Tashqi savdo siyosati

Yuklangan vaqt

2024-10-19

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

36,2 KB


Tashqi savdo siyosati Reja: 1. Tashqi savdo siyosatining mohiyati va vositalari. 2. Importga ta’riflar. Importga tariflar kiritilishining iqtisodiy oqibatlari. 3. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalari va importni kvotalar orqali tartibga solish. 4. Eksport subsidiyalari. Eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash. Tayanch iboralar: jahon savdosi, tashqi savdo, xalqaro ayirboshlash shakllari, mutlaq ustunlik nazariyasi, nisbiy ustunlik nazariyasi, Xeksher-Olin konsepsiyasi, Leontev paradoksi, Porter nazariyasi. Tashqi savdo siyosati – byudjet-soliq siyosatining tashqi savdo hajmlarini soliqlar, subsidiyalar, valyuta nazorati va import yoki eksportni to‘g‘ridan-to‘g‘ri cheklashlar orqali tartibga solishni o‘z ichiga olgan nisbatan mustaqil yo‘nalishidir. Tashqi savdoni cheklash borasida olib borilayotgan har qanday chora-tadbirlar qisqa muddatli samara beradi. Uzoq davrda esa, faqat erkin savdogina iqtisodiy resurslarni samarali joylashtirish imkonini beradi Tashqi savdoni cheklash usullarining 50 dan oshiqroq turi mavjud. Ularning ayrimlari davlat g‘aznasini to‘ldirishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, ba’zilari umuman importni cheklashga va yana boshqasi esa eksportni cheklashga yoki rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan. Amaliyotda tashqi savdoni tartibga solishning ta’rif va nota’rif usullaridan foydalaniladi. Tashqi savdo siyosati Reja: 1. Tashqi savdo siyosatining mohiyati va vositalari. 2. Importga ta’riflar. Importga tariflar kiritilishining iqtisodiy oqibatlari. 3. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalari va importni kvotalar orqali tartibga solish. 4. Eksport subsidiyalari. Eksport bojlari va eksportni ixtiyoriy cheklash. Tayanch iboralar: jahon savdosi, tashqi savdo, xalqaro ayirboshlash shakllari, mutlaq ustunlik nazariyasi, nisbiy ustunlik nazariyasi, Xeksher-Olin konsepsiyasi, Leontev paradoksi, Porter nazariyasi. Tashqi savdo siyosati – byudjet-soliq siyosatining tashqi savdo hajmlarini soliqlar, subsidiyalar, valyuta nazorati va import yoki eksportni to‘g‘ridan-to‘g‘ri cheklashlar orqali tartibga solishni o‘z ichiga olgan nisbatan mustaqil yo‘nalishidir. Tashqi savdoni cheklash borasida olib borilayotgan har qanday chora-tadbirlar qisqa muddatli samara beradi. Uzoq davrda esa, faqat erkin savdogina iqtisodiy resurslarni samarali joylashtirish imkonini beradi Tashqi savdoni cheklash usullarining 50 dan oshiqroq turi mavjud. Ularning ayrimlari davlat g‘aznasini to‘ldirishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, ba’zilari umuman importni cheklashga va yana boshqasi esa eksportni cheklashga yoki rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan. Amaliyotda tashqi savdoni tartibga solishning ta’rif va nota’rif usullaridan foydalaniladi.
Ta’rif usullariga import va eksport bojlarini joriy qilish kirsa, nota’rif usullariga eksporterlar va ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar berish, kvotalash, litsenziyalash kabilar kiradi. Bojxona bojlari avvalo import bojlari va eksport bojlariga ajraladi. Import bojlari davlat byudjetini to‘ldirish maqsadida va ichki bozorlarga tushadigan chet el tovarlari oqimini tartibga solish uchun belgilanadi. Eksport bojlari mamlakat ichida talab ko‘p bo‘lgan mahsulotlar taqchilligining oldini olish maqsadida belgilanadi. Boj olinadigan mahsulotlar, boj olinmaydigan mahsulotlar, olib kelish va olib ketish taqiqlangan mahsulotlar, shuningdek, bojxona bojlari stavkasi, ya’ni, ularning tartibga solingan ro‘yxati bojxona tariflari deb ataladi. Importga ta’riflar. Importga tariflar kiritilishining iqtisodiy oqibatlari Xalqaro savdoni tartibga solishda eng ko‘p qo‘llaniladigan usul bo‘lib tarif, ya’ni importga solinadigan bojxona boji hisoblanadi. Aytaylik, import tariflari joriy qilingunga qadar ichki ishlab chiqarish hajmi S1, ichki talab hajmi esa D1 teng bo‘lgan. Talab va taklif o‘rtasidagi farq (D1-S1) import hisobiga qoplangan. Mamlakat iqtisodiyoti yopiq bo‘lganida baholar darajasi Re ga teng, talab va taklif muvozanati esa E nuqtada o‘rnatilgan bo‘lar edi. Mamlakat iqtisodiyoti ochiq bo‘lgani va importga cheklovlar yo‘qligi tufayli milliy bozordagi narxlar jahon bozori narxlari Rw bilan bir xil. Importga tarif joriy qilinishi natijasida ichki baholar Rw dan Rd ga qadar ko‘tariladi. Natijada: Rd = Rw+( Rw× Tarif stavkasi) Ta’rif usullariga import va eksport bojlarini joriy qilish kirsa, nota’rif usullariga eksporterlar va ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalar berish, kvotalash, litsenziyalash kabilar kiradi. Bojxona bojlari avvalo import bojlari va eksport bojlariga ajraladi. Import bojlari davlat byudjetini to‘ldirish maqsadida va ichki bozorlarga tushadigan chet el tovarlari oqimini tartibga solish uchun belgilanadi. Eksport bojlari mamlakat ichida talab ko‘p bo‘lgan mahsulotlar taqchilligining oldini olish maqsadida belgilanadi. Boj olinadigan mahsulotlar, boj olinmaydigan mahsulotlar, olib kelish va olib ketish taqiqlangan mahsulotlar, shuningdek, bojxona bojlari stavkasi, ya’ni, ularning tartibga solingan ro‘yxati bojxona tariflari deb ataladi. Importga ta’riflar. Importga tariflar kiritilishining iqtisodiy oqibatlari Xalqaro savdoni tartibga solishda eng ko‘p qo‘llaniladigan usul bo‘lib tarif, ya’ni importga solinadigan bojxona boji hisoblanadi. Aytaylik, import tariflari joriy qilingunga qadar ichki ishlab chiqarish hajmi S1, ichki talab hajmi esa D1 teng bo‘lgan. Talab va taklif o‘rtasidagi farq (D1-S1) import hisobiga qoplangan. Mamlakat iqtisodiyoti yopiq bo‘lganida baholar darajasi Re ga teng, talab va taklif muvozanati esa E nuqtada o‘rnatilgan bo‘lar edi. Mamlakat iqtisodiyoti ochiq bo‘lgani va importga cheklovlar yo‘qligi tufayli milliy bozordagi narxlar jahon bozori narxlari Rw bilan bir xil. Importga tarif joriy qilinishi natijasida ichki baholar Rw dan Rd ga qadar ko‘tariladi. Natijada: Rd = Rw+( Rw× Tarif stavkasi)
P Sd Ichki narx (tarif bilan birga) Pw a b c d jaxon bozori narxi Dd Tariflar joriy kilingandan keyingi import S1 S2 D2 D1 Q Tariflar joriy kilingunga kadar bulgan import 3-chizma. Import tariflari kiritilishi natijalari Oqibatda ite’molchilar ma’lum bir yo‘qotishlarga duch keladilar. Bu yo‘qotishlar grafikda a,b,c,d sohalar bilan ko‘rsatilgan. Baholarning ko‘tarilishi ilgari raqobatbardosh bo‘lmagan ayrim ichki ishlab chiqaruvchilar uchun ham foyda ko‘rib ishlashga imkon beradi. Umuman shu P Sd Ichki narx (tarif bilan birga) Pw a b c d jaxon bozori narxi Dd Tariflar joriy kilingandan keyingi import S1 S2 D2 D1 Q Tariflar joriy kilingunga kadar bulgan import 3-chizma. Import tariflari kiritilishi natijalari Oqibatda ite’molchilar ma’lum bir yo‘qotishlarga duch keladilar. Bu yo‘qotishlar grafikda a,b,c,d sohalar bilan ko‘rsatilgan. Baholarning ko‘tarilishi ilgari raqobatbardosh bo‘lmagan ayrim ichki ishlab chiqaruvchilar uchun ham foyda ko‘rib ishlashga imkon beradi. Umuman shu
sohada band milliy ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish hajmini S1 dan S2 ga qadar oshiradi va S2-S1 hajmdagi mahsulot Pd bahoda sotiladi. SHu hajmdagi mahsulotni iste’molchilar oshirilgan narxda sotib oladilar va a sohaga teng yo‘qotishga duch keladilar. Ammo, bu yo‘qotish ichki ishlab chiqaruvchilarning o‘sgan foydasiga aylanadi. Tarif kiritilishi oqibatida iste’molchilar talabi arzon import tovaridan qimmat ichki tovarga yo‘naltiriladi. Iste’molchilarning o‘sgan to‘lovlari yuqori chegaraviy xarajatga ega, raqobatbardosh bo‘lmagan samarasiz ichki ishlab chiqarishni kengayishiga olib keladi. Iste’molchilarning bu yo‘qotish v sohasi bilan belgilangan bo‘lib tarifning «ishlab chiqarish samarasi» deyiladi va hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi. Iste’molchilarning yo‘qotishlari Ishlab chiqaruvchilar foydasi Davlat daromadi Jamiyatning sof yo‘qotishi a + b+ c + d -- a -- s = b + a Bojxona tariflarini kirtishni yoqlovchi mutaxassislar fikriga ko‘ra import tariflari:  mamlakatda bandlilik darajasi o‘sishini ta’minlaydi va yalpi talabni rag‘batlantiradi, importning nisbatan cheklanishi natijasida sof eksport o‘sadi va joriy operatsiyalar bo‘yicha to‘lov balansi xolati yaxshilanadi;  milliy iqtisodiyotdagi yangi tarmoqlarni himoya qilish uchun zarur;  davlat byudjeti daromadlarini to‘ldirish manbai bo‘lib xizmat qiladi;  milliy ishlab chiqaruvchilarni demping ko‘rinishidagi chet el raqobatidan himoya qiladi;  iqtisodiyot tuzilishini qayta qurishni boshqarish vositasi hisoblanadi va ular yordamida mamlakat iqtisodiyotidagi ilg‘or siljishlar rag‘batlantiriladi va h.k. sohada band milliy ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish hajmini S1 dan S2 ga qadar oshiradi va S2-S1 hajmdagi mahsulot Pd bahoda sotiladi. SHu hajmdagi mahsulotni iste’molchilar oshirilgan narxda sotib oladilar va a sohaga teng yo‘qotishga duch keladilar. Ammo, bu yo‘qotish ichki ishlab chiqaruvchilarning o‘sgan foydasiga aylanadi. Tarif kiritilishi oqibatida iste’molchilar talabi arzon import tovaridan qimmat ichki tovarga yo‘naltiriladi. Iste’molchilarning o‘sgan to‘lovlari yuqori chegaraviy xarajatga ega, raqobatbardosh bo‘lmagan samarasiz ichki ishlab chiqarishni kengayishiga olib keladi. Iste’molchilarning bu yo‘qotish v sohasi bilan belgilangan bo‘lib tarifning «ishlab chiqarish samarasi» deyiladi va hech kimning foydasi bilan qoplanmaydi. Iste’molchilarning yo‘qotishlari Ishlab chiqaruvchilar foydasi Davlat daromadi Jamiyatning sof yo‘qotishi a + b+ c + d -- a -- s = b + a Bojxona tariflarini kirtishni yoqlovchi mutaxassislar fikriga ko‘ra import tariflari:  mamlakatda bandlilik darajasi o‘sishini ta’minlaydi va yalpi talabni rag‘batlantiradi, importning nisbatan cheklanishi natijasida sof eksport o‘sadi va joriy operatsiyalar bo‘yicha to‘lov balansi xolati yaxshilanadi;  milliy iqtisodiyotdagi yangi tarmoqlarni himoya qilish uchun zarur;  davlat byudjeti daromadlarini to‘ldirish manbai bo‘lib xizmat qiladi;  milliy ishlab chiqaruvchilarni demping ko‘rinishidagi chet el raqobatidan himoya qiladi;  iqtisodiyot tuzilishini qayta qurishni boshqarish vositasi hisoblanadi va ular yordamida mamlakat iqtisodiyotidagi ilg‘or siljishlar rag‘batlantiriladi va h.k.
Bojxona bojlarini joriy qilishni qo‘llovchi fikrlarga aksincha bo‘lgan mulohazalar ham mavjud. Chunki sanab o‘tilgan natijalarga boshqa usullar bilan kamroq yo‘qotishlar hisobiga ham erishsa bo‘ladi degan fikrlar ham qaysidir darajada asoslidir. Birinchidan, import tariflari iste’molchilar turmush darajasining pasayishiga olib keladi. Ikkinchidan, import tariflari kiritilishi oqibatida ular vositasida himoya qilinayotgan tarmoqlarda resurslar samarasiz sarflanadi. Uchinchidan, tariflarni kiritish va ular stavkasini belgilash masalasida mamlakat imkoniyatlari xalqaro bitimlar bilan cheklangan. 4. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalari va importni kvotalar orqali tartibga solish Miliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy firmalar raqobatidan himoya qilishning muqobil usuli ularga bevosita subsidiya berish hisoblanadi. Ishlab chiqarish subsidiyasining tariflardan afzalligi shundan iboratki, u bir tomondan, milliy ishlab chiqarishni o‘sishini ta’minlasa, ikkinchi tomondan, iste’molning mutlaq kamayishiga olib kelmaydi. Chunki, ichki narxlar jahon narxlaridan qimmatlashmaydi. Ammo subsidiyalarni joriy qilgandan so‘ng ularni bekor qilish qiyin bo‘ladi, raqobat muhiti yo‘qoladi hamda bu xarajatlarni moliyalashtirish muammosi kuchayib boraveradi Jahon amaliyotida tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning bilvosita usullariga qaraganda bevosita usllaridan kengroq foydalaniladi. Bevosita usullar mazmuniga ko‘ra, iqtisodiy, ma’muriy, me’yoriy-huquqiy ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin. Litsenziyalash va kvotalash iqtisodiy xarakterdagi bevosita usullar ichida keng tarqalgani hisoblanadi. Litsenziyalash – bu, tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga davlat tashkilotlaridan ruxsat olishning ma’lum tartibidir. Bojxona bojlarini joriy qilishni qo‘llovchi fikrlarga aksincha bo‘lgan mulohazalar ham mavjud. Chunki sanab o‘tilgan natijalarga boshqa usullar bilan kamroq yo‘qotishlar hisobiga ham erishsa bo‘ladi degan fikrlar ham qaysidir darajada asoslidir. Birinchidan, import tariflari iste’molchilar turmush darajasining pasayishiga olib keladi. Ikkinchidan, import tariflari kiritilishi oqibatida ular vositasida himoya qilinayotgan tarmoqlarda resurslar samarasiz sarflanadi. Uchinchidan, tariflarni kiritish va ular stavkasini belgilash masalasida mamlakat imkoniyatlari xalqaro bitimlar bilan cheklangan. 4. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiyalari va importni kvotalar orqali tartibga solish Miliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy firmalar raqobatidan himoya qilishning muqobil usuli ularga bevosita subsidiya berish hisoblanadi. Ishlab chiqarish subsidiyasining tariflardan afzalligi shundan iboratki, u bir tomondan, milliy ishlab chiqarishni o‘sishini ta’minlasa, ikkinchi tomondan, iste’molning mutlaq kamayishiga olib kelmaydi. Chunki, ichki narxlar jahon narxlaridan qimmatlashmaydi. Ammo subsidiyalarni joriy qilgandan so‘ng ularni bekor qilish qiyin bo‘ladi, raqobat muhiti yo‘qoladi hamda bu xarajatlarni moliyalashtirish muammosi kuchayib boraveradi Jahon amaliyotida tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning bilvosita usullariga qaraganda bevosita usllaridan kengroq foydalaniladi. Bevosita usullar mazmuniga ko‘ra, iqtisodiy, ma’muriy, me’yoriy-huquqiy ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin. Litsenziyalash va kvotalash iqtisodiy xarakterdagi bevosita usullar ichida keng tarqalgani hisoblanadi. Litsenziyalash – bu, tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga davlat tashkilotlaridan ruxsat olishning ma’lum tartibidir.