoki “kooperativ” so‘zi yoki “matlubot ittifoqi” yoxud 
“matlubot jamiyati” so‘zlariga ega bo‘lishi kerak. 
Matlubot 
kooperativining 
o‘zi 
tomonidan 
amalga 
oshiriladigan 
tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlari qonun va nizomga muvofik 
uning a’zolari o‘rtasida taqsimlanadi. 
Ijtimoiy va diniy tashkilotlar (birlashmalar) -fuqarolarning ma’naviy va 
boshqa nomoddiy extiyojlarini qanoatlantirish uchun ularning manfaatlarning 
umumiyligi asosidagi ixtiyoriy birlashishidir. 
Ijtimoiy va diniy tashkilotlar notijorat tashkilotlar bo‘ladilar. Ular faqat 
o‘zlarini tashkil qilinganliklari maqsadlariga erishishi va ushbu maqsadlarga 
muvofiq tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish huquqiga egalar. 
Jamg‘arma(fond) - a’zolikka ega bo‘lmagan notijorat tashkiloti, u 
fuqoralar va(yoki) yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriy mulkiy badallar asosida 
ta’sis etiladi va ijtimoiy, hayriya, madaniy, ta’lim yoki boshqa ijtimoiy foydali 
maqsadlarni ko‘zlaydi. 
Jamg‘armaga uning ta’sischilari(ta’sischisi) tomonidan topshirilgan mulk 
jamg‘armaning mulki bo‘ladi. Ta’sischilar o‘zlari tomonidan tashkil etilgan 
jamg‘armaning majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydilar, jamg‘arma esa o‘z 
ta’sischilarining majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydi. 
Muassasa –mulk egasi tomonidan boshqaruv, ijtimoiy–madaniy yoki 
boshqa notijorat xarakteridagi vazifalarni amalga oshirish uchun tashkil 
qilingan va u tomonidan to‘liq yoki qisman moliyalashtiriladigan tashkilotdir. 
Davlatga qarashli boshqa muasasalar ayrim turlarining huquqiy holati 
xususiyatlari qonun va boshqa huquqiy hujjatlar tomonidan belgilab beriladi. 
YUridik shaxslar birlashmalari (assotsiyasiyalar, uyushmalar). Tijorat 
tashkilotlari o‘zlarining tadbirkorlik faoliyatlarini muvofiqlashtirish, hamda 
a’zolarining mulkiy payli badallarini birlashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladigan ixtiyoriy birlashuvidir. Matlubot kooperativining nomi uning faoliyatining asosiy maqsadini ko‘rsatilishi, hamda yoki “kooperativ” so‘zi yoki “matlubot ittifoqi” yoxud “matlubot jamiyati” so‘zlariga ega bo‘lishi kerak. Matlubot kooperativining o‘zi tomonidan amalga oshiriladigan tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlari qonun va nizomga muvofik uning a’zolari o‘rtasida taqsimlanadi. Ijtimoiy va diniy tashkilotlar (birlashmalar) -fuqarolarning ma’naviy va boshqa nomoddiy extiyojlarini qanoatlantirish uchun ularning manfaatlarning umumiyligi asosidagi ixtiyoriy birlashishidir. Ijtimoiy va diniy tashkilotlar notijorat tashkilotlar bo‘ladilar. Ular faqat o‘zlarini tashkil qilinganliklari maqsadlariga erishishi va ushbu maqsadlarga muvofiq tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish huquqiga egalar. Jamg‘arma(fond) - a’zolikka ega bo‘lmagan notijorat tashkiloti, u fuqoralar va(yoki) yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriy mulkiy badallar asosida ta’sis etiladi va ijtimoiy, hayriya, madaniy, ta’lim yoki boshqa ijtimoiy foydali maqsadlarni ko‘zlaydi. Jamg‘armaga uning ta’sischilari(ta’sischisi) tomonidan topshirilgan mulk jamg‘armaning mulki bo‘ladi. Ta’sischilar o‘zlari tomonidan tashkil etilgan jamg‘armaning majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydilar, jamg‘arma esa o‘z ta’sischilarining majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydi. Muassasa –mulk egasi tomonidan boshqaruv, ijtimoiy–madaniy yoki boshqa notijorat xarakteridagi vazifalarni amalga oshirish uchun tashkil qilingan va u tomonidan to‘liq yoki qisman moliyalashtiriladigan tashkilotdir. Davlatga qarashli boshqa muasasalar ayrim turlarining huquqiy holati xususiyatlari qonun va boshqa huquqiy hujjatlar tomonidan belgilab beriladi. YUridik shaxslar birlashmalari (assotsiyasiyalar, uyushmalar). Tijorat tashkilotlari o‘zlarining tadbirkorlik faoliyatlarini muvofiqlashtirish, hamda
 
 
umumiy mulkiy manfaatlarini taqdim etish va himoyalash maqsadida o‘zaro 
shartnoma bo‘yicha notijorat tashkilotlari bo‘lgan assotsiyasiyalar yoki 
uyushmalar ko‘rinishidagi birlashmalarni tashkil qilishlari mumkin. Bunda 
qandaydir vazifalarni birgalikda bajarishdagi tashkilotlarni muvofiqlashuvi va 
muvofiq o‘zaro harakati va tashkilotlar faoliyatini taqsimlanishi ta’minlanishi 
kerak. 
Ijtimoiy va boshqa tijorat tashkilotlar, shu jumladan muassasalar, ixtiyoriy 
ravishda bu tashkilotlarning notijorat assotsiatsiyalari (uyushmalari)ga 
birlashishlari mumkin. 
Assotsiatsiya (uyushma) a’zolari o‘zlarining mustaqilliklari va yuridik 
shaxs huquqlarini saqlab qoladilar Assotsiatsiya a’zolari uning majburiyat- lari 
bo‘yicha assotsiyasiyaning ta’sis hujjatlarida ko‘zga tutilgan miqdor va tartibda 
subsidiyali javobgarlikka egalar. 
SHuni ta’qidlash kerakki, assotsiyasiyalar va uyushmalarda, boshqa 
tashkiliy tuzilmalarga nisbatan, birlashgan ishtirokchi tashkilotlarning erkinligi 
va tashabbusi cheklanmaydi, ularda ishtirok etishdan aniq foyda ko‘zda tutiladi, 
ayrim tashkilotlarning mustaqilligi xo‘jalik vazifalarni bajarishdagi jamlanish 
afzalliklari bilan muvofiq ravishda birikti- riladi. 
Joriy vazifalarni amalga oshirish uchun assotsiyasiya ishchi idoralar va 
apparatga ega bo‘lishi kerak, ular unga kiruvchi tashkilotlarga nisbatan yuqorida 
turuvchi bo‘lmaydilar, balki assotsiyasiya a’zolari tomonidan o‘ziga barilgan 
vazifalarni bajaradilar. 
Jahon va mamlakatimiz iqtisodiyotida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarning 
ta’siri ostida tashkilotlarni integratsiyalashuvining yangi shakllari paydo 
bo‘ladilar, ular tashkilotlarning raqobatbardoshligini oshiradilar va ularni 
inqirozli holatdan chiqishiga ko‘maklashadilar. Bunday tashkilotlar –
birlashmalar maqsadlari, ishtirokchilar o‘rtasidagi xo‘jalik munosabatlarining 
xarakteri, ularga kiruvchi tashkilotlarning mustaqiligi darajasiga ko‘ra 
umumiy mulkiy manfaatlarini taqdim etish va himoyalash maqsadida o‘zaro shartnoma bo‘yicha notijorat tashkilotlari bo‘lgan assotsiyasiyalar yoki uyushmalar ko‘rinishidagi birlashmalarni tashkil qilishlari mumkin. Bunda qandaydir vazifalarni birgalikda bajarishdagi tashkilotlarni muvofiqlashuvi va muvofiq o‘zaro harakati va tashkilotlar faoliyatini taqsimlanishi ta’minlanishi kerak. Ijtimoiy va boshqa tijorat tashkilotlar, shu jumladan muassasalar, ixtiyoriy ravishda bu tashkilotlarning notijorat assotsiatsiyalari (uyushmalari)ga birlashishlari mumkin. Assotsiatsiya (uyushma) a’zolari o‘zlarining mustaqilliklari va yuridik shaxs huquqlarini saqlab qoladilar Assotsiatsiya a’zolari uning majburiyat- lari bo‘yicha assotsiyasiyaning ta’sis hujjatlarida ko‘zga tutilgan miqdor va tartibda subsidiyali javobgarlikka egalar. SHuni ta’qidlash kerakki, assotsiyasiyalar va uyushmalarda, boshqa tashkiliy tuzilmalarga nisbatan, birlashgan ishtirokchi tashkilotlarning erkinligi va tashabbusi cheklanmaydi, ularda ishtirok etishdan aniq foyda ko‘zda tutiladi, ayrim tashkilotlarning mustaqilligi xo‘jalik vazifalarni bajarishdagi jamlanish afzalliklari bilan muvofiq ravishda birikti- riladi. Joriy vazifalarni amalga oshirish uchun assotsiyasiya ishchi idoralar va apparatga ega bo‘lishi kerak, ular unga kiruvchi tashkilotlarga nisbatan yuqorida turuvchi bo‘lmaydilar, balki assotsiyasiya a’zolari tomonidan o‘ziga barilgan vazifalarni bajaradilar. Jahon va mamlakatimiz iqtisodiyotida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarning ta’siri ostida tashkilotlarni integratsiyalashuvining yangi shakllari paydo bo‘ladilar, ular tashkilotlarning raqobatbardoshligini oshiradilar va ularni inqirozli holatdan chiqishiga ko‘maklashadilar. Bunday tashkilotlar – birlashmalar maqsadlari, ishtirokchilar o‘rtasidagi xo‘jalik munosabatlarining xarakteri, ularga kiruvchi tashkilotlarning mustaqiligi darajasiga ko‘ra
 
 
farqlanadilar. Ularga kartellar, sindikatlar, pullar, trestlar, konsernlar, 
konsorsiumlar, sanoat xoldinglari, moliyaviy guruhlar kiradilar. 
Kartel - bu, qoidaga ko‘ra, bitta soha firmalarini birlashishi , ular ko‘proq 
birgalikdagi tijorat faoliyati- sotishni tartibga solishga tegishli bo‘lgan bitimga 
kiradilar. Amalda kartel odatda tovarlarning navlari, ularni ishlab chiqarish 
hajmlarini belgilagan holda, bu faoliyat doirasidan tashqariga chiqadi. Kartel 
uchun ishtirokchilarning o‘z tashkilotlaridagi mulkchilik huquqlarini saqlanib 
qolishi va shuning bilan ta’minlanadigan xo‘jalik va yuridik mustaqillik, 
mahsulotlarni sotish bo‘yicha birgalikdagi faoliyat xosdir, keyingisi ularning 
ishlab chiqarishlariga ham cheklangan darajada tarqalishi mumkin.  
Odatda kartel bitimlariga monopoliya(yakka hukmronlik)ning yumshoq 
shakli sifatida qaraladi va rivojlangan mamlakatlarning monopoliyaga qarshi 
qonunlaridagi kartelni umuman man qilinishi sababli, ba’zi hollarda 
kartellarning balgilangan shakllari uchun istisnolar qilinadi. Masalan, 
Germaniyada raqobatni cheklashga qarshi qonun etkazib berish shartlari, ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotni yagona standartlashtirilishi, tovarlar va xizmatlar 
eksporti haqidagi bitimlarga yo‘l qo‘yadi. Kartelga nafaqat tadbirkorlar yoki 
ularning birlashmalari, balki qandaydir tovarni ishlab chiqaruvchi va eksport 
qiluvchi mamlakatlar ham kirishlari mumkin.  
Kartelning ichidagi raqobatni cheklanishi yirik ishtirokchilarga kichik 
firmalarga o‘z shartlarini o‘tkazishga va shuning bilan bir vaqtda keyingilarni 
tashqaridan bo‘ladigan raqobatdan himoyalashga imkon beradi. Ammo kartelda 
o‘rnatilgan muvozanat, qoidaga ko‘ra, uzoq muddatli va mustahkam bo‘lmaydi. 
Raqobatning ta’siri ostida kartellar biroz vaqtdan keyin yangitdan, ko‘pincha 
kengroq xalqaro asosda vujudga kelish uchun tarqalib ketadilar. Kartel 
bitimining mazmuniga ko‘ra kartellar qo‘yidagilarga bo‘linadilar: 
- konditsion, tovarlarni sotish sifatlarini belgilab beruvchilar; 
- ishlab chiqaruvchi, har bir ishtirokchi uchun ishlab chiqarishning hajmi 
(kvotasi )ni belgilovchilar; 
farqlanadilar. Ularga kartellar, sindikatlar, pullar, trestlar, konsernlar, konsorsiumlar, sanoat xoldinglari, moliyaviy guruhlar kiradilar. Kartel - bu, qoidaga ko‘ra, bitta soha firmalarini birlashishi , ular ko‘proq birgalikdagi tijorat faoliyati- sotishni tartibga solishga tegishli bo‘lgan bitimga kiradilar. Amalda kartel odatda tovarlarning navlari, ularni ishlab chiqarish hajmlarini belgilagan holda, bu faoliyat doirasidan tashqariga chiqadi. Kartel uchun ishtirokchilarning o‘z tashkilotlaridagi mulkchilik huquqlarini saqlanib qolishi va shuning bilan ta’minlanadigan xo‘jalik va yuridik mustaqillik, mahsulotlarni sotish bo‘yicha birgalikdagi faoliyat xosdir, keyingisi ularning ishlab chiqarishlariga ham cheklangan darajada tarqalishi mumkin. Odatda kartel bitimlariga monopoliya(yakka hukmronlik)ning yumshoq shakli sifatida qaraladi va rivojlangan mamlakatlarning monopoliyaga qarshi qonunlaridagi kartelni umuman man qilinishi sababli, ba’zi hollarda kartellarning balgilangan shakllari uchun istisnolar qilinadi. Masalan, Germaniyada raqobatni cheklashga qarshi qonun etkazib berish shartlari, ishlab chiqarilayotgan mahsulotni yagona standartlashtirilishi, tovarlar va xizmatlar eksporti haqidagi bitimlarga yo‘l qo‘yadi. Kartelga nafaqat tadbirkorlar yoki ularning birlashmalari, balki qandaydir tovarni ishlab chiqaruvchi va eksport qiluvchi mamlakatlar ham kirishlari mumkin. Kartelning ichidagi raqobatni cheklanishi yirik ishtirokchilarga kichik firmalarga o‘z shartlarini o‘tkazishga va shuning bilan bir vaqtda keyingilarni tashqaridan bo‘ladigan raqobatdan himoyalashga imkon beradi. Ammo kartelda o‘rnatilgan muvozanat, qoidaga ko‘ra, uzoq muddatli va mustahkam bo‘lmaydi. Raqobatning ta’siri ostida kartellar biroz vaqtdan keyin yangitdan, ko‘pincha kengroq xalqaro asosda vujudga kelish uchun tarqalib ketadilar. Kartel bitimining mazmuniga ko‘ra kartellar qo‘yidagilarga bo‘linadilar: - konditsion, tovarlarni sotish sifatlarini belgilab beruvchilar; - ishlab chiqaruvchi, har bir ishtirokchi uchun ishlab chiqarishning hajmi (kvotasi )ni belgilovchilar;
 
 
- mintaqaviy, sotish xududlarini belgilovchilar; 
- narxli, ishtirokchilar uchun tovarni sotish narxini belgilovchilar; 
- patentli, 
qandaydir 
texnik 
kashfiyotdan 
birgalikda 
foydalanish 
yo‘nalishlari yoki foydalanmaslikni belgilab beruvchilar; 
- foydani taqsimlash bo‘yicha kartellar. 
Sindikat - bu kartel bitimining turli-tumanligi bo‘lib, tadbirkorlar- ning 
byurtmalarni kelishilgan holda taqsimlash, xom ashyoni xarid qilish yoki 
ishtirokchilar tomonidan ishlab chiqarilayotgan barcha mahsulotni yoki uni bir 
qismini (yagona sotish tarmog‘i yoki ishtirokchilardan bittasi orqa- li) sotish 
maqsadida tashkil qilingan birlashmasidir. Sindikat ishtirok- chilari o‘zlarining 
yuridik va ishlab chiqarish mustaqilliklarini, ba’zida esa sindikatning sotish 
idorasi yoki jamiyat bilan bog‘lik shaxsiy sotish tarmoqlarini ham saqlab 
qoladilar .Bunda tijorat mustaqilligi qisman yo‘qoladi. Sindikat, qoidaga ko‘ra, 
ommaviy talab tovarlari, xususan ko‘mir, po‘lat, neft, spirt, shakar, paxta 
kalavasi va h.k ni sotish bilan shug‘ullana- di. Sindiqat raqobot, hamda bozorni 
xududiy taqsimlanishini vaqtinchalik yumshatish yoki bartaraf qilish vositasi 
bo‘ladi. Sindikat bitimining asosiy bandlari quyidagilardan iborat: ishlab 
chiqarish hajmi, narxlarni belgilash, mahsulotning sifati va navlari. 
SHu tufayli talab va taklif tartibga solinadi. Foyda sindikat ishtirokchilari 
o‘rtasida har biriga belgilangan kvota(ulush)ga muvofik tarqatiladi. 
Kartel turidagi birlashmalarga yana pullar, ya’ni tadbirkorlarning, uning 
ishtirokchilarining foydalarini taqsimlashning tartibini ko‘zda tutuvchi alohida 
birlashmasi ham kiradi. Foydalar umumiy qozonga tushadilar, oldindan 
belgilagngan nisbatlarda taqsimlanadilar. 
Trest - bu birlashmada har xil korxonalar, o‘zlarining yuridik va xo‘jalik 
mustaqilliklarini yo‘kotgan holda, yagona ishlab chiqarish majmuasiga 
birlashadilar. Trestda korxonalar xo‘jalik faoliyatining barcha tomonlari 
birlashtiriladi. Trest ishlab chikarish faoliyatining nisbatan bir turdaligi bilan 
ajralib turadi. Bu shakl kombinatsiyalashgan ishlab chiqarish, masalan, xom 
- mintaqaviy, sotish xududlarini belgilovchilar; - narxli, ishtirokchilar uchun tovarni sotish narxini belgilovchilar; - patentli, qandaydir texnik kashfiyotdan birgalikda foydalanish yo‘nalishlari yoki foydalanmaslikni belgilab beruvchilar; - foydani taqsimlash bo‘yicha kartellar. Sindikat - bu kartel bitimining turli-tumanligi bo‘lib, tadbirkorlar- ning byurtmalarni kelishilgan holda taqsimlash, xom ashyoni xarid qilish yoki ishtirokchilar tomonidan ishlab chiqarilayotgan barcha mahsulotni yoki uni bir qismini (yagona sotish tarmog‘i yoki ishtirokchilardan bittasi orqa- li) sotish maqsadida tashkil qilingan birlashmasidir. Sindikat ishtirok- chilari o‘zlarining yuridik va ishlab chiqarish mustaqilliklarini, ba’zida esa sindikatning sotish idorasi yoki jamiyat bilan bog‘lik shaxsiy sotish tarmoqlarini ham saqlab qoladilar .Bunda tijorat mustaqilligi qisman yo‘qoladi. Sindikat, qoidaga ko‘ra, ommaviy talab tovarlari, xususan ko‘mir, po‘lat, neft, spirt, shakar, paxta kalavasi va h.k ni sotish bilan shug‘ullana- di. Sindiqat raqobot, hamda bozorni xududiy taqsimlanishini vaqtinchalik yumshatish yoki bartaraf qilish vositasi bo‘ladi. Sindikat bitimining asosiy bandlari quyidagilardan iborat: ishlab chiqarish hajmi, narxlarni belgilash, mahsulotning sifati va navlari. SHu tufayli talab va taklif tartibga solinadi. Foyda sindikat ishtirokchilari o‘rtasida har biriga belgilangan kvota(ulush)ga muvofik tarqatiladi. Kartel turidagi birlashmalarga yana pullar, ya’ni tadbirkorlarning, uning ishtirokchilarining foydalarini taqsimlashning tartibini ko‘zda tutuvchi alohida birlashmasi ham kiradi. Foydalar umumiy qozonga tushadilar, oldindan belgilagngan nisbatlarda taqsimlanadilar. Trest - bu birlashmada har xil korxonalar, o‘zlarining yuridik va xo‘jalik mustaqilliklarini yo‘kotgan holda, yagona ishlab chiqarish majmuasiga birlashadilar. Trestda korxonalar xo‘jalik faoliyatining barcha tomonlari birlashtiriladi. Trest ishlab chikarish faoliyatining nisbatan bir turdaligi bilan ajralib turadi. Bu shakl kombinatsiyalashgan ishlab chiqarish, masalan, xom
 
 
ashyoni izchil ishlab chiqarishni tashkil qilish uchun qulaydir. Trestga kiruvchi 
barcha korxonalar yagona operativ boshqaruvni amalga oshiruvchi bitta bosh 
kompaniyaga bo‘ysunadilar. 
Konsern - bu mustaqil korxonalarning (odatda ishlab chiqarish 
xarakteridagi) birlashmasi, ular ishtirok etish, shaxsiy ittifoqlar, bitimlar, 
moliyalashtirish, ishlab chiqarishdagi yaqindan hamkorlik tizimi vasitasida 
bog‘lanadilar. Birlashgan korxonalar aksiyadorlik jamiyati yoki o‘rtoklik 
shaklidagi yuridik shaxs bo‘lib qoladi. Konsern o‘ziga kiruvchi kompaniyalar 
faoliyatini to‘liq nazorat qiladi. 
  Konsorsium - bu bir necha banklar yoki sanoat tashkilotlari o‘rtasidagi 
qarzlarni birgalikda joylashtirish, yirik moliyaviy yoki tijorat operatsiyalari, 
investitsion loyihalarni amalga oshirish uchun vaqtincha bitimdir. 
  Sanoat xoldinglari ishlab chikarish faoliyati bilan shug‘ullanmaydilar. Ular 
o‘zlariga kiruvchi korxonalar faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradilar. 
Xoldingga kiruvi kompaniyalar yuridik va xo‘jalik mastaqilligini saqlab 
qoladilar va o‘z nomlaridan tijorat bitimlarini tuzadilar. 
  Moliya-sanoat guruhlari (MSG) o‘z tarkibiga sanoat korxonalari, tadqiqot 
tashkilotlari, savdo firmalari, banklar, investitsion fondlar va sug‘urta 
kompaniyalarini birlashtiradilar. 
Guruhning boshida bir yoki bir necha banklar turadi, ular unga kiruvchi 
kompaniyalarning pul sarmoyalarini boshqaradilar, hamda ularning faoliyatini 
muvofiqlashtiradilar. Boshqa birlashmalarga nisbatan moliya-sanoat guruhi 
tashkiliy rasmiyatchilikni kamaytirishi bilan farqlanadi. Unga kiruvchi har bir 
firma savdo bitimlarida mustaqil qatnashadi. Ammo bosh kompaniya, aslida , 
muhimroq qarorlar qabul qilishda markaz bo‘ladi. 
  Bunday integratsiyalashishning asosiy maqsadlari quyidagilar: 
 investitsion 
resurslarni 
iqtisodiyotni 
rivojlanishining 
ustivor 
yo‘nalishlarida jamlash; 
 ilmiy-texnik taraqqiyotni jadallashtirish; 
ashyoni izchil ishlab chiqarishni tashkil qilish uchun qulaydir. Trestga kiruvchi barcha korxonalar yagona operativ boshqaruvni amalga oshiruvchi bitta bosh kompaniyaga bo‘ysunadilar. Konsern - bu mustaqil korxonalarning (odatda ishlab chiqarish xarakteridagi) birlashmasi, ular ishtirok etish, shaxsiy ittifoqlar, bitimlar, moliyalashtirish, ishlab chiqarishdagi yaqindan hamkorlik tizimi vasitasida bog‘lanadilar. Birlashgan korxonalar aksiyadorlik jamiyati yoki o‘rtoklik shaklidagi yuridik shaxs bo‘lib qoladi. Konsern o‘ziga kiruvchi kompaniyalar faoliyatini to‘liq nazorat qiladi. Konsorsium - bu bir necha banklar yoki sanoat tashkilotlari o‘rtasidagi qarzlarni birgalikda joylashtirish, yirik moliyaviy yoki tijorat operatsiyalari, investitsion loyihalarni amalga oshirish uchun vaqtincha bitimdir. Sanoat xoldinglari ishlab chikarish faoliyati bilan shug‘ullanmaydilar. Ular o‘zlariga kiruvchi korxonalar faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradilar. Xoldingga kiruvi kompaniyalar yuridik va xo‘jalik mastaqilligini saqlab qoladilar va o‘z nomlaridan tijorat bitimlarini tuzadilar. Moliya-sanoat guruhlari (MSG) o‘z tarkibiga sanoat korxonalari, tadqiqot tashkilotlari, savdo firmalari, banklar, investitsion fondlar va sug‘urta kompaniyalarini birlashtiradilar. Guruhning boshida bir yoki bir necha banklar turadi, ular unga kiruvchi kompaniyalarning pul sarmoyalarini boshqaradilar, hamda ularning faoliyatini muvofiqlashtiradilar. Boshqa birlashmalarga nisbatan moliya-sanoat guruhi tashkiliy rasmiyatchilikni kamaytirishi bilan farqlanadi. Unga kiruvchi har bir firma savdo bitimlarida mustaqil qatnashadi. Ammo bosh kompaniya, aslida , muhimroq qarorlar qabul qilishda markaz bo‘ladi. Bunday integratsiyalashishning asosiy maqsadlari quyidagilar:  investitsion resurslarni iqtisodiyotni rivojlanishining ustivor yo‘nalishlarida jamlash;  ilmiy-texnik taraqqiyotni jadallashtirish;
 
 
 mamlakat 
korxonalari 
mahsulotlarining 
eksport 
salohiyati 
va 
raqobotbardishligini oshirish; 
 mamlakat sanoatida ilg‘or tarkibiy o‘zgarishlarini amalga oshirish; 
 bozor iqtisodiyoti, raqobatli iqtisodiy muhit sharoitlarida ratsional 
texnoligik va kooperatsion aloqalarni shakllantirish. 
  Tajriba shuni ko‘rsatdiki, O‘zbekiston Respublikasida faoliyat yurituvchi 
MSG yirik investitsion loyihalarni amalga oshiradilar, ishlab chiqarishni 
pasayishiga qarshi kurashadilar, pulni barqarorlashiga ko‘mak -lashadilar. 
Bundan tashqari MSG qayta qurish davrida etishmagan resurslarni sohalararo 
qayta taqsimlash mexanizmlarini to‘ldiradilar va ishonchli, sifat talablariga 
javob beruvchi etkazib berishlar va sotishlar uchun haqiqiy sharoitlarni 
yaratidilar. Korxonalar va tashkilotlarni guruhga birlashishi jahon bozorlardagi 
tashqi iqtisodiy o‘rinni kuchaytiradi, u erda ko‘pincha transmilliy 
korporatsiyalar ko‘proq qudratli salohiyatga ega bo‘lgan moliya-sanoat-savdo 
majmuasi kabi tashkil qilinganlar. 
Tadbirkorlar uyushmalari har xil o‘lchamlar va mulkchilik shakl- 
laridagi kompaniyalarni birlashtiruvchi ixtiyoriy kooperatsion bitimlar asosida 
tashkil qilinadilar. Bu etarlicha egiluvchan tuzilma bo‘lib, unga kiruvchi 
tashkilotlarga o‘z harakatlarini muvofiqlashtirish, yangi sheriklarni jalb qilish, 
hatto bir birlari bilan raqobat qilish imkoniyatini beradi.  
Ayniqsa ma’lum xududlarda klasterga(inglizchadan tarjima qilinganda – 
bu guruh, to‘planish, jamlanish) birlashgan kompaniyalarning tadbirkorlik 
uyushmalari katta foydalarni beradilar, ular bu kompaniyalarga u yoki bu 
raqobat afzaliklarini beradilar (masalan, kerakli axborotlar, aloqa va 
telekomunikatsiyalar vositalari, jihozlangan ishlab chiqarish maydonchalari va 
h.k.). Buning uchun shaharlar yoki boshqa ma’muriy –xududiy birliklarda 
joylashgan yirik sanoat xududlari va mamlakat xududini qayta tashkil qilinishi 
munosabati bilan mavjud bo‘sh quvvatlardan foydalanish mumkin. Xuddi shu 
erlarda kompaniyalarning klasterlarini tashkil qilish foydalidir, ularda eng 
 mamlakat korxonalari mahsulotlarining eksport salohiyati va raqobotbardishligini oshirish;  mamlakat sanoatida ilg‘or tarkibiy o‘zgarishlarini amalga oshirish;  bozor iqtisodiyoti, raqobatli iqtisodiy muhit sharoitlarida ratsional texnoligik va kooperatsion aloqalarni shakllantirish. Tajriba shuni ko‘rsatdiki, O‘zbekiston Respublikasida faoliyat yurituvchi MSG yirik investitsion loyihalarni amalga oshiradilar, ishlab chiqarishni pasayishiga qarshi kurashadilar, pulni barqarorlashiga ko‘mak -lashadilar. Bundan tashqari MSG qayta qurish davrida etishmagan resurslarni sohalararo qayta taqsimlash mexanizmlarini to‘ldiradilar va ishonchli, sifat talablariga javob beruvchi etkazib berishlar va sotishlar uchun haqiqiy sharoitlarni yaratidilar. Korxonalar va tashkilotlarni guruhga birlashishi jahon bozorlardagi tashqi iqtisodiy o‘rinni kuchaytiradi, u erda ko‘pincha transmilliy korporatsiyalar ko‘proq qudratli salohiyatga ega bo‘lgan moliya-sanoat-savdo majmuasi kabi tashkil qilinganlar. Tadbirkorlar uyushmalari har xil o‘lchamlar va mulkchilik shakl- laridagi kompaniyalarni birlashtiruvchi ixtiyoriy kooperatsion bitimlar asosida tashkil qilinadilar. Bu etarlicha egiluvchan tuzilma bo‘lib, unga kiruvchi tashkilotlarga o‘z harakatlarini muvofiqlashtirish, yangi sheriklarni jalb qilish, hatto bir birlari bilan raqobat qilish imkoniyatini beradi. Ayniqsa ma’lum xududlarda klasterga(inglizchadan tarjima qilinganda – bu guruh, to‘planish, jamlanish) birlashgan kompaniyalarning tadbirkorlik uyushmalari katta foydalarni beradilar, ular bu kompaniyalarga u yoki bu raqobat afzaliklarini beradilar (masalan, kerakli axborotlar, aloqa va telekomunikatsiyalar vositalari, jihozlangan ishlab chiqarish maydonchalari va h.k.). Buning uchun shaharlar yoki boshqa ma’muriy –xududiy birliklarda joylashgan yirik sanoat xududlari va mamlakat xududini qayta tashkil qilinishi munosabati bilan mavjud bo‘sh quvvatlardan foydalanish mumkin. Xuddi shu erlarda kompaniyalarning klasterlarini tashkil qilish foydalidir, ularda eng
 
 
boshidan faoliyatning ma’lum sohalaridagi kompaniyalar o‘rtasidagi kasbga 
egalik, san’at infratuzilmali ta’minot va axborotli o‘zaro aloqalarning jiddiy 
miqdori 
jamlangan 
bo‘lishi 
mumkin. 
Kompaniyalarni 
uyushmalarga 
birlashtiruvchi bunday sohalar sifatida quyidagilar bo‘lishi mumkin: uy uchun 
tovarlar ishlab chiqarish, sog‘liqni saqlash, maishiy mahsulotlar ishlab chiqarish 
bilan bog‘liq har xil sohalar va h.k. 
Virtual korporatsiya- eng yangi tashkiliy shakllardan biri bo‘lib, 
vaqtinchalik asosida tashkil qilinadigan, zamonaviy axborot tizimlari 
tomonidan resurslardan o‘zaro foydalanish, xarajatlarni kamaytirish va bozor 
imkoniyatlarini 
kengaytirish 
maqsadida 
birlashtirilgan 
mustaqil 
kompaniyalar(etkazib 
beruvchilar, 
buyurtmachilar 
va 
hattoki 
sobiq 
raqiblar)ning tarmog‘idan iborat bo‘ladi. Virtual korporatsiyaning texnologik 
poydevorini axborot tarmoqlari tashkil qiladilar, ular “elektron” aloqalarda 
birlashish va epchil shakllikni amalga oshirishga yordam beradi. 
Hozirgi vaqtda konsernlar, xoldinglar va moliyaviy guruhlar firma- lar 
birlashuvining asosiy shakllari bo‘ladilar. 
Jahon amaliyotida franchayzing ham keng tarqalgan. Bu bir tomondan 
yirik firma va boshqa tomondan kichik firmalar yoki alohida biznesmenlar 
o‘rtasidagi bitimdir. Ko‘rsatib o‘tilgan bitimga muvofiq ota kompaniya 
(franchayzer) firma (franchayzi)ga bitimga tayinlangan shaklda, maxsus 
ko‘rsatilgan joyda ish olib borish huquqini beradi.U kelishilgan xudud doirasida 
harakat qiluvchi firma yoki tadbirkorni o‘zining tovarlari, reklama xizmatlari, 
biznesning ishlatib bo‘lingan texnologiyalari bilan ta’minlash majburiyatini 
o‘ziga oladi. Buning uchun firma kompaniyaga mahalliy sharoitlarni hisobga 
olish bilan menejment va marketing xizmatlarini ko‘rsatish, hamda ushbu 
kompaniyaga o‘z sarmoyasining qandaydir qismini investitsiya qilib kiritish 
majburiyatini oladi. Franchayzi, bo‘lajak mijozlar mashhur kompaniyaning 
mahsulotlari yoki xizmatlaridan foydalanayotganliklarini his qilishlari uchun 
kompaniya(franchayzer) nomidan firma belgisi sifatida foydalanadi. Bunday 
boshidan faoliyatning ma’lum sohalaridagi kompaniyalar o‘rtasidagi kasbga egalik, san’at infratuzilmali ta’minot va axborotli o‘zaro aloqalarning jiddiy miqdori jamlangan bo‘lishi mumkin. Kompaniyalarni uyushmalarga birlashtiruvchi bunday sohalar sifatida quyidagilar bo‘lishi mumkin: uy uchun tovarlar ishlab chiqarish, sog‘liqni saqlash, maishiy mahsulotlar ishlab chiqarish bilan bog‘liq har xil sohalar va h.k. Virtual korporatsiya- eng yangi tashkiliy shakllardan biri bo‘lib, vaqtinchalik asosida tashkil qilinadigan, zamonaviy axborot tizimlari tomonidan resurslardan o‘zaro foydalanish, xarajatlarni kamaytirish va bozor imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida birlashtirilgan mustaqil kompaniyalar(etkazib beruvchilar, buyurtmachilar va hattoki sobiq raqiblar)ning tarmog‘idan iborat bo‘ladi. Virtual korporatsiyaning texnologik poydevorini axborot tarmoqlari tashkil qiladilar, ular “elektron” aloqalarda birlashish va epchil shakllikni amalga oshirishga yordam beradi. Hozirgi vaqtda konsernlar, xoldinglar va moliyaviy guruhlar firma- lar birlashuvining asosiy shakllari bo‘ladilar. Jahon amaliyotida franchayzing ham keng tarqalgan. Bu bir tomondan yirik firma va boshqa tomondan kichik firmalar yoki alohida biznesmenlar o‘rtasidagi bitimdir. Ko‘rsatib o‘tilgan bitimga muvofiq ota kompaniya (franchayzer) firma (franchayzi)ga bitimga tayinlangan shaklda, maxsus ko‘rsatilgan joyda ish olib borish huquqini beradi.U kelishilgan xudud doirasida harakat qiluvchi firma yoki tadbirkorni o‘zining tovarlari, reklama xizmatlari, biznesning ishlatib bo‘lingan texnologiyalari bilan ta’minlash majburiyatini o‘ziga oladi. Buning uchun firma kompaniyaga mahalliy sharoitlarni hisobga olish bilan menejment va marketing xizmatlarini ko‘rsatish, hamda ushbu kompaniyaga o‘z sarmoyasining qandaydir qismini investitsiya qilib kiritish majburiyatini oladi. Franchayzi, bo‘lajak mijozlar mashhur kompaniyaning mahsulotlari yoki xizmatlaridan foydalanayotganliklarini his qilishlari uchun kompaniya(franchayzer) nomidan firma belgisi sifatida foydalanadi. Bunday
 
 
bitimning barcha ishtirokchilarini keng jamoatchilik tomonidan tan olinishi, 
mahsulotlar va xazmatlarni standartlashtirilishi, tijorat imkoniyatlarini 
kengayishi bunday hamkorlikning afzalliklaridan bo‘ladi. 
Malakatimiz 
qonunchiligidagi 
tijorat 
konsepsiyasi 
shartnomasi 
franchayzing shaklidagi bitimiga mos keladi. 
Ta’kidlash kerakki, milliy schyotlar tizimi (MST) -sustem of national 
account -bozor iqtisodiyotiga ega 150 dan ortiqroq mamlakatlarda 
mikroiqtisodiy jarayonlarni bayon qilish va tahlil qilish uchun qo‘llaniladigan 
o‘zaro bog‘langan qo‘rsatkichlar va tasniflar tizimiga muvofiq institutsional 
birliklar-institutional units- xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga ajratiladilar, ular 
o‘zlarining nomidan aktivlarga ega bo‘lishlari, majburiyatlarini qabul qilishlari, 
iqtisodiy faoliyat va boshqa birliklar bilan operatsiyalarni amalga oshirishlari 
mumkin. 
  Institutsional birliklar uy xo‘jaliklari shakllaridagi yuridik. hamda jismoniy 
shaxslar ( yoki ularning guruhlari) bo‘lishi mumkin.   
  YUridik shaxslar bo‘lgan institutsional birliklarga quyidagilar kiradi: 
- korporatsiyalar; 
- davlat boshqaruvi idoralari; 
- notijorat muassasalar. 
  YUridik shaxslarning asosiy turlari- bu mulkida, xo‘jalikni yuritishda yoki 
operativ boshqaruvda ajratilgan mulkka ega bo‘lgan tashkilot bo‘lib, u o‘z 
nomidan fuqarolik huquqini xarid qilishi va o‘zining faoliyat bilan bog‘liq 
javobgarlikni o‘ziga olishi mumkin. YUridik shaxs mustaqil balansi yoki 
smetasiga ega, mustaqil ravishda qarorlar qabul qilishi, o‘zining moddiy va 
moliyaviy resurslarni boshqarishi, majburiyatlarni qabul qilishi, iqtisodiy 
faoliyat va boshqa birliklar bilan operatsiyalarni amalga oshirish va o‘zining 
majburiyatlari bo‘yicha to‘liq javobgarlikka ega bo‘lishi mumkin. 
Faoliyatining asosiy maqsadiga ko‘ra yuridik shaxslar xo‘jalik va 
noxo‘jalik tashkilotlariga bo‘linadilar. 
bitimning barcha ishtirokchilarini keng jamoatchilik tomonidan tan olinishi, mahsulotlar va xazmatlarni standartlashtirilishi, tijorat imkoniyatlarini kengayishi bunday hamkorlikning afzalliklaridan bo‘ladi. Malakatimiz qonunchiligidagi tijorat konsepsiyasi shartnomasi franchayzing shaklidagi bitimiga mos keladi. Ta’kidlash kerakki, milliy schyotlar tizimi (MST) -sustem of national account -bozor iqtisodiyotiga ega 150 dan ortiqroq mamlakatlarda mikroiqtisodiy jarayonlarni bayon qilish va tahlil qilish uchun qo‘llaniladigan o‘zaro bog‘langan qo‘rsatkichlar va tasniflar tizimiga muvofiq institutsional birliklar-institutional units- xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga ajratiladilar, ular o‘zlarining nomidan aktivlarga ega bo‘lishlari, majburiyatlarini qabul qilishlari, iqtisodiy faoliyat va boshqa birliklar bilan operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin. Institutsional birliklar uy xo‘jaliklari shakllaridagi yuridik. hamda jismoniy shaxslar ( yoki ularning guruhlari) bo‘lishi mumkin. YUridik shaxslar bo‘lgan institutsional birliklarga quyidagilar kiradi: - korporatsiyalar; - davlat boshqaruvi idoralari; - notijorat muassasalar. YUridik shaxslarning asosiy turlari- bu mulkida, xo‘jalikni yuritishda yoki operativ boshqaruvda ajratilgan mulkka ega bo‘lgan tashkilot bo‘lib, u o‘z nomidan fuqarolik huquqini xarid qilishi va o‘zining faoliyat bilan bog‘liq javobgarlikni o‘ziga olishi mumkin. YUridik shaxs mustaqil balansi yoki smetasiga ega, mustaqil ravishda qarorlar qabul qilishi, o‘zining moddiy va moliyaviy resurslarni boshqarishi, majburiyatlarni qabul qilishi, iqtisodiy faoliyat va boshqa birliklar bilan operatsiyalarni amalga oshirish va o‘zining majburiyatlari bo‘yicha to‘liq javobgarlikka ega bo‘lishi mumkin. Faoliyatining asosiy maqsadiga ko‘ra yuridik shaxslar xo‘jalik va noxo‘jalik tashkilotlariga bo‘linadilar.
 
 
Xo‘jalik tashkilotlariga faoliyatining asosiy maqsadi foyda olish bo‘lgan 
yuridik shaxslar, noxo‘jalik tashkilotlarga bunday maqsadga ega bo‘lmagan 
shaxslar kiradilar. Xo‘jalik tashkilotlari bo‘lgan yuridik shaxslar xo‘jalik 
jamiyatlari va o‘rtoqliklari, ishlab chiqarish kooperativlari, davlat va boshqa 
korxonalar shaklida tashkil qilinishlari mumkin.  
Xo‘jalik tashkilotlari bo‘lmagan yuridik shaxslar xo‘jalik faoliyati bilan 
faqat o‘zlarining nizom vazifalarini bajarilishini ta’minlash uchungina 
shug‘ulanishlari mumkin. Ular xo‘jalik ijtimoiy tashkilotlari, notijorat 
tashkilotlar, matlubot kooperativlari, hayriya yoki qonunchilikda ko‘zga 
tutilgan boshqa jamg‘armalar shaklida mavjud bo‘ladilar. 
Bunday yuridik shaxs bo‘lgan institutsional birliklarga hammadan avval 
korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalar kiradilar. Korporatsiyalarning asosiy 
alomatlari quyidagilar: 
- qonunga muvofiq boshqa institutsional birliklardan mustaqil bo‘lgan 
korxonalar yoki tashkilotlar sifatida tashkil qilinadilar;  
- mustaqil yuridik shaxs bo‘ladi, u korxonalar va tashkilotlarning yagona 
davlat registri (YADR) da ro‘yxatdan o‘tkaziladi; 
- faoliyatining maqsadi daromadlar olishdan iborat; 
- aksiyalar egalarining jamoaviy mulkida bo‘ladi; 
- xo‘jalik faoliyat nitijasida olingan foyda (daromad) aksiyadorlarga 
tegishli bo‘ladi va ular tomonidan xarid qilingan qog‘ozlar qiymatiga mutonosib 
ravishda taqsimlanadi; 
- tugatilish holida aksiyadorlar mulkning qarzlar to‘lagandan keyin qolgan 
ulushini olish huquqiga egalar; 
- rahbarlik Direktorlar kengashi tomonidan amalga oshiriladi; 
- aksiyalarni muommalaga chiqarishi mumkin; 
- oraliq emas, balki yakuniy iste’molchi sifatida bo‘ladi; 
- shartnomalar va majburiyatlarni bajarish, shu jumladan soliqlarni to‘lash 
uchun qonun oldida javobgarlikka ega bo‘ladi; 
Xo‘jalik tashkilotlariga faoliyatining asosiy maqsadi foyda olish bo‘lgan yuridik shaxslar, noxo‘jalik tashkilotlarga bunday maqsadga ega bo‘lmagan shaxslar kiradilar. Xo‘jalik tashkilotlari bo‘lgan yuridik shaxslar xo‘jalik jamiyatlari va o‘rtoqliklari, ishlab chiqarish kooperativlari, davlat va boshqa korxonalar shaklida tashkil qilinishlari mumkin. Xo‘jalik tashkilotlari bo‘lmagan yuridik shaxslar xo‘jalik faoliyati bilan faqat o‘zlarining nizom vazifalarini bajarilishini ta’minlash uchungina shug‘ulanishlari mumkin. Ular xo‘jalik ijtimoiy tashkilotlari, notijorat tashkilotlar, matlubot kooperativlari, hayriya yoki qonunchilikda ko‘zga tutilgan boshqa jamg‘armalar shaklida mavjud bo‘ladilar. Bunday yuridik shaxs bo‘lgan institutsional birliklarga hammadan avval korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalar kiradilar. Korporatsiyalarning asosiy alomatlari quyidagilar: - qonunga muvofiq boshqa institutsional birliklardan mustaqil bo‘lgan korxonalar yoki tashkilotlar sifatida tashkil qilinadilar; - mustaqil yuridik shaxs bo‘ladi, u korxonalar va tashkilotlarning yagona davlat registri (YADR) da ro‘yxatdan o‘tkaziladi; - faoliyatining maqsadi daromadlar olishdan iborat; - aksiyalar egalarining jamoaviy mulkida bo‘ladi; - xo‘jalik faoliyat nitijasida olingan foyda (daromad) aksiyadorlarga tegishli bo‘ladi va ular tomonidan xarid qilingan qog‘ozlar qiymatiga mutonosib ravishda taqsimlanadi; - tugatilish holida aksiyadorlar mulkning qarzlar to‘lagandan keyin qolgan ulushini olish huquqiga egalar; - rahbarlik Direktorlar kengashi tomonidan amalga oshiriladi; - aksiyalarni muommalaga chiqarishi mumkin; - oraliq emas, balki yakuniy iste’molchi sifatida bo‘ladi; - shartnomalar va majburiyatlarni bajarish, shu jumladan soliqlarni to‘lash uchun qonun oldida javobgarlikka ega bo‘ladi;
 
 
- korporatsiya tomonidan xalq iste’moli tovarlarini xarid qilinishi natura 
shaklidagi ish haqi sifatida bo‘ladi. 
Korporatsiyalar oilasi (aksiyalarga birgalikda egalik qilish) konglomerat 
korporatsiyalar tashkil qiladi. Ular bitta emas, balki ko‘pgina institutsional 
birliklardan iborat bo‘ladilar. 
Konglomerat-korporatsiyalar 
tarkibida 
aksiyadorlarning 
nazorat 
paketlariga egalik qiluvchi yoki bosh siyosatga ta’sir qilishning mutloq 
huquqlariga ega ona korporatsiyalar ajralib turadilar. 
Kvazikorporatsiya- bu nokorporativ korxona bo‘lib, uni boshqaruvi 
korporatsiya nusxasi bo‘yicha quriladi.U mustakil instutsional bo‘ladi. 
Kvazikorporatsiyalar tarkibiga quyidagilar kiradilar: 
- norezedent 
bo‘lgan 
institutsional 
birliklarga 
tegishli 
bo‘lgan 
nokooporativ korxonalar(filiallar, milliy iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi 
xorijiy kompaniyalarning vakilliklari); 
- davlat boshqaruvi idoralariga bo‘ysunuvchi, ammo daromadlar olish 
maqsadida mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish bilan band bo‘lgan 
nokorporativ korxonalar; 
- uy xo‘jaligining nokorporativ korxonalari. 
Kvazikorporatsiyalar korporativ korxonalarga tenglashtiriladilar va 
iqtisodiyotning korporativ sektori tarkibida ko‘rib chiqiladilar. 
 Davlat boshqaruvi idoralari(DBI) bir necha darajalar bilan beriladilar: 
- markaziy hukumat– siyosiy jarayonlar natijasida tashkil qilingan yuridik 
shaxs, u qonunchilik, ijroiya va sud hokimiyatiga ega bo‘ladi; 
- hokimiyat idoralari va mintaqalar boshqaruvi; 
- hokimiyatning mahalliy ijroiya idoralari. 
Markaziy hukumat daromadlarining kuyidagi turlarini oladi: soliqlar, 
bojlar, qarz mablag‘lari, xususiylashtirish, har xil jamg‘armalar va boshqalardan 
olinadigan mablag‘lar. 
Markaziy hukumatning xarajatlarida quyidagilar kiradi: 
- korporatsiya tomonidan xalq iste’moli tovarlarini xarid qilinishi natura shaklidagi ish haqi sifatida bo‘ladi. Korporatsiyalar oilasi (aksiyalarga birgalikda egalik qilish) konglomerat korporatsiyalar tashkil qiladi. Ular bitta emas, balki ko‘pgina institutsional birliklardan iborat bo‘ladilar. Konglomerat-korporatsiyalar tarkibida aksiyadorlarning nazorat paketlariga egalik qiluvchi yoki bosh siyosatga ta’sir qilishning mutloq huquqlariga ega ona korporatsiyalar ajralib turadilar. Kvazikorporatsiya- bu nokorporativ korxona bo‘lib, uni boshqaruvi korporatsiya nusxasi bo‘yicha quriladi.U mustakil instutsional bo‘ladi. Kvazikorporatsiyalar tarkibiga quyidagilar kiradilar: - norezedent bo‘lgan institutsional birliklarga tegishli bo‘lgan nokooporativ korxonalar(filiallar, milliy iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi xorijiy kompaniyalarning vakilliklari); - davlat boshqaruvi idoralariga bo‘ysunuvchi, ammo daromadlar olish maqsadida mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish bilan band bo‘lgan nokorporativ korxonalar; - uy xo‘jaligining nokorporativ korxonalari. Kvazikorporatsiyalar korporativ korxonalarga tenglashtiriladilar va iqtisodiyotning korporativ sektori tarkibida ko‘rib chiqiladilar. Davlat boshqaruvi idoralari(DBI) bir necha darajalar bilan beriladilar: - markaziy hukumat– siyosiy jarayonlar natijasida tashkil qilingan yuridik shaxs, u qonunchilik, ijroiya va sud hokimiyatiga ega bo‘ladi; - hokimiyat idoralari va mintaqalar boshqaruvi; - hokimiyatning mahalliy ijroiya idoralari. Markaziy hukumat daromadlarining kuyidagi turlarini oladi: soliqlar, bojlar, qarz mablag‘lari, xususiylashtirish, har xil jamg‘armalar va boshqalardan olinadigan mablag‘lar. Markaziy hukumatning xarajatlarida quyidagilar kiradi:
 
 
- jamoaviy foydalanish xizmatlarini taqdim etish(mudofaa tashkiloti, 
huquqni muhoqaza qilish, sog‘liqni saqlash, fan va ta’lim va h.k.); 
- uy xo‘jaliklarini imtiyozli ta’minlash(turar-joy, kommunal xo‘jaligi 
xizmatlari , non, sutning arzon navlari va h.k.); 
- ayrim kategoriyalarga transfertlar(subsidiyalar, yordamlar, imtiyozlar), 
shu jumladan nafaqalarga qo‘shimchalar, nafaqaxo‘rlar, talabalar, maktab 
o‘quvchilari yo‘l haqi qiymatining yarimi to‘lash va h.k. 
Oraliq iste’mol uchun tovarlar va xizmatlar ishlab chiqaruvchi 
nokorparativ korxonalar(davlat bosmaxonalari, hisoblash markazlari, hukumat 
aloqasi) boshqaruvning ularni tashkil qilgan idoralari tarkibida ko‘rib chiqiladi. 
 Notijorat muassasalar, (NTM)- bu iqtisodiy faoliyatning foyda olish 
maqsadini ko‘zlamasdan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun tashkil 
qilinadigan sub’ektlaridir. NTM faoliyatining asosiy maqsadlari quyidagilar: 
- korporativ korxonalar, davlat boshqaruvi idoralari (DBI), xususiy 
shaxslarga jamoaviy xizmat ko‘rsatish; 
- aholining ma’lum qatlamlarini ijtimoiy himoyalash. 
NTM har xil institutsional birliklar(korporativ korxonalar, DBI, tomonidan 
tashkil qilinishi mumkin.  
NTM huquqiy statusi nizom tomonidan belgilanadi, ular mustaqil 
tashkilotlar bo‘ladilar. 
NTM ham bozor va nobozor ishlab chiqarishi bilan shug‘ullanishlari 
mumkin: 
a) bozor NTM –o‘z xarajatlarini to‘liq yoki qisman qoplaydilar. Ular bozor 
xizmatlarini ishlab chiqaradilar. bunday NTM ga quyidagilar kiradilar: 
- pulli universitetlar , kollejlar, kasalxonalar; 
- korxonalarga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar (savdo palatalari, 
ilmiy-ta’qiqot muassasalari, reklama byurosi, tadbirkorlar assotsiatsiyalari va 
boshqalar)  
- jamoaviy foydalanish xizmatlarini taqdim etish(mudofaa tashkiloti, huquqni muhoqaza qilish, sog‘liqni saqlash, fan va ta’lim va h.k.); - uy xo‘jaliklarini imtiyozli ta’minlash(turar-joy, kommunal xo‘jaligi xizmatlari , non, sutning arzon navlari va h.k.); - ayrim kategoriyalarga transfertlar(subsidiyalar, yordamlar, imtiyozlar), shu jumladan nafaqalarga qo‘shimchalar, nafaqaxo‘rlar, talabalar, maktab o‘quvchilari yo‘l haqi qiymatining yarimi to‘lash va h.k. Oraliq iste’mol uchun tovarlar va xizmatlar ishlab chiqaruvchi nokorparativ korxonalar(davlat bosmaxonalari, hisoblash markazlari, hukumat aloqasi) boshqaruvning ularni tashkil qilgan idoralari tarkibida ko‘rib chiqiladi. Notijorat muassasalar, (NTM)- bu iqtisodiy faoliyatning foyda olish maqsadini ko‘zlamasdan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun tashkil qilinadigan sub’ektlaridir. NTM faoliyatining asosiy maqsadlari quyidagilar: - korporativ korxonalar, davlat boshqaruvi idoralari (DBI), xususiy shaxslarga jamoaviy xizmat ko‘rsatish; - aholining ma’lum qatlamlarini ijtimoiy himoyalash. NTM har xil institutsional birliklar(korporativ korxonalar, DBI, tomonidan tashkil qilinishi mumkin. NTM huquqiy statusi nizom tomonidan belgilanadi, ular mustaqil tashkilotlar bo‘ladilar. NTM ham bozor va nobozor ishlab chiqarishi bilan shug‘ullanishlari mumkin: a) bozor NTM –o‘z xarajatlarini to‘liq yoki qisman qoplaydilar. Ular bozor xizmatlarini ishlab chiqaradilar. bunday NTM ga quyidagilar kiradilar: - pulli universitetlar , kollejlar, kasalxonalar; - korxonalarga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar (savdo palatalari, ilmiy-ta’qiqot muassasalari, reklama byurosi, tadbirkorlar assotsiatsiyalari va boshqalar)
 
 
 b) nobozor NTM – moliyalashtirishning boshqa manbalariga mo‘ljalan-
tirilganlar (badallar, hayriyalar, byudjetdan moliyalashtirish). Bunday NTM ga 
quyidagilar kiradi: 
- istemolchilar assotsiatsiyalari, uyushmalar, siyosiy partiyalar, ratsio- 
nalizatorlik va kashfiyotchilik jamiyatlari, ilmiy va diniy jamiyatlarning shaxsiy 
a’zolariga 
xizmat 
kursatuvchi 
NTM. 
Resurslari 
badallar 
hisobidan 
shakllantiriladi ; 
- hayriya faoliyati bilan shug‘ullanuvchi NTM. Ularning resurslari 
badallar, hayriya mablag‘lari, hukumatning yordam pullari hisobiga 
shakllantiriladi; 
- hukumat tomonidan moliyalashtiriladigan va nazorat qilinadigan NTM - 
bu muassasalar atrof-muhitini muhofaza qilish, buxgalteriya hisobi va statistika, 
sog‘liqni saqlash va ta’lim sohasida standartlarni ishlab chiqish bilan 
shug‘ullanadilar. Ular davlat boshqaruvi idoralariga kiradilar. 
 
5.5 
Tashkilotlarni 
rivojlanishidagi 
zamonaviy 
tendensiyalar.    
Tashkilotlarning yangi turlari.  
  Keyingi yillarda tashkilotlarni faoliyat yuritishi va rivojlanishida yangi jahon 
tendensiyalari kuzatilmoqda. 
Ularda eng muhimi- bu ierarxiyaning ahamiyatini tubdan pasayishi, qat’iy 
(vertikal) tuzilmalardan foydalanuvchi tashkilotlardan kattaroq avtonomligi 
bilan ta’riflanuvchi yumshoqroq, o‘zini o‘zi tashkil qiluvchi tashkilotlarga 
o‘tishdir. O‘zini o‘zi tashkil qilishning xududiy, gorizontal tizimi, o‘zini o‘zi 
rivojlantirish va o‘zini o‘zi boshqarish va, shunga ko‘ra gorizontal bo‘yicha 
menejmentning ustivorligi mavjuddir. 
O‘zbekistonda bozor munosabatlarini rivojlanishi va o‘zini o‘zi tashkil 
qilishning tubdan yangi sharoitlari yumshoq tizimlarnng o‘zini o‘zi 
rivojlantirishi jarayonlarini ba’zi bir jadallashuvini va o‘tgan yillarda vujudga 
kelgan qat’iy(ierarxik) va egiluvchan(dasturiy–maqsadiy) tuzilmalar va 
b) nobozor NTM – moliyalashtirishning boshqa manbalariga mo‘ljalan- tirilganlar (badallar, hayriyalar, byudjetdan moliyalashtirish). Bunday NTM ga quyidagilar kiradi: - istemolchilar assotsiatsiyalari, uyushmalar, siyosiy partiyalar, ratsio- nalizatorlik va kashfiyotchilik jamiyatlari, ilmiy va diniy jamiyatlarning shaxsiy a’zolariga xizmat kursatuvchi NTM. Resurslari badallar hisobidan shakllantiriladi ; - hayriya faoliyati bilan shug‘ullanuvchi NTM. Ularning resurslari badallar, hayriya mablag‘lari, hukumatning yordam pullari hisobiga shakllantiriladi; - hukumat tomonidan moliyalashtiriladigan va nazorat qilinadigan NTM - bu muassasalar atrof-muhitini muhofaza qilish, buxgalteriya hisobi va statistika, sog‘liqni saqlash va ta’lim sohasida standartlarni ishlab chiqish bilan shug‘ullanadilar. Ular davlat boshqaruvi idoralariga kiradilar. 5.5 Tashkilotlarni rivojlanishidagi zamonaviy tendensiyalar. Tashkilotlarning yangi turlari. Keyingi yillarda tashkilotlarni faoliyat yuritishi va rivojlanishida yangi jahon tendensiyalari kuzatilmoqda. Ularda eng muhimi- bu ierarxiyaning ahamiyatini tubdan pasayishi, qat’iy (vertikal) tuzilmalardan foydalanuvchi tashkilotlardan kattaroq avtonomligi bilan ta’riflanuvchi yumshoqroq, o‘zini o‘zi tashkil qiluvchi tashkilotlarga o‘tishdir. O‘zini o‘zi tashkil qilishning xududiy, gorizontal tizimi, o‘zini o‘zi rivojlantirish va o‘zini o‘zi boshqarish va, shunga ko‘ra gorizontal bo‘yicha menejmentning ustivorligi mavjuddir. O‘zbekistonda bozor munosabatlarini rivojlanishi va o‘zini o‘zi tashkil qilishning tubdan yangi sharoitlari yumshoq tizimlarnng o‘zini o‘zi rivojlantirishi jarayonlarini ba’zi bir jadallashuvini va o‘tgan yillarda vujudga kelgan qat’iy(ierarxik) va egiluvchan(dasturiy–maqsadiy) tuzilmalar va
 
 
tashkilotlarni “yumshatilishini” “ko‘zg‘atdi”, shunday bo‘lsa ham gorizontal 
tuzilmalar va tashkilotlar amaliyotida hali g‘oyatda kamroq qo‘llaniladilar, buni 
ularning o‘zini o‘zi tashkil qiluvchi(yuqoridan tartibga solinmaydigan) 
boshlanishi bilan izohlash mumkin. Kelajakda, balki, ular O‘zbekiston 
iqtisodiyotida ham ustivor bo‘lsalar kerak. 
Keyingi yillarda tashkilotlarning o‘zini o‘zi tashkil qiluvchi tizimlar 
sifatidagi chegaralarining shaffofligi oshmoqda, bu aslida chegaralarini amalda 
aniqlash mumkin bo‘lmagan chegarasiz tizimlarni tashkil qiladi. Bu 
tizimlarning xronik nomutanosibligini yaratadi, chunki resurslar tizimining 
ichiga va tashqarisiga oqadilar va shuning bilan tizimning tebrangichini 
muvozanatdan chiqaradilar. 
SHuning bilan bir vaqtda zamonaviy tashkilotlarning shaffofligi, ochiqligi 
quyidagilarga yordam beradi: 
- salohiyatli investorlar va ishga doir sheriklarni birgalikdagi faoliyatga 
jalb qilish; 
- zamonaviy ilg‘or ishlab chiqarish, tijorat va axborot texnolo- giyalarini 
tarqalishi va tezroq o‘zlashtirilishi, ilmiy tadqiqotlarning ma’lumotlari va ilg‘or 
tajribadan foydalanish; 
- tashkilot xodimlarining kasbiy mahoratini oshishi; 
- tashkilotlar tomonidan tashqi iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yilishi; 
- xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan qonunchilik va me’yoriy 
hujjatlarga rioya qilinishi; 
- bozor munosabatlari ishtirokchilari va aholini xo‘jalik yurituvchi 
sub’ektlarning faoliyati va ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar 
va xizmatlar haqida xabardor qilinishi. 
Bu pirovorida tashkilotlarning raqobatbardashligini oshirilishiga, ular 
faoliyatining samaradorligini ko‘tarilishiga yordam beradi. 
Keyingi o‘n yillar yana jamiyatni axborotlashganligini oshganligi bilan 
ham ta’riflanadilar. Bu tashkilotlarni yakkalanib qolishini buzib yubordi, 
tashkilotlarni “yumshatilishini” “ko‘zg‘atdi”, shunday bo‘lsa ham gorizontal tuzilmalar va tashkilotlar amaliyotida hali g‘oyatda kamroq qo‘llaniladilar, buni ularning o‘zini o‘zi tashkil qiluvchi(yuqoridan tartibga solinmaydigan) boshlanishi bilan izohlash mumkin. Kelajakda, balki, ular O‘zbekiston iqtisodiyotida ham ustivor bo‘lsalar kerak. Keyingi yillarda tashkilotlarning o‘zini o‘zi tashkil qiluvchi tizimlar sifatidagi chegaralarining shaffofligi oshmoqda, bu aslida chegaralarini amalda aniqlash mumkin bo‘lmagan chegarasiz tizimlarni tashkil qiladi. Bu tizimlarning xronik nomutanosibligini yaratadi, chunki resurslar tizimining ichiga va tashqarisiga oqadilar va shuning bilan tizimning tebrangichini muvozanatdan chiqaradilar. SHuning bilan bir vaqtda zamonaviy tashkilotlarning shaffofligi, ochiqligi quyidagilarga yordam beradi: - salohiyatli investorlar va ishga doir sheriklarni birgalikdagi faoliyatga jalb qilish; - zamonaviy ilg‘or ishlab chiqarish, tijorat va axborot texnolo- giyalarini tarqalishi va tezroq o‘zlashtirilishi, ilmiy tadqiqotlarning ma’lumotlari va ilg‘or tajribadan foydalanish; - tashkilot xodimlarining kasbiy mahoratini oshishi; - tashkilotlar tomonidan tashqi iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‘yilishi; - xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan qonunchilik va me’yoriy hujjatlarga rioya qilinishi; - bozor munosabatlari ishtirokchilari va aholini xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyati va ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va xizmatlar haqida xabardor qilinishi. Bu pirovorida tashkilotlarning raqobatbardashligini oshirilishiga, ular faoliyatining samaradorligini ko‘tarilishiga yordam beradi. Keyingi o‘n yillar yana jamiyatni axborotlashganligini oshganligi bilan ham ta’riflanadilar. Bu tashkilotlarni yakkalanib qolishini buzib yubordi,