TASHQI SAVDO SIYOSATI

Yuklangan vaqt

2024-06-15

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

13

Faytl hajmi

108,5 KB


TASHQI SAVDO SIYOSATI Reja: 1. Tashqi savdo siyosatining mohiyati va vositalari 2. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar va importni kvotalar orqali tartibga solish Har bir mamlakat makroiqtisodiy siyosatini yuritishda tashqi savdo siyosati ham muhim oʻrin egallaydi. Tashqi savdo siyosati – mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan olib boradigan savdo munosabatlarini muvofiqlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasi boʻlib, milliy iqtisodiyot ehtiyojlari uchun zarur boʻlgan mahsulotlarni oqilona import siyosati hisobiga toʻldirish hamda milliy iqtisodiyotda ortiqcha boʻlgan mahsulotlarni eksport qilish hisobiga mamlakatning jahon bozoridagi oʻrnini mustahkamlash vazifasini hal etadi. Ushbu siyosatni yuritish orqali tashqi savdo hajmlari soliqlar, subsidiyalar, import yoki eksportni toʻgʻridan-toʻgʻri cheklashlar kabi vositalar yordamida tartibga solinadi. Tartibga solish vositalari bevosita va bilvosita xarakterga ega boʻlishi mumkin. Tashqi savdo siyosati eksport va import hajmi hamda tarkibiga ta’sir koʻrsatish orqali makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiy oʻsishga erishish, toʻlov balansini yaxshilash hamda valyuta kursini tartibga solish maqsadlarini koʻzda tutadi. Mamlakatlar erkin yoki cheklovchi (proteksionistik) tashqi savdo siyosatini olib borishi mumkin. Koʻpgina mutaxassis-iqtisodchilar mamlakat iqtisodiyoti va aholisi turmush darajasini yaxshilash uchun erkin savdo siyosatini qoʻllash iqtisodiy resurslardan samaraliroq foydalanish imkonini beradi deb hisoblaydilar. Biroq erkin savdo jahon iqtisodiyoti nuqtayi nazaridan foydali boʻlishi mumkin boʻlsada, ammo alohida olingan mamlakat iqtisodiyoti manfaati nuqtayi nazaridan erkin TASHQI SAVDO SIYOSATI Reja: 1. Tashqi savdo siyosatining mohiyati va vositalari 2. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar va importni kvotalar orqali tartibga solish Har bir mamlakat makroiqtisodiy siyosatini yuritishda tashqi savdo siyosati ham muhim oʻrin egallaydi. Tashqi savdo siyosati – mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan olib boradigan savdo munosabatlarini muvofiqlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasi boʻlib, milliy iqtisodiyot ehtiyojlari uchun zarur boʻlgan mahsulotlarni oqilona import siyosati hisobiga toʻldirish hamda milliy iqtisodiyotda ortiqcha boʻlgan mahsulotlarni eksport qilish hisobiga mamlakatning jahon bozoridagi oʻrnini mustahkamlash vazifasini hal etadi. Ushbu siyosatni yuritish orqali tashqi savdo hajmlari soliqlar, subsidiyalar, import yoki eksportni toʻgʻridan-toʻgʻri cheklashlar kabi vositalar yordamida tartibga solinadi. Tartibga solish vositalari bevosita va bilvosita xarakterga ega boʻlishi mumkin. Tashqi savdo siyosati eksport va import hajmi hamda tarkibiga ta’sir koʻrsatish orqali makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiy oʻsishga erishish, toʻlov balansini yaxshilash hamda valyuta kursini tartibga solish maqsadlarini koʻzda tutadi. Mamlakatlar erkin yoki cheklovchi (proteksionistik) tashqi savdo siyosatini olib borishi mumkin. Koʻpgina mutaxassis-iqtisodchilar mamlakat iqtisodiyoti va aholisi turmush darajasini yaxshilash uchun erkin savdo siyosatini qoʻllash iqtisodiy resurslardan samaraliroq foydalanish imkonini beradi deb hisoblaydilar. Biroq erkin savdo jahon iqtisodiyoti nuqtayi nazaridan foydali boʻlishi mumkin boʻlsada, ammo alohida olingan mamlakat iqtisodiyoti manfaati nuqtayi nazaridan erkin savdo hamma vaqt ham foydali boʻlavermaydi. Tashqi savdoni cheklash bilan bogʻliq bolgan proteksionistik siyosat borasida olib boriladigan har qanday chora-tadbirlar qisqa muddatli samara beradi. Uzoq muddatli davrda esa, faqatgina erkin savdo siyosati iqtisodiy resurslarni samarali joylashtirish imkonini byeradi. Tashqi savdo siyosati chora-tadbirlarining ayrimlari davlat gʻaznasini toʻldirishga yoʻnaltirilgan boʻlsa, ba’zilari import va eksportni cheklashga, yoki ularni ragʻbatlantirishga yoʻnaltirilgan. Amaliyotda tashqi savdoni tartibga solishning tarif va notarif usullaridan foydalaniladi. Tarif usullariga import va eksport bojlarini joriy qilish kirsa, notarif usullariga eksportyorlar va ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar berish, kvotalash, litsenziyalash kabilar kiradi. Bojxona bojlari import va eksport bojlariga ajratiladi. Import bojlari davlat gʻaznasini toʻldirish maqsadida va ichki bozorlarga tushadigan chet el mahsulotlari oqimini tartibga solish uchun belgilanadi. Import bojlari eng kam va eng koʻp miqdordagi import bojlariga boʻlinadi. Eng kam miqdordagi import bojlari qulay savdo sharoitlarni yaratib berishni koʻzda tutuvchi savdo shartnomalari va bitimlari boʻlgan mamlakatlar mahsulotlariga nisbatan oʻrnatiladi. Eng koʻp miqdordagi import bojlari esa qulay savdo sharoitlarni yaratib berish boʻyicha shartnoma va bitimlar tuzilmagan mamlakatlar mahsulotlariga nisbatan oʻrnatiladi. Eksport bojlari mamlakat ichida talab koʻp boʻlgan mahsulotlar taqchilligining oldini olish maqsadida belgilanadi. Litsenziyalash tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga davlat tashkilotlaridan ruxsat olishning ma’lum tartibi hisoblanadi va bunday ruxsat berish huquqini qaysi davlat tashkilotlariga berish amalga oshiriladigan operatsiyalarning mamlakat iqtisodiyoti uchun ahamiyatiga bogʻliqdir. Kvotalash mahsulotlar, xizmatlar boʻyicha ma’lum davrga eksport va importga miqdoriy yoki qiymat chegaralarini belgilashdir. Mamlakatlar milliy iqtisodiyotda yuzaga kelgan vaziyatni inobatga olgan holda tashqi savdoni tartibga solishda ustun ravishda yoki tarif vositalaridan, yoki notarif savdo hamma vaqt ham foydali boʻlavermaydi. Tashqi savdoni cheklash bilan bogʻliq bolgan proteksionistik siyosat borasida olib boriladigan har qanday chora-tadbirlar qisqa muddatli samara beradi. Uzoq muddatli davrda esa, faqatgina erkin savdo siyosati iqtisodiy resurslarni samarali joylashtirish imkonini byeradi. Tashqi savdo siyosati chora-tadbirlarining ayrimlari davlat gʻaznasini toʻldirishga yoʻnaltirilgan boʻlsa, ba’zilari import va eksportni cheklashga, yoki ularni ragʻbatlantirishga yoʻnaltirilgan. Amaliyotda tashqi savdoni tartibga solishning tarif va notarif usullaridan foydalaniladi. Tarif usullariga import va eksport bojlarini joriy qilish kirsa, notarif usullariga eksportyorlar va ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar berish, kvotalash, litsenziyalash kabilar kiradi. Bojxona bojlari import va eksport bojlariga ajratiladi. Import bojlari davlat gʻaznasini toʻldirish maqsadida va ichki bozorlarga tushadigan chet el mahsulotlari oqimini tartibga solish uchun belgilanadi. Import bojlari eng kam va eng koʻp miqdordagi import bojlariga boʻlinadi. Eng kam miqdordagi import bojlari qulay savdo sharoitlarni yaratib berishni koʻzda tutuvchi savdo shartnomalari va bitimlari boʻlgan mamlakatlar mahsulotlariga nisbatan oʻrnatiladi. Eng koʻp miqdordagi import bojlari esa qulay savdo sharoitlarni yaratib berish boʻyicha shartnoma va bitimlar tuzilmagan mamlakatlar mahsulotlariga nisbatan oʻrnatiladi. Eksport bojlari mamlakat ichida talab koʻp boʻlgan mahsulotlar taqchilligining oldini olish maqsadida belgilanadi. Litsenziyalash tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga davlat tashkilotlaridan ruxsat olishning ma’lum tartibi hisoblanadi va bunday ruxsat berish huquqini qaysi davlat tashkilotlariga berish amalga oshiriladigan operatsiyalarning mamlakat iqtisodiyoti uchun ahamiyatiga bogʻliqdir. Kvotalash mahsulotlar, xizmatlar boʻyicha ma’lum davrga eksport va importga miqdoriy yoki qiymat chegaralarini belgilashdir. Mamlakatlar milliy iqtisodiyotda yuzaga kelgan vaziyatni inobatga olgan holda tashqi savdoni tartibga solishda ustun ravishda yoki tarif vositalaridan, yoki notarif vositalaridan, yoki ham tarif, ham notarif vositalarini muvofiqlashtirgan holda qoʻllaydi. Xalqaro savdoni tartibga solishda eng koʻp qoʻllaniladigan usul boʻlib tarif, ya’ni importga solinadigan bojxona boji hisoblanadi. Importga tariflarning maxsus va boshqa turlari oʻzaro farqlanadi. Maxsus bojlar import qilinayotgan tovarlar birligiga nisbatan oʻrnatiladi. Masalan, 1 barel neftga nisbatan 2 yevro. Bojlar import qilinayotgan tovar qiymatiga nisbatan ma’lum foiz tariqasida belgilanadi. Masalan avtomobil xarid narxining 40%i. Har ikkala turdagi import tariflarning oqibatlari deyarli bir xil boʻlib, buni biz quyidagi grafik vositasida koʻrib chiqamiz. Import qilinadigan tovarning ichki bahosi = Jahon bozoridagi bahosi +(Jahon bozoridagi bahosi x Tarif stavkasi). P Sd Pd Ichki narx (tarif bilan birga) Pw a b c d jahon bozori narxi Dd Tarif joriy qilingandan keyingi import S1 S2 D2 D1 Q Tariflar joriy qilingunga qadar boʻlgan import vositalaridan, yoki ham tarif, ham notarif vositalarini muvofiqlashtirgan holda qoʻllaydi. Xalqaro savdoni tartibga solishda eng koʻp qoʻllaniladigan usul boʻlib tarif, ya’ni importga solinadigan bojxona boji hisoblanadi. Importga tariflarning maxsus va boshqa turlari oʻzaro farqlanadi. Maxsus bojlar import qilinayotgan tovarlar birligiga nisbatan oʻrnatiladi. Masalan, 1 barel neftga nisbatan 2 yevro. Bojlar import qilinayotgan tovar qiymatiga nisbatan ma’lum foiz tariqasida belgilanadi. Masalan avtomobil xarid narxining 40%i. Har ikkala turdagi import tariflarning oqibatlari deyarli bir xil boʻlib, buni biz quyidagi grafik vositasida koʻrib chiqamiz. Import qilinadigan tovarning ichki bahosi = Jahon bozoridagi bahosi +(Jahon bozoridagi bahosi x Tarif stavkasi). P Sd Pd Ichki narx (tarif bilan birga) Pw a b c d jahon bozori narxi Dd Tarif joriy qilingandan keyingi import S1 S2 D2 D1 Q Tariflar joriy qilingunga qadar boʻlgan import 30.1- rasm. Import tariflari kiritilishi natijalari Aytaylik, import tariflari joriy qilingunga qadar ichki ishlab chiqarish hajmi S1, ichki talab hajmi esa D1 teng boʻlgan. Talab va taklif oʻrtasidagi farq (D1-S1) import hisobiga qoplangan. Mamlakat iqtisodiyoti yopiq boʻlganida baholar darajasi Re ga teng, talab va taklif muvozanati esa E nuqtada oʻrnatilgan boʻlar edi. Mamlakat iqtisodiyoti ochiq boʻlgani va importga cheklovlar yoʻqligi tufayli milliy bozordagi narxlar jahon bozori narxlari Rw bilan bir xil. Importga tarif joriy qilinishi natijasida ichki baholar Rw dan Rd ga qadar koʻtariladi. Natijada: Oqibatda ite’molchilar ma’lum bir yoʻqotishlarga duch keladilar. Bu yoʻqotishlar grafikda a,b,c,d sohalar bilan koʻrsatilgan. Baholarning koʻtarilishi ilgari raqobatbardosh boʻlmagan ayrim ichki ishlab chiqaruvchilar uchun ham foyda koʻrib ishlashga imkon beradi. Umuman shu sohada band milliy ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish hajmini S1 dan S2 ga qadar oshiradi va S2-S1 hajmdagi mahsulot Pd bahoda sotiladi. Shu hajmdagi mahsulotni iste’molchilar oshirilgan narxda sotib oladilar va a sohaga teng yoʻqotishga duch keladilar. Ammo, bu yoʻqotish ichki ishlab chiqaruvchilarning oʻsgan foydasiga aylanadi. Baholarning oʻsishi oqibatida iste’molchilar koʻrilayotgan tovar iste’moli hajmini D1 dan D2 qadar qisqartiradi. Bu yoʻqotish grafikda d soha bilan koʻrsatiladi va u hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi. S2- D2 oraliq tarif joriy qilingandan soʻnggi import hajmi boʻlib, shu hajmda tovarni iste’molchilar ilgarigidan yuqori bahoda sotib oladilar. Buning natijasida ular turmush darajasidagi yoʻqotish roʻy beradi. Bu yoʻqotish grafikda s soha bilan belgilangan boʻlib, u davlat byudjetiga borib tushadi. Ya’ni, bu sohadagi iste’molchilarning yoʻqotishi davlatning foyda koʻrishi bilan qoplanadi. Tarif kiritilishi oqibatida iste’molchilar talabi arzon import tovaridan qimmat ichki tovarga yoʻnaltiriladi. Iste’molchilarning oʻsgan toʻlovlari yuqori chegaraviy xarajatga ega, raqobatbardosh boʻlmagan samarasiz ichki ishlab chiqarishni kengayishiga olib keladi. Iste’molchilarning bu yoʻqotish b sohasi bilan 30.1- rasm. Import tariflari kiritilishi natijalari Aytaylik, import tariflari joriy qilingunga qadar ichki ishlab chiqarish hajmi S1, ichki talab hajmi esa D1 teng boʻlgan. Talab va taklif oʻrtasidagi farq (D1-S1) import hisobiga qoplangan. Mamlakat iqtisodiyoti yopiq boʻlganida baholar darajasi Re ga teng, talab va taklif muvozanati esa E nuqtada oʻrnatilgan boʻlar edi. Mamlakat iqtisodiyoti ochiq boʻlgani va importga cheklovlar yoʻqligi tufayli milliy bozordagi narxlar jahon bozori narxlari Rw bilan bir xil. Importga tarif joriy qilinishi natijasida ichki baholar Rw dan Rd ga qadar koʻtariladi. Natijada: Oqibatda ite’molchilar ma’lum bir yoʻqotishlarga duch keladilar. Bu yoʻqotishlar grafikda a,b,c,d sohalar bilan koʻrsatilgan. Baholarning koʻtarilishi ilgari raqobatbardosh boʻlmagan ayrim ichki ishlab chiqaruvchilar uchun ham foyda koʻrib ishlashga imkon beradi. Umuman shu sohada band milliy ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish hajmini S1 dan S2 ga qadar oshiradi va S2-S1 hajmdagi mahsulot Pd bahoda sotiladi. Shu hajmdagi mahsulotni iste’molchilar oshirilgan narxda sotib oladilar va a sohaga teng yoʻqotishga duch keladilar. Ammo, bu yoʻqotish ichki ishlab chiqaruvchilarning oʻsgan foydasiga aylanadi. Baholarning oʻsishi oqibatida iste’molchilar koʻrilayotgan tovar iste’moli hajmini D1 dan D2 qadar qisqartiradi. Bu yoʻqotish grafikda d soha bilan koʻrsatiladi va u hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi. S2- D2 oraliq tarif joriy qilingandan soʻnggi import hajmi boʻlib, shu hajmda tovarni iste’molchilar ilgarigidan yuqori bahoda sotib oladilar. Buning natijasida ular turmush darajasidagi yoʻqotish roʻy beradi. Bu yoʻqotish grafikda s soha bilan belgilangan boʻlib, u davlat byudjetiga borib tushadi. Ya’ni, bu sohadagi iste’molchilarning yoʻqotishi davlatning foyda koʻrishi bilan qoplanadi. Tarif kiritilishi oqibatida iste’molchilar talabi arzon import tovaridan qimmat ichki tovarga yoʻnaltiriladi. Iste’molchilarning oʻsgan toʻlovlari yuqori chegaraviy xarajatga ega, raqobatbardosh boʻlmagan samarasiz ichki ishlab chiqarishni kengayishiga olib keladi. Iste’molchilarning bu yoʻqotish b sohasi bilan belgilangan boʻlib tarifning “ishlab chiqarish samarasi” deyiladi va hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi. Iste’molchilarning yoʻqotishlari Ishlab chiqaruvchilar foydasi Davlat daromadi Jamiyatning sof yoʻqotishi a + b+ c + d -- a -- s = b + a Demak, iste’molchilarning a sohadagi yoʻqotishlari ishlab chiqaruvchilar foydasining oʻsishi hisobiga qoplanadi. Ayni damda iste’molchilar shu tarmoq korxonalari aksiyadorlari boʻlishsa, ular yoʻqotishlarining bir qismi oʻsgan dividendlar sifatida qaytadi. «s» sohada davlat olgan daromadini transfert toʻlovlarini oshirish, soliqlarni pasaytirish, byudjet tashkilotlarida ishlovchilar ish haqini oshirishi koʻrinishida iste’molchilarga qaytarishi mumkin. Ammo «b» Q «d» sohalarda jamiyat sof yoʻqotishga duch keladi. Valyuta kursi oʻzgarishi bu yoʻqotishlarni bir oz qoplashi mumkin. Masalan, 20% li tarif kiritilishi natijasida milliy valyuta 4% ga qimmatlashsa import qilinayotgan tovarlarning milliy valyutada ifodalangan ichki bahosi 20 % ga emas, 16 % ga oshadi. Bu esa tarif kiritilishi oqibatida jamiyatning sof yoʻqotish «b» va «d» sohalarning 80 foizini ((16 / 20) x 100 q 80) tashkil etishini anglatadi. Umuman olganda tariflarni kiritilishiga nisbatan bir-biriga zid fikrlar mavjud boʻlib, bu tadbir mamlakat iqtisodiyoti holati, xususiyati va qoʻyilgan maqsadlar bilan asoslanadi. Milliy iqtisodiyotning tiklanishi sharoitida koʻpgina davlatlar oʻz ishlab chiqaruvchilarini chet el raqobatidan himoya qilish maqsadida proteksionizm siyosatini qoʻllaydilar. Aks holda, mahalliy korxonalar “sinishi” jamiyatda ishsizlik xavfini tugʻdiradi. belgilangan boʻlib tarifning “ishlab chiqarish samarasi” deyiladi va hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi. Iste’molchilarning yoʻqotishlari Ishlab chiqaruvchilar foydasi Davlat daromadi Jamiyatning sof yoʻqotishi a + b+ c + d -- a -- s = b + a Demak, iste’molchilarning a sohadagi yoʻqotishlari ishlab chiqaruvchilar foydasining oʻsishi hisobiga qoplanadi. Ayni damda iste’molchilar shu tarmoq korxonalari aksiyadorlari boʻlishsa, ular yoʻqotishlarining bir qismi oʻsgan dividendlar sifatida qaytadi. «s» sohada davlat olgan daromadini transfert toʻlovlarini oshirish, soliqlarni pasaytirish, byudjet tashkilotlarida ishlovchilar ish haqini oshirishi koʻrinishida iste’molchilarga qaytarishi mumkin. Ammo «b» Q «d» sohalarda jamiyat sof yoʻqotishga duch keladi. Valyuta kursi oʻzgarishi bu yoʻqotishlarni bir oz qoplashi mumkin. Masalan, 20% li tarif kiritilishi natijasida milliy valyuta 4% ga qimmatlashsa import qilinayotgan tovarlarning milliy valyutada ifodalangan ichki bahosi 20 % ga emas, 16 % ga oshadi. Bu esa tarif kiritilishi oqibatida jamiyatning sof yoʻqotish «b» va «d» sohalarning 80 foizini ((16 / 20) x 100 q 80) tashkil etishini anglatadi. Umuman olganda tariflarni kiritilishiga nisbatan bir-biriga zid fikrlar mavjud boʻlib, bu tadbir mamlakat iqtisodiyoti holati, xususiyati va qoʻyilgan maqsadlar bilan asoslanadi. Milliy iqtisodiyotning tiklanishi sharoitida koʻpgina davlatlar oʻz ishlab chiqaruvchilarini chet el raqobatidan himoya qilish maqsadida proteksionizm siyosatini qoʻllaydilar. Aks holda, mahalliy korxonalar “sinishi” jamiyatda ishsizlik xavfini tugʻdiradi. Mamlakatlarda ta’rif mexanizmi orqali tashqi savdo siyosatini yuritish, birinchi navbatda ushbu mamlakatning asosiy tarmoqlari va yangi ishlab chiqarish sohalarining himoyalanganligiga ta’sir qiladi. Oʻzbekistonda avtomobilsozlik yangi va istiqbolli soha (tarmoq) hisoblanadi va tabiiyki, tarifli himoyaga muhtoj. Tarmoqni tarifli himoyalanishining haqiqiy darajasini quyidagi misolda koʻrib chiqamiz. Masalan, Oʻzbekistonda yangi mashinalar uchun import boji 40 foizni tashkil qilsin. Ushbu mashinani ishlab chiqarish uchun zarur boʻladigan ehtiyot qismlar asosan chetdan keltirilsin va unga import boji 25 foiz miqdorida oʻrnatilsin. Bir dona mashinaning narxi 10000 AQSh dollariga teng boʻlsa, ya’ni bitta avtomobil uchun zarur boʻlgan ehtiyot qismlarining narxi 7000 dollar, qoʻshilgan qiymat esa 3000 dollarni tashkil etsin. Avtomobil importiga 40 foiz tarif belgilanganligi uchun har bir avtomobil narxi 4000 dollarga oʻsib, tarif bilan birga 14000 dollarni tashkil etadi. Ehtiyot qismlar importiga 25 foizli tarif kiritilishi ularga qilinadigan xarajatlarni 1750 dollarga oshirib 8750 dollarga yetkazadi. Oqibatda mahsulot birligiga ehtiyot qismlar xarajati 1750 dollarga oshdi. Qoʻshilgan qiymat esa 2250 dollarga (4000- 1750 = 2250) oʻsdi. Shunday qilib, tarif kiritilgandan soʻng mahsulot birligiga toʻgʻri keladigan qoʻshilgan qiymat 5250 dollarni (3000 + 2250 = 5250) tashkil etdi. Endi esa soha (tarmoq)ning samarali himoyasi formulasidan foydalanamiz. Yer = (YA – VA) / YA. Bu yerda: Yer - sohaning tarif bilan haqiqiy himoyalanganlik darajasi; YA - bojxona tarifi kiritilgandan keyingi qoʻshilgan qiymat; VA - bojxona tarifi kiritilishidan oldingi qoʻshilgan qiymat. YER = ((3000 + 2250) – 3000) / 3000 =2250 / 3000 = 0,75 yoki 75%. Bu shuni bildiradiki, tayyor avtomobillarga 40% tarif va ehtiyot qismlarga 25% tarifni joriy qilib, davlat milliy avtomobilsozlikni haqiqatda 75% tarifli himoyalanganligini ta’minlaydi. Proteksianizm siyosatining muhim tamoyili ham shundaki, davlat tayyor mahsulotlarga bojni koʻtarish va yarim tayyor mahsulotlarga esa uning miqdorini pasaytirish orqali tarmoqning haqiqiy himoyalanganligini yanada oshiradi. Mamlakatlarda ta’rif mexanizmi orqali tashqi savdo siyosatini yuritish, birinchi navbatda ushbu mamlakatning asosiy tarmoqlari va yangi ishlab chiqarish sohalarining himoyalanganligiga ta’sir qiladi. Oʻzbekistonda avtomobilsozlik yangi va istiqbolli soha (tarmoq) hisoblanadi va tabiiyki, tarifli himoyaga muhtoj. Tarmoqni tarifli himoyalanishining haqiqiy darajasini quyidagi misolda koʻrib chiqamiz. Masalan, Oʻzbekistonda yangi mashinalar uchun import boji 40 foizni tashkil qilsin. Ushbu mashinani ishlab chiqarish uchun zarur boʻladigan ehtiyot qismlar asosan chetdan keltirilsin va unga import boji 25 foiz miqdorida oʻrnatilsin. Bir dona mashinaning narxi 10000 AQSh dollariga teng boʻlsa, ya’ni bitta avtomobil uchun zarur boʻlgan ehtiyot qismlarining narxi 7000 dollar, qoʻshilgan qiymat esa 3000 dollarni tashkil etsin. Avtomobil importiga 40 foiz tarif belgilanganligi uchun har bir avtomobil narxi 4000 dollarga oʻsib, tarif bilan birga 14000 dollarni tashkil etadi. Ehtiyot qismlar importiga 25 foizli tarif kiritilishi ularga qilinadigan xarajatlarni 1750 dollarga oshirib 8750 dollarga yetkazadi. Oqibatda mahsulot birligiga ehtiyot qismlar xarajati 1750 dollarga oshdi. Qoʻshilgan qiymat esa 2250 dollarga (4000- 1750 = 2250) oʻsdi. Shunday qilib, tarif kiritilgandan soʻng mahsulot birligiga toʻgʻri keladigan qoʻshilgan qiymat 5250 dollarni (3000 + 2250 = 5250) tashkil etdi. Endi esa soha (tarmoq)ning samarali himoyasi formulasidan foydalanamiz. Yer = (YA – VA) / YA. Bu yerda: Yer - sohaning tarif bilan haqiqiy himoyalanganlik darajasi; YA - bojxona tarifi kiritilgandan keyingi qoʻshilgan qiymat; VA - bojxona tarifi kiritilishidan oldingi qoʻshilgan qiymat. YER = ((3000 + 2250) – 3000) / 3000 =2250 / 3000 = 0,75 yoki 75%. Bu shuni bildiradiki, tayyor avtomobillarga 40% tarif va ehtiyot qismlarga 25% tarifni joriy qilib, davlat milliy avtomobilsozlikni haqiqatda 75% tarifli himoyalanganligini ta’minlaydi. Proteksianizm siyosatining muhim tamoyili ham shundaki, davlat tayyor mahsulotlarga bojni koʻtarish va yarim tayyor mahsulotlarga esa uning miqdorini pasaytirish orqali tarmoqning haqiqiy himoyalanganligini yanada oshiradi. Agar mamlakatlar bojxona ittifoqiga birlashsalar, unda bojxona tarifi, barcha ishtirokchi mamlakatlar uchun ularning savdo munosabatlarida yagona boʻlib qoladi. Bojxona tariflari miqdori alohida mamlakatlar iqtisodiyotida va jahon xoʻjaligida yuz berayotgan jarayonlar ta’sirida yuzaga keladi. Jahonda importga bojxona bojlarining pasayish tendensiyasi kuzatilmoqda va u ikki tomonlama hamda koʻp tomonlama muzokaralar asosida mamlakatlar tomonidan ragʻbatlantiriladi va nazorat qilinadi. Bojxona bojlarini joriy qilishni qoʻllovchi fikrlarga aksincha boʻlgan mulohazalar ham mavjud. Chunki sanab oʻtilgan natijalarga boshqa usullar bilan kamroq yoʻqotishlar hisobiga ham erishsa boʻladi degan fikrlar ham qaysidir darajada asoslidir. Birinchidan, import tariflari iste’molchilar turmush darajasining pasayishiga olib keladi. Ikkinchidan, import tariflari kiritilishi oqibatida ular vositasida himoya qilinayotgan tarmoqlarda resurslar samarasiz sarflanadi. Uchinchidan, tariflarni kiritish va ular stavkasini belgilash masalasida mamlakat imkoniyatlari xalqaro bitimlar bilan cheklangan. 30.2. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar va importni kvotalar orqali tartibga solish Miliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy firmalar raqobatidan himoya qilishning muqobil usuli ularga bevosita subsidiya berish hisoblanadi. Ishlab chiqarish subsidiyasining tariflardan afzalligi shundan iboratki, u bir tomondan, milliy ishlab chiqarishni S0 dan S1 gacha oʻsishini ta’minlasa (30.2- rasm), ikkinchi tomondan, iste’molning mutlaq kamayishiga olib kelmaydi. Chunki, ichki narxlar jahon narxlaridan qimmatlashmaydi. Subsidiya sharoitida ishlab chiqaruvchilar uchun ichki narxlar darajasi Pd, jahon narxlari Pw darajasiga teng. Shuning uchun, haqiqiy iste’mol hajmi D0 ga teng. Tarif kiritilgan sharoitda esa u D1 gacha kamaygan boʻlar edi. Mamlakat farovonligidagi mutlaq yoʻqotish esa «b» sohasidangina iborat boʻladi. Ayni Agar mamlakatlar bojxona ittifoqiga birlashsalar, unda bojxona tarifi, barcha ishtirokchi mamlakatlar uchun ularning savdo munosabatlarida yagona boʻlib qoladi. Bojxona tariflari miqdori alohida mamlakatlar iqtisodiyotida va jahon xoʻjaligida yuz berayotgan jarayonlar ta’sirida yuzaga keladi. Jahonda importga bojxona bojlarining pasayish tendensiyasi kuzatilmoqda va u ikki tomonlama hamda koʻp tomonlama muzokaralar asosida mamlakatlar tomonidan ragʻbatlantiriladi va nazorat qilinadi. Bojxona bojlarini joriy qilishni qoʻllovchi fikrlarga aksincha boʻlgan mulohazalar ham mavjud. Chunki sanab oʻtilgan natijalarga boshqa usullar bilan kamroq yoʻqotishlar hisobiga ham erishsa boʻladi degan fikrlar ham qaysidir darajada asoslidir. Birinchidan, import tariflari iste’molchilar turmush darajasining pasayishiga olib keladi. Ikkinchidan, import tariflari kiritilishi oqibatida ular vositasida himoya qilinayotgan tarmoqlarda resurslar samarasiz sarflanadi. Uchinchidan, tariflarni kiritish va ular stavkasini belgilash masalasida mamlakat imkoniyatlari xalqaro bitimlar bilan cheklangan. 30.2. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar va importni kvotalar orqali tartibga solish Miliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy firmalar raqobatidan himoya qilishning muqobil usuli ularga bevosita subsidiya berish hisoblanadi. Ishlab chiqarish subsidiyasining tariflardan afzalligi shundan iboratki, u bir tomondan, milliy ishlab chiqarishni S0 dan S1 gacha oʻsishini ta’minlasa (30.2- rasm), ikkinchi tomondan, iste’molning mutlaq kamayishiga olib kelmaydi. Chunki, ichki narxlar jahon narxlaridan qimmatlashmaydi. Subsidiya sharoitida ishlab chiqaruvchilar uchun ichki narxlar darajasi Pd, jahon narxlari Pw darajasiga teng. Shuning uchun, haqiqiy iste’mol hajmi D0 ga teng. Tarif kiritilgan sharoitda esa u D1 gacha kamaygan boʻlar edi. Mamlakat farovonligidagi mutlaq yoʻqotish esa «b» sohasidangina iborat boʻladi. Ayni paytda ishlab chiqarishga berilgan bevosita subsidiyalar ishlab chiqarish xarajatlarining samarali taqsimlanishini kafolatlamaydi, chunki aynan qaysi tarmoqni xalqaro raqobatdan himoya qilishni bilish qiyin boʻladi. Subsidiyalarni joriy qilgandan soʻng ularni bekor qilish qiyin boʻladi, raqobat muhiti yoʻqoladi hamda bu xarajatlarni moliyalashtirish muammosi kuchayib boraveradi. Shuning uchun iqtisodiyotni tartibga solish, bandlik darajasini oshirish va yalpi talabni qondirish maqsadida fiskal va pul-kredit siyosatlari qoʻllaniladi. Ushbu siyosatlarni qoʻllashdan asosiy maqsad mamlakat ishlab chiqarishini xalqaro raqobatdan himoya qilish, ishsizlik darajasini eng past holatga keltirish va xalq farovonligini oshirishdan iborat. P Sd S’d Subsidiya Pd=Pw d b Tarif joriy qilgandan keyingi import S0 S1 D1 D0 Q Subsidiya joriy qilgandan keyingi import 30.2-rasm. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiya berilishining iqtisodiy oqibatlari Jahon amaliyotida tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning bilvosita usullariga qaraganda bevosita usllaridan kengroq foydalaniladi. Bevosita usullar mazmuniga koʻra, iqtisodiy, ma’muriy, me’yoriy - huquqiy koʻrinishga ega boʻlishi mumkin. Litsenziyalash va kvotalash iqtisodiy xarakterdagi bevosita usullar ichida keng tarqalgani hisoblanadi. paytda ishlab chiqarishga berilgan bevosita subsidiyalar ishlab chiqarish xarajatlarining samarali taqsimlanishini kafolatlamaydi, chunki aynan qaysi tarmoqni xalqaro raqobatdan himoya qilishni bilish qiyin boʻladi. Subsidiyalarni joriy qilgandan soʻng ularni bekor qilish qiyin boʻladi, raqobat muhiti yoʻqoladi hamda bu xarajatlarni moliyalashtirish muammosi kuchayib boraveradi. Shuning uchun iqtisodiyotni tartibga solish, bandlik darajasini oshirish va yalpi talabni qondirish maqsadida fiskal va pul-kredit siyosatlari qoʻllaniladi. Ushbu siyosatlarni qoʻllashdan asosiy maqsad mamlakat ishlab chiqarishini xalqaro raqobatdan himoya qilish, ishsizlik darajasini eng past holatga keltirish va xalq farovonligini oshirishdan iborat. P Sd S’d Subsidiya Pd=Pw d b Tarif joriy qilgandan keyingi import S0 S1 D1 D0 Q Subsidiya joriy qilgandan keyingi import 30.2-rasm. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiya berilishining iqtisodiy oqibatlari Jahon amaliyotida tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning bilvosita usullariga qaraganda bevosita usllaridan kengroq foydalaniladi. Bevosita usullar mazmuniga koʻra, iqtisodiy, ma’muriy, me’yoriy - huquqiy koʻrinishga ega boʻlishi mumkin. Litsenziyalash va kvotalash iqtisodiy xarakterdagi bevosita usullar ichida keng tarqalgani hisoblanadi. Litsenziyalash – bu, tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga davlat tashkilotlaridan ruxsat olishning ma’lum tartibidir. Tashqi iqtisodiy operatsiyalarga mahsulotlar, ishchi va xizmatchilar eksporti hamda moliya opyeratsiyalarini oʻtkazish, xorijga ishchi kuchini ishga joylashtirish va boshqalar kiradi. Oʻzbekistonda litsenziyalar faqat davlat roʻyxatida qayd etilgan tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilariga beriladi. Ularni boshqa yuridik shaxslarga berish taqiqlangan. Mahsulotlar eksporti va importini litsenziyalash davlatga ular oqimini qattiq tartibga solish, ba’zi hollarda ularni vaqtincha chegaralash va shu asosda tashqi iqtisodiy taqchillik oʻsishining toʻxtash hamda savdo balansining tenglashtirish imkonini beradi. Mahsulotlar, shuningdek, ishchi va xizmatchilar eksporti va importiga litsenziyalar berish huquqiga Oʻzbekiston Respublikasining quyidagi boshqaruv tashkilotlari ega: Vazirlar Mahkamasi, Moliya, Adliya, Ichki ishlar, Sogʻliqni saqlash, Xalq ta’limi vazirliklari, shuningdek, Markaziy bank. Moliya operatsiyalarini oʻtkazishga litsenziyalar asosan Respublika Moliya vazirligi va Markaziy bank tomonidan oʻz va xorijiy banklarga, moliya muassasalariga beriladi. Ular moliya-kredit muassasalariga mamlakat ichida va uning tashqarisida chet el valyutasi bilan operatsiyalarni amalga oshirish, xorijiy moliya-kredit muassasalariga esa ichki bozorda yuridik va jismoniy shaxslarga xizmat koʻrsatish huquqini beradi. Litsenziyalash bilan bir qatorda jahon amaliyotida mahsulotlarni, shuningdek, ishchi kuchi eksport va importini chegaralash maqsadida kvotalash keng qoʻllaniladi. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, unda vakolatli davlat yoki xalqaro tashkilot alohida mahsulotlar, xizmatlar, mamlakatlar va mamlakatlar guruhi boʻyicha ma’lum davrga eksport va importga miqdoriy yoki qiymat chegaralarini belgilaydi. Davlat tomonidan tartibga solish tadbiri sifatida kvotalash toʻlov balanslarini ichki bozorda talab va taklifni balanslashtirish uchun muzokaralarda Litsenziyalash – bu, tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga davlat tashkilotlaridan ruxsat olishning ma’lum tartibidir. Tashqi iqtisodiy operatsiyalarga mahsulotlar, ishchi va xizmatchilar eksporti hamda moliya opyeratsiyalarini oʻtkazish, xorijga ishchi kuchini ishga joylashtirish va boshqalar kiradi. Oʻzbekistonda litsenziyalar faqat davlat roʻyxatida qayd etilgan tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilariga beriladi. Ularni boshqa yuridik shaxslarga berish taqiqlangan. Mahsulotlar eksporti va importini litsenziyalash davlatga ular oqimini qattiq tartibga solish, ba’zi hollarda ularni vaqtincha chegaralash va shu asosda tashqi iqtisodiy taqchillik oʻsishining toʻxtash hamda savdo balansining tenglashtirish imkonini beradi. Mahsulotlar, shuningdek, ishchi va xizmatchilar eksporti va importiga litsenziyalar berish huquqiga Oʻzbekiston Respublikasining quyidagi boshqaruv tashkilotlari ega: Vazirlar Mahkamasi, Moliya, Adliya, Ichki ishlar, Sogʻliqni saqlash, Xalq ta’limi vazirliklari, shuningdek, Markaziy bank. Moliya operatsiyalarini oʻtkazishga litsenziyalar asosan Respublika Moliya vazirligi va Markaziy bank tomonidan oʻz va xorijiy banklarga, moliya muassasalariga beriladi. Ular moliya-kredit muassasalariga mamlakat ichida va uning tashqarisida chet el valyutasi bilan operatsiyalarni amalga oshirish, xorijiy moliya-kredit muassasalariga esa ichki bozorda yuridik va jismoniy shaxslarga xizmat koʻrsatish huquqini beradi. Litsenziyalash bilan bir qatorda jahon amaliyotida mahsulotlarni, shuningdek, ishchi kuchi eksport va importini chegaralash maqsadida kvotalash keng qoʻllaniladi. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, unda vakolatli davlat yoki xalqaro tashkilot alohida mahsulotlar, xizmatlar, mamlakatlar va mamlakatlar guruhi boʻyicha ma’lum davrga eksport va importga miqdoriy yoki qiymat chegaralarini belgilaydi. Davlat tomonidan tartibga solish tadbiri sifatida kvotalash toʻlov balanslarini ichki bozorda talab va taklifni balanslashtirish uchun muzokaralarda oʻzaro kelishuvga erishish uchun qoʻllaniladi. Oʻzbekistonda kvotalash xalq iste’moli mollarini va strategik xomashyoning muhim turlarini olib chiqishni chegaralash usuli sifatida qoʻllanilmoqda. Kvotalash faqat mahsulot oqimlarinigina emas, balki ishchi kuchi oqimlarini tartibga solishda ham qoʻllaniladi. Koʻpgina rivojlangan mamlakatlar ichki mehnat bozorini himoyalash maqsadida xorijdan ishchi kuchi importiga kvotalar oʻrnatadi. Hozirgi vaqtda kvotalash bojlarga nisbatan koʻproq qoʻllanilishiga ikkita sabab bor: 1. Tarif stavkalari xalqaro savdo kelishuvlariga asosan belgilanadi. Ayrim hollardan tashqari vaziyatlarda, mamlakatlar tarif stavkasini oshira olmaydilar va shuning uchun iqtisodiyotni raqobatdan himoya qilish maqsadida kvotalarga e’tiborni qaratishga majbur boʻladi. 2. Himoyaga muhtoj tarmoqlar ham importga kvotalar joriy qilishni qoʻllaydi. Chunki, tarifni joriy qilishga nisbatan imtiyozli litsenziyalar olish osonroqdir. Import kvotalari erkin raqobat sharoitiga koʻproq mos keladi. Tariflarga nisbatan kvotalarni joriy qilishdan koʻriladigan farovonlikdagi yoʻqotishlar ikki holatda katta boʻladi. Birinchidan, kvotalar mahsulotlar import qilayotgan milliy ishlab chiqaruvchilar yoki xorijiy firmalar monopol hukmronligi darajasini oshiradi. Ikkinchidan, importga litsenziyalar samarasiz joylashtiriladi. 30.3. Eksport subsidiyalari. Eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash Koʻpchilik hollarda eksportni davlat tomonidan ragʻbatlantirish tadbiri sifatida koʻpgina mamlakatlarda eksport subsidiyalari qoʻllaniladi. Bunda tajriba - konstruktorlik ishlari va eksportga moʻljallangan ishlab chiqarishni bevosita moliyalashtirish yoki bu maqsadlarga davlat byudjetidan imtiyozli kreditlar berish koʻzda tutiladi. Eksport subsidiyalari turli shakllarda qoʻllaniladi. Bularga: - eksportyor firmalarga yoki xorijiy sheriklarga past foizli kreditlar berish; - reklama xarajatlarini davlat hisobidan qoplash, bozor konyunkturasi haqida tekin axborot yetkazib berish; - firmalarga ishlab chiqarish hajmidagi eksport ulushiga muvofiq soliq imtiyozlarini berish; oʻzaro kelishuvga erishish uchun qoʻllaniladi. Oʻzbekistonda kvotalash xalq iste’moli mollarini va strategik xomashyoning muhim turlarini olib chiqishni chegaralash usuli sifatida qoʻllanilmoqda. Kvotalash faqat mahsulot oqimlarinigina emas, balki ishchi kuchi oqimlarini tartibga solishda ham qoʻllaniladi. Koʻpgina rivojlangan mamlakatlar ichki mehnat bozorini himoyalash maqsadida xorijdan ishchi kuchi importiga kvotalar oʻrnatadi. Hozirgi vaqtda kvotalash bojlarga nisbatan koʻproq qoʻllanilishiga ikkita sabab bor: 1. Tarif stavkalari xalqaro savdo kelishuvlariga asosan belgilanadi. Ayrim hollardan tashqari vaziyatlarda, mamlakatlar tarif stavkasini oshira olmaydilar va shuning uchun iqtisodiyotni raqobatdan himoya qilish maqsadida kvotalarga e’tiborni qaratishga majbur boʻladi. 2. Himoyaga muhtoj tarmoqlar ham importga kvotalar joriy qilishni qoʻllaydi. Chunki, tarifni joriy qilishga nisbatan imtiyozli litsenziyalar olish osonroqdir. Import kvotalari erkin raqobat sharoitiga koʻproq mos keladi. Tariflarga nisbatan kvotalarni joriy qilishdan koʻriladigan farovonlikdagi yoʻqotishlar ikki holatda katta boʻladi. Birinchidan, kvotalar mahsulotlar import qilayotgan milliy ishlab chiqaruvchilar yoki xorijiy firmalar monopol hukmronligi darajasini oshiradi. Ikkinchidan, importga litsenziyalar samarasiz joylashtiriladi. 30.3. Eksport subsidiyalari. Eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash Koʻpchilik hollarda eksportni davlat tomonidan ragʻbatlantirish tadbiri sifatida koʻpgina mamlakatlarda eksport subsidiyalari qoʻllaniladi. Bunda tajriba - konstruktorlik ishlari va eksportga moʻljallangan ishlab chiqarishni bevosita moliyalashtirish yoki bu maqsadlarga davlat byudjetidan imtiyozli kreditlar berish koʻzda tutiladi. Eksport subsidiyalari turli shakllarda qoʻllaniladi. Bularga: - eksportyor firmalarga yoki xorijiy sheriklarga past foizli kreditlar berish; - reklama xarajatlarini davlat hisobidan qoplash, bozor konyunkturasi haqida tekin axborot yetkazib berish; - firmalarga ishlab chiqarish hajmidagi eksport ulushiga muvofiq soliq imtiyozlarini berish; - bevosita subsidiyalash kiradi. Eksport subsidiyalarining berilishi milliy ishlab chiqaruvchilarning tashqi bozorda raqobatbardoshligini oshiradi. Ammo importyor davlatlar tomonidan kiritiladigan kompensatsion import bojlari bu yutuqni yoʻqqa chiqarishi mumkin. Oqibatda eksportyor davlat byudjeti yoʻqotishga uchraydi, importyor davlat byudjeti esa qoʻshimcha daromad koʻradi. Bu tadbir dempingga qarshi kurash koʻrinishlaridan biridir. Dempingga qarshi qaratilgan bojlar jahon amaliyotida keng qoʻllanilib, oʻzida qoʻshimcha import bojlarini aks ettiradi. Ular odatda, jahon narxlaridan yoki import qilayotgan mamlakat ichki narxlaridan past narxlar boʻyicha, eksport qilinayotgan mahsulotlarga oʻrnatiladi. Bu bojlarni belgilash haqidagi qarorni xalqaro sud mahalliy ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar murojaatidan soʻng chiqaradi hamda uning miqdorini va toʻlash tartibini belgilaydi. Masalan, dempingga qarshi bojlar oʻz valyuta resurslarini toʻldirish maqsadida jahon bozoriga xom- ashyo resurslarini eksport qilishni koʻpaytirgan sobiq ittifoqdosh respublikalarga nisbatan faol qoʻllanilmoqda. Eksportga tariflar yoki eksport bojlari kiritilishining oqibati import bojlari kiritilishi oqibatining aynan aksidir. Eksport bojlari kiritilishi sharoitida mahsulotlar ichki bahosi ularning tashqi bahosidan pasayadi. Bunday vaziyatlarda ichki iste’mol oʻsadi, ishlab chiqarish va eksport kamayadi. Eksportga bojlarni joriy qilish natijasida milliy ishlab chiqaruvchilar yoʻqotishga duch keladilar. Tashqi bozordagi baholarga nisbatan ichki bahoning kamayishidan iste’molchilar yutuqqa erishsa, davlat esa daromadga ega boʻladi. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash eksport kvotalarining bir turi boʻlib, xorij mamlakatlarining ayrim mamlakatlarga “ixtiyoriy” eksport miqdorlarini cheklashdan iborat. Bu yerda “ixtiyoriy soʻzi” shartli xarakterga ega. Chunki, eksport qilayotgan mamlakat savdo siyosatida oʻz hamkorlari tomonidan birorta noxushlikka duch kelmasligi uchun eksport miqdorini cheklaydi. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash ikki xil xususiyatga ega: - bevosita subsidiyalash kiradi. Eksport subsidiyalarining berilishi milliy ishlab chiqaruvchilarning tashqi bozorda raqobatbardoshligini oshiradi. Ammo importyor davlatlar tomonidan kiritiladigan kompensatsion import bojlari bu yutuqni yoʻqqa chiqarishi mumkin. Oqibatda eksportyor davlat byudjeti yoʻqotishga uchraydi, importyor davlat byudjeti esa qoʻshimcha daromad koʻradi. Bu tadbir dempingga qarshi kurash koʻrinishlaridan biridir. Dempingga qarshi qaratilgan bojlar jahon amaliyotida keng qoʻllanilib, oʻzida qoʻshimcha import bojlarini aks ettiradi. Ular odatda, jahon narxlaridan yoki import qilayotgan mamlakat ichki narxlaridan past narxlar boʻyicha, eksport qilinayotgan mahsulotlarga oʻrnatiladi. Bu bojlarni belgilash haqidagi qarorni xalqaro sud mahalliy ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar murojaatidan soʻng chiqaradi hamda uning miqdorini va toʻlash tartibini belgilaydi. Masalan, dempingga qarshi bojlar oʻz valyuta resurslarini toʻldirish maqsadida jahon bozoriga xom- ashyo resurslarini eksport qilishni koʻpaytirgan sobiq ittifoqdosh respublikalarga nisbatan faol qoʻllanilmoqda. Eksportga tariflar yoki eksport bojlari kiritilishining oqibati import bojlari kiritilishi oqibatining aynan aksidir. Eksport bojlari kiritilishi sharoitida mahsulotlar ichki bahosi ularning tashqi bahosidan pasayadi. Bunday vaziyatlarda ichki iste’mol oʻsadi, ishlab chiqarish va eksport kamayadi. Eksportga bojlarni joriy qilish natijasida milliy ishlab chiqaruvchilar yoʻqotishga duch keladilar. Tashqi bozordagi baholarga nisbatan ichki bahoning kamayishidan iste’molchilar yutuqqa erishsa, davlat esa daromadga ega boʻladi. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash eksport kvotalarining bir turi boʻlib, xorij mamlakatlarining ayrim mamlakatlarga “ixtiyoriy” eksport miqdorlarini cheklashdan iborat. Bu yerda “ixtiyoriy soʻzi” shartli xarakterga ega. Chunki, eksport qilayotgan mamlakat savdo siyosatida oʻz hamkorlari tomonidan birorta noxushlikka duch kelmasligi uchun eksport miqdorini cheklaydi. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash ikki xil xususiyatga ega: 1. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash milliy iste’molchilar uchun tarif va kvotalarni belgilashga nisbatan ancha sezilarsiz. Shuning uchun iste’molchilar ularni e’tiborsiz qabul qiladilar va hukumatga norozilik bildirmaydilar. 2. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida xorij iste’molchilari ular sotib olayotgan eksport mahsulotiga yuqoriroq narx belgilashlari mumkin. Shunday qilib, xorijliklar ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida eksportyor koʻrgan yoʻqotishlarni narxlarni oshirish hisobiga qoplashadi. Savdo siyosatini amalga oshirishning koʻrib oʻtilgan usullarining har biri ijobiy jihatlari bilan birga salbiy oqibatlarga ham ega. Mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligi darajasi kuchayib borgani sari tashqi savdo liberallashtirib boriladi. Mamlakatning xalqaro savdo tashkilotlariga a’zo boʻlishi bu jarayonning qonuniy natijalaridan biridir. Tashqi savdoni erkinlashtirilishi iqtisodiyotda bozor munosabatlarini yanada rivojlantirishga olib keladi. Mamlakat makroiqtisodiy siyosatini yuritishda mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan olib boradigan savdo munosabatlarini muvofiqlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasi hisoblangan tashqi savdo siyosati muhim oʻrin egallaydi. Tashqi savdo siyosati milliy iqtisodiyot ehtiyojlari uchun zarur boʻlgan mahsulotlarni oqilona import siyosati hisobiga toʻldirishi hamda milliy iqtisodiyotda ortiqcha boʻlgan mahsulotlarni eksport qilish hisobiga mamlakatning jahon bozoridagi oʻrnini mustahkamlash vazifasini hal etadi. Mamlakatlar tashqi savdoni tartibga solishda ustun ravishda savdoni erkinlashtirishga imkon beruvchi iqtisodiy vositalardan biri hisoblangan importga solinadigan bojxona bojini qoʻllaydilar va bojxona bojlari davlat gʻaznasini toʻldirishga imkon beruvchi fiskal funksiyani, milliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy raqobatdan himoyalash funksiyasini bajaradi. Milliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy firmalar raqobatidan himoya qilishning muqobil vositasi ularga bevosita subsidiya berish hisoblanadi va subsidiyaning tariflardan afzalligi milliy ishlab chiqarishni oʻsishini ta’minlaydi, iste’molning mutloq kamayishiga olib kelmaydi. Mahsulotlar eksporti va importini litsenziyalash hamda kvotalash davlatga ular 1. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash milliy iste’molchilar uchun tarif va kvotalarni belgilashga nisbatan ancha sezilarsiz. Shuning uchun iste’molchilar ularni e’tiborsiz qabul qiladilar va hukumatga norozilik bildirmaydilar. 2. Ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida xorij iste’molchilari ular sotib olayotgan eksport mahsulotiga yuqoriroq narx belgilashlari mumkin. Shunday qilib, xorijliklar ixtiyoriy ravishda eksportni cheklash sharoitida eksportyor koʻrgan yoʻqotishlarni narxlarni oshirish hisobiga qoplashadi. Savdo siyosatini amalga oshirishning koʻrib oʻtilgan usullarining har biri ijobiy jihatlari bilan birga salbiy oqibatlarga ham ega. Mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligi darajasi kuchayib borgani sari tashqi savdo liberallashtirib boriladi. Mamlakatning xalqaro savdo tashkilotlariga a’zo boʻlishi bu jarayonning qonuniy natijalaridan biridir. Tashqi savdoni erkinlashtirilishi iqtisodiyotda bozor munosabatlarini yanada rivojlantirishga olib keladi. Mamlakat makroiqtisodiy siyosatini yuritishda mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan olib boradigan savdo munosabatlarini muvofiqlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasi hisoblangan tashqi savdo siyosati muhim oʻrin egallaydi. Tashqi savdo siyosati milliy iqtisodiyot ehtiyojlari uchun zarur boʻlgan mahsulotlarni oqilona import siyosati hisobiga toʻldirishi hamda milliy iqtisodiyotda ortiqcha boʻlgan mahsulotlarni eksport qilish hisobiga mamlakatning jahon bozoridagi oʻrnini mustahkamlash vazifasini hal etadi. Mamlakatlar tashqi savdoni tartibga solishda ustun ravishda savdoni erkinlashtirishga imkon beruvchi iqtisodiy vositalardan biri hisoblangan importga solinadigan bojxona bojini qoʻllaydilar va bojxona bojlari davlat gʻaznasini toʻldirishga imkon beruvchi fiskal funksiyani, milliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy raqobatdan himoyalash funksiyasini bajaradi. Milliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy firmalar raqobatidan himoya qilishning muqobil vositasi ularga bevosita subsidiya berish hisoblanadi va subsidiyaning tariflardan afzalligi milliy ishlab chiqarishni oʻsishini ta’minlaydi, iste’molning mutloq kamayishiga olib kelmaydi. Mahsulotlar eksporti va importini litsenziyalash hamda kvotalash davlatga ular oqimini qattiq tartibga solish, ba’zi hollarda ularni vaqtincha chegaralash asosida tashqi iqtisodiy taqchillik oʻsishining toʻxtatish orqali savdo balansining tenglashtirish imkonini beradi. Savdo siyosatini amalga oshirishning koʻrib oʻtilgan usullarining har biri ijobiy jihatlari bilan birga salbiy oqibatlarga ham ega. Mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligi darajasi kuchayib borgani sari tashqi savdo erkinlashib boradi. oqimini qattiq tartibga solish, ba’zi hollarda ularni vaqtincha chegaralash asosida tashqi iqtisodiy taqchillik oʻsishining toʻxtatish orqali savdo balansining tenglashtirish imkonini beradi. Savdo siyosatini amalga oshirishning koʻrib oʻtilgan usullarining har biri ijobiy jihatlari bilan birga salbiy oqibatlarga ham ega. Mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligi darajasi kuchayib borgani sari tashqi savdo erkinlashib boradi.