Ilmiybaza.uz TASHQI SAVDO SIYOSATIDA MIQDORIY CHEKLASH USULLARI Ushbu bob da quyidagi bilimlar bayon etilgan:  Notarif metodlarining mazmuni va moxiyati. Notarif metodlarining guruhlanishi. Kvotalash. Lisenziyalash va eksportni ixtiyoriy cheklash usullarining iqtisodiy moxiyati Kvotalash. Lisenziyalash va eksportni ixtiyoriy cheklash usullarining iqtisodiy tartiblari.  Bojhona tariflari.  Bojhona tariflariga ta’sir etish mehanizmi.  Embargo, iqtisodiy sanksiyalar va ularning xalqaro savdoga ta’siri. Ilmiybaza.uz Kirish Jahon xoʻjaligi rivojlanishining oʻziga xos xususiyatlaridan biri – bu xalqaro iqtisodiy munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu esa mamlakatlar, mamlakatlar guruhi, alohida firma va korxonalar oʻrtasida savdo- iqtisodiy aloqalarning kengayishi tobora chuqurlashuvi bilan izohlanadi. Ushbu holat jahon bozorida tashqi savdo siyosatidagi miqdoriy cheklash usullaridan foydalangan holda, uning turli segmentlarida yuzaga kelayotgan kon’yunkturaviy oʻzgarishlar har qanday davlatni jahon bozorida faollashishga, bunda tashqi savdoni tartibga solish, nazorat qilish va qoʻllab-quvvatlash vositalari hamda dastaklaridan har qachongidan ham koʻproq unumli foydalanishga undamoqda. Jahon xoʻjaligida davlatlar tashqi savdo aloqalarini qaytadan tashkil etish, ayrim tarmoq va sohalarda tarkibiy oʻzgarishlarni chuqurlashtirish zarurati borligi ham ayon boʻlmoqda. Natijada, keyingi yillarda global va mintaqaviy darajada dunyo tashqi savdosida yangi yoʻnalishlarda siljishlar roʻy bermoqda. Davlatlarning tashqi savdo strategiyalarida ham tub oʻzgarishlar namoyon boʻlmoqda. Ilmiybaza.uz 8.1. Notarif metodlarining mazmuni va guruhlanishi Davlat tashqi savdoni tartibga solishda tarif metodlari bilan bir qatorda notarif metodlardan ham keng foydalanadi. Ularning koʻpchiligi bojxona tariflaridan farqli ravishda miqdoriy jihatdan oʻlchanmaydi va shuning uchun statistikada yaqqol aks etgirilmaydi. Notarif metodlarning bu xususiyati hukumatlarga tashqi savdo siyosati sohasida oʻz maqsadlariga erishishda ulardan aralash foydalanishga imkon yaratadi. Notarif usullar - tovar ayirboshlashga ta’sir qilish dastaklarini, ya’ni mamlakatga olib kiriladigan yoki chetga chikariladigan mahsulot xajmi va nomenklaturasini cheklashni bildiradi. Notarif usullar miqdoriy, moliyaviy, yashirin va noiqtisodiy usullarga ajratiladi. Ular ustun darajada rivojlanayotgan va hukumat tomonidan proteksionistik iqtisodiy siyosatni talab qiluvchi, bozor tuzilmalari shakllanayotgan oʻtish davri iqtisodiyoti mamlakatlariga xosdir. Tahlillar shuni koʻrsatadiki, tashqi savdo davlat tomonidan tartibga solish tarif va notarif usullar kombinatsiyasi yordamida amalga oshiriladi. ХХI asr boshlarida tarif usullarining mavqyei pasayib bormoqda. Ushbu holat Jahon savdo tashkiloti tomonidan a’zo mamlakatlar oldiga qoʻyilgan strategik vazifa - ular oʻrtasidagi oʻzaro tovar savdosida tarif cheklashlarini bosqichma-bosqich bartaraf etish vazifasi bilan bogʻliq. Jahon amaliyotida notarif usullarga kvotalash, litsenziyalash, eksportni subsidiyalash, demping, kartel bitimlar va mamlakatlar oʻrtasida tovar oqimlari yoʻlida texnik toʻsiqlarni yaratish kabi usullar kiritiladi. Davlatning tashki savdo sohasidagi asosiy vazifasi – eksportyorlarga oʻz mahsulotlarini iloji boricha koʻproq miqdorda chetga eksport qilishlarida yordam berib, ularning tovarlarini tashqi bozorda yanada raqobatbardosh qilishda qoʻllab- quvvatlashdan iborat. Ilmiybaza.uz Mamlakat ichki bozorida xorijiy tovarlarga talabni kamaytirib, importni cheklash xam uning vazifasiga kiradi. Notarif cheklashlarning oʻrtacha darajasiga, odatda, uyoki bu cheklashga oid import yoki eksportning qiymat ulushi sifatida qaraladi. Bunda ularning natija berish darajasiga tuzatish kiritiladi. Masalan, zaruriy hujjatlar taqdim etilganda mutasaddi hokimiyat organlari tomonidan beriladigan eksport uchun avtomatik litsenziya, shubhasiz, belgilangan miqdordan ortiq tovarlarni eksport kilishni taqiqlovchi eksport kvotasiga qaraganda ancha kam darajada eksportni chegaralaydi. 8.1-jadval. Sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan qoʻllaniladigan notarif toʻsiqlar (Tovar bahosiga nisbatan foizda) Mamlakatlar Kvotalar Litsenziyalar Boshqa turdagi notarif toʻsiqlar Jami Avstriya 12 9 5 26 Belgiya Lyuksemburg va - 51 - 51 Kanada 3 - 2 5 Daniya 10 31 - 41 Germaniya 37 5 2 45 Finlandiya 20 26 - 46 Fransiya - - 96 96 Irlandiya 13 15 - 28 Italiya 8 46 5 74 Yaponiya 120 - 3 123 AQSH 6 - - 6 Norvegiya 3 62 19 81 SHvetsariya 10 12 16 38 Ilmiybaza.uz SHvetsiya 2 3 6 11 Tovarlarni eksport va import qilishga oid turli cheklashlar, selektiv litsenziyalash yuqori darajadagi samarali miqdoriy cheklovlar sanaladi. Avtomatik litsenziyalash, moslanuvchan kvotalar nisbatan kam samarali cheklovlarga kiradi. Bir soʻz bilan aytgania, tashqi savdo siyosatining u yoki bu dastaklarini qoʻllash haqidagi qaror qabul qilar ekan, mamlakat hukumati, odatda, ularning birgalikda ta’sir koʻrsatish va joriy vaziyatga ta’sirini, davlat ichkarisida va undan tashqarida kutilayotgan istiqbollarni baholaydi. Notarif usullarinng saqlanib qolishi quyidagi sabablarga bogʻliq: - aksariyat notarif cheklovlarxalqaro shartnomar orqali tartibga solinmaydi va ularni qoʻllash milliy hukumatlar tashabbusi bilan amalga oshiriladi; - notarif cheklovlar tovarlar narxining darxol oshib ketishiga olib kelmaydiva iste’molchiga soliq yuki boʻlib tushmaydi. 8.2. Kvotalash, Lisenziyalash va eksportni ixtiyoriy cheklash usullarining iqtisodiy mohiyati hamda qoʻllanilish tartiblari Tashqi savdoni miqdoriy jihatdan cheklash — bu davlat tomonidan savdo aylanmasining notarif metodlarini qoʻllagan holda tartibga solishning ma’muriy ? 8. 1 Tashqi savdoni tartibga solishning notarif metodlari nima va uning qanday turlari mavjud ? Notarif usullarning saqlanib qolishining asosi y sabablari nimada ? Tashqi savdoni miqdoriy jihatdan cheklashning qanday usullari mavjud ? Ilmiybaza.uz metodidir. Davlat mazkur usul yordamida eksport yoki importga ruxsat berilgan tovarlarning miqdori va nomenklaturasini belgilaydi. Miqdoriy cheklovlar bir mamlakat hukumatining qarori yoki ma’lum tovarlar savdosini muvofiqlashtiruvchi xalqaro savdo kelishuvlari asosida koʻllanilishi mumkin. Tashqi savdoni miqdoriy jihatdan cheklash usullari quyidagilardan iborat:  Kvotalash kontingentlashtirish;  litsenziyalash;  “eksportni ixtiyoriy cheklash” Kvotalash yoki kontingentlash. Umuman, tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishda qoʻllaniladigan notarif usullarning 50 dan ortiq turi mavjud. Ularning tarkibida eng keng tarqalgani kvotalardir. Agar tarif usullar aniq bir tovar guruhi boʻyicha eksport yoki import xajmi masalasini ochiq qoldirsa, kvotalar olib kiriladigan yoki olib chiqiladigan mahsulotning qiymat yoki miqdoriy hajmini toʻgʻridantoʻgri cheklash vositasi boʻlib xizmat qiladi. Kvotalash - bu tovarlar eksporti yoki importini muayyan vaqt ichida ma’lum miqdor yoki summa bilan miqdoriy jihatdan cheklashdir. Kvotalash mavsumiy koʻrinishda yoki xarakterda boʻlsa kontingentlash shakliga kiradi.Ular oʻz yoʻnalishiga koʻra quyidagilarga boʻlinadi: Eksport kvotasi - xalqaro barqarorlashuv shartnomasiga muvofiq muayyan tovarlarning umumiy eksportdagi ulushini belgilash. OPEK yoki biron-bir milliy hukumat tomonidan mamlakat ichki bozorida defitsit tovarlarning chetga chiqib ketishining oldini olishda koʻllaniladi (Masalan, Rossiyada neft eksportida). Import kvotasi - milliy tovar ishlab chiqaruvchilarni xomoyalash, savdo balansini muvozanatlashga erishish, ichki bozorda talab va taklifni tartibga solish hamda boshqa mamlakatlar tomonidan diskrinimatsiya (kamsitish) savdo siyosati qoʻllanilganda javob tariqasida qoʻllaniladi. Masalan, AQSH Yangi Zelandiyadan import qilinadigan sut va kaymoq xajmini 5,7 mln. litr, Niderlandiyadan import qilinadigan muzqaymoq hajmini 104 ming kg, Shveysariyadan keladigan pishloq hajmini 3.4 mln.kg. qilib belgilagan. Ilmiybaza.uz Global kvotalar. Bu tovarlarning qaysi mamlakatga eksport yoki import qilinishidan qatiy nazar, eksport va importga nisbatan dunyo miqyosida belgilanadi. Individual kvotalar. Global kvota doirasida tovarni eksport yoki import qiladigan har bir mamlakatga nisbatan belgilanadi. Import kvotalarini joriy qilishda davlat milliy ishlab chiqaruvchilarga xorijiy raqobat ta’sirini kamaytirishga intiladi. Bunday kvotalarning harakat mexanizmi import tariflaridan foydalangandagi holatni eslatadi, ya’ni import tovarlar taklifi cheklanganda ichki narxlar Jahon narxiga nisbatan oʻsib boradi. Birok, tarifdan farqli ravishda, import kvotalari xorjiy raqobatning ichki narxlarga ta’sir qilishiga yoʻl qoʻymaydi. Bu usul importdan keladigan foydani koʻpaytiradi va mamlakat toʻlov balansini muvozanatga keltirish jarayonini osonlashtiradi. Xalqaro bitimlar orqali qatiy belgilanadigan tarif stavkalari oʻrnatilgan vaziyatda mamlakat yuqoridagi masalani xal eta olmaydi. JST eksport- import operatsiyalariga nisbatan miqdoriy cheklashlar joriy qilishga ruxsat beradi. Oʻz navbatida, eksport kvotasi milliy ishlab chiqaruvchilarni yetarli tabiiy resurslar bilan ta’minlash, Jahon bozoridagi eksport baholarini oshirish va xarbiy- strategik maqsadlarga erishish kabi maqsadalarga qaratilgan boʻladi. Eksport kvotalari import kvotalari singari mamlakat hukumati tomonidan bir tomonlama tartibda yoki manfaatdor tomon bilan xalqaro kelishuv asosida joriy etilishi mumkin. Ular global yoki ma’lum davrda amal qiluvchi mavsumiy koʻrinishda boʻlishi mumkin. Litsyenziyalash. Kvotalash jarayoni (boshqacha qilib aytganda, kontingenglash), odatda, litsenziyalash, ya’ni maxsus roʻyxatga kiritilgan resurslar va mahsulotlar bilan tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirish vakolatiga ega bulgan davlat tashkilotlari (vazirliklar va mahkamalar) ruxsati bilan amalga oshiriladi. Aksariyat mamlakatlarda tashqi iqtisodiy faoliyatni litsenziyalash jarayoni xalqaro xuquqiy aktlarga asoslanadi va ularning eng muhimi Ilmiybaza.uz 1947-yilda imzolangan Savdo va tariflar boʻyicha Bosh kelishuv (GATT) hisoblanadi. Keyinchalik GATT doirasida ba’zi bir boshqa shartnomalar imzolangan. Litsyenziyalash - mutasaddi davlat organlari tomonidan tashqi iqtisodiy faoliyatga ruxsat berish orqali eksport yoki import qilinayotgan tovarlarni muayyan vaqt ichida ma’lum bir miqdorda eksport yoki import qilishga ruxsat berish. Litsyenziyalash kvotalash jarayonining tarkibiy qismi boʻlib, tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solish shakli hisoblanadi. Jahon amaliyotida litsenziyalar quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: Bir marotabalik litsenziya. Davlat tomonidan biron-bir firmaga bitta tashqi savdo shartnomasini amalga oshirish uchun bir yilgacha muddatda tovarni olib kirish yoki olib chiqish toʻgʻrisidagi yozma ruxsatnoma. Bosh litsenziya — bir yil maboynida cheklanmagan xajmda tovarni import yoki eksport qilish uchun beriladigan ruxsatnoma. Globallitsenziya ma’lum vaqt ichida dunyoning xoxlagan mamlakatiga cheklanmagan miqdorda yoki qiymatda tovarni olib kirish yoki olib chiqib ketish toʻgʻrisidagi yozma ruxsatnoma. Avtomatik letsenziya eksportyor yoki importyor buyurtmasiga muvofik davlat tomonidan darhol beriladigan yozma ruxsatnoma. Litsyenziyalarni taqsimlash mexanizmlari; - auksion; - konkurs asosida litsenziyalarni sotish (optimal variant). AQSHda auksionlar, odatda, videomagnitofonlar, qand, avtomobillarning importi litsenziyalarini taqsimlashda ishlatiladi; - “yaqqol afzallik tizimi” — davlat tomonidan ma’lum firmaga oʻtgan davrda qilingan import hajmiga proporsional tarzda yoki milliy importyorlarning talabi strukturasiga proporsional tarzda litsenziya berish shakli. AQSHda bu litsenziya turi neftni import qilishda ishlatiladi; - bahodan tashqari asosda litsenziyalarni taqsimlash. Davlat tomonidan tovarlar importi va eksportini eng samarali shaklda amalga oshiradigan firmalarga berishda ishlatiladi. Ilmiybaza.uz Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlar oʻrtasida eksport-import operatsiyalarini litsenziyalash tovar aylanmasi umumiy hajmining 5- 6% i darajasiga yetadi (Fransiya kvotalash va litsenziyalash boʻyicha oʻziga xos «peshqadam» hisoblanadi) Litsyenziyalashni talab etadigan tovarlar roʻyxatiga, birinchi navbatda, eksportga moʻljallangan kvotalanadigan mahsulotlar, shuningdek, ba’zi bir maxsus guruhdagi tovarlar: strategik ahamiyatga ega tovar va resurslar, dori-darmonlar, bolalar assortiment tovarlari va boshqalar kiradi. “Eksportni ixtiyoriy cheklash”. Mutaxassislarning fikricha, eksport kvotalarinint muhim turlaridan biri “eksportni ixtiyoriy cheklash hisoblanadi. Hukumat tomonidan odatda yirik importyor davlatning siyosiy taziq ostida eksportni ixtiyoriy cheklash joriy qilinadi. “Eksportni ixtiyoriy cheklash” - rasmiy davlatlararo yoki tovar eksportiga norasmiy kvota belgilash toʻgʻrisida savdodagi hamkor tomonidan savdoni cheklash yoki eksportni kengaytirmaslik toʻgʻrisidagi majburiyatga asoslangan eksportni miqdor jihaxidan cheklash. Bunday amaliyot AQSH va YEIda Yaponiya tovarlari (avtomobillar, elektronika, poʻlat) ga nisbatan keng qoʻllaniladi. Hozirgi paytda jahonda bunday turdagi 100 dan ortiq bitimlar imzolangan, biroq bugungi kunda JST oʻz oldiga “eksportni ixtiyoriy cheklash” ni umuman bekor qilish vazifasini qoʻymokda. Shuningdek, xalqaro savdoda iqtisodiy sanksiyalar xam keng koʻllaniladi. Bu sanksiyalar qatoriga embargo xam kiradi. Bu usul bir mamlakat yoki mamlakatlar guruhi bilan savdo operatsiyalarini butunlay taqiqlashni bildiradi. Odatda, siyosiy maqsadlarni koʻzlagan holda embargoni joriy qilish butun nomenklaturadagi yoki alohida guruhdagi tovarlar eksporti yoki importini cheklashni nazarda tutadi. ХХasrda savdoni tartibga solishning bunday usuliga BMT qaroriga koʻra embargo siyosati Iroqka, qisman sobiq Yugoslaviya, Livan, Eron va ba’zi boshqa mamlakatlarga nisbatan amalga oshirilgan. Ilmiybaza.uz 8.3. Bojxona tariflari va ularning ta’sir etish mexanizmi Iqtisodiy savdo siyosatining asosiy va klassik dastagi boʻlib, bojxon tariflari hisoblanadi. Bojxona tarifi - bu tizimlashtirilgan bojxona bojlari stavkalarining roʻyxati. Bojxona boji deganda, davlatning chegarasini kesib oʻtgan vaqtda importga va eksportga solinadigan soliq toʻlovlari tushuniladi. Import bojlarining harakat mexanizmini koʻrib chiqamiz. Tasavvur qiling, qaysidir A davlatda qandaydir mahsulot ishlab chiqariladi va iste’mol qilinadi, masalan, olma. 2-rasmda S chizigʻi olma taklifini, D -talab, P0 - ichki narx (muvozanat narxi) ni bildiradi. Bu narxda olmaning ishlab chiqarilishi va iste’mol qilinishi Q0 ga teng. Bunday vaziyat avtokratik davlatlarda mavjud boʻlishi mumkin. Tasavvur qiling, A davlat bojxona chegarasini jahon narxidagi (Rw) olmalar uchun ochdi. Lekin bu narx ichki narxdan past boʻlib, olma uchun ichki narxning pasayishiga olib keladi, bu esa oʻz oʻzidan A mamlakatda olma ishlab chiqarish xajmini Q0 dan Q1 gacha pasaytiradi, ushbu tovarning iste’moli esa Q0dan Q2 gacha oʻsadi. ? 8.2 Kvotalash bilan kontingentlashtirish oʻ rtasida qanday farq mavjud ? Litsenziyalash nima va u qanday qanday usullar yordamida tarqatiladi ? Savdo siyosatininf moliyaviy metodlariga qaysi usullar kiradi ? Ilmiybaza.uz 8.1-rasm. Import tariflarining harakat mexanizmi. Narxning pasayishi oqibatida oʻsgan iste’mol esa importning oʻsishi bilan qondiriladi (Q2- Q1). Ichki ishlab chiqaruvchilarning qiziqishlarini himoya qilish maqsadida A mamlakat olma importiga (T) boji belgilaydi. Faraz qilaylik A mamlakat kichkina boʻlib, olmaning jahondagi narxlariga ta’sir oʻtkaza olmaydi. Bu holatda olmaga ichki narx Rt belgilanadi qaysiki. Natijada, ichki ishlab chiqarish xajmi Q1 dan Q3 ga oʻsadi. Bojning oʻrnatilishi xorijiy tovarlarning narxining oshishiga olib keladi (bizning misolimizda olmaning). Milliy ishlab chiqaruvchilar aynan shunday tovarni (shu sort va sifatdagi) sotayotganligi uchun, tovarning narxini oshirishni foydali va mumkin deb hisoblashadi. Lekin bu narxning oshishi jahon narxining oshishi bilan toʻgʻri kelmasligi mumkin. Bizning misolimizda toʻgʻri kelishi tasavvur qilingan. Natijada, jahon narxida (Pw) tovarni ishlab chiqa- rishni oʻzi uchun foydasiz deb bilgan milliy ishlab chiqaruvchilar, oʻzlari uchun birmuncha foydali boʻlgan Rт narxida tovarlarni sota boshlaydilar. Olma narxining oshishi A mamlakatda ushbu tovar iste’molini Q2 dan Q4 ga pasaytiradi va bu holat tovar importining ham pasayishiga olib keldi. Bu birinchidan, ichki ishlab chiqarishni oshiradi. Buning ta’sir doirasi ichki taklif egri chizigʻining egiluvchanligidan kelib chiqgan holda har xil boʻladi. Ikkinchidan, bu tovarga boʻlgan ichki iste’mol kamayadi. Bu kamayishning xajmi ham ichki talab egri chizigʻining egiluvchanligidan kelib chiqqan holda har Ilmiybaza.uz xil boʻladi. Natijada, importga bojning belgilanishi turli tovarlarga turlicha ta’sir qiladi. Endi esa importga bojning oʻrnatilishi iste’molchilar, ishlab chiqaruvchilar va hukumat farovonligiga qanday ta’sir qilishini koʻrib chiqamiz. Bunda iste’molchilar olma uchun qimmatroq narx toʻlaydi, bu ularning qoʻshimcha foydasining yoʻqolishiga olib keladi, Quyidagi maydon iste’molchilarning yutqazishini ifodalaydi: Sa + Sb + Sc + Sd Ichki ishlab chiqaruvchilar olma narxining oshishi natijasida qoʻshimcha foydaga ega boʻladilar. Ishlab chiqaruvchilarning qoʻshimcha foydasi, rasmdagi taklif egri chizigʻining yuqorisidagi ikki narx chizigʻi oʻrtasidagi maydonni tashkil etadi va Са ga teng boʻladi. Hukumat ham importga boj belgilash orqali iqtisodiy samaraga erishadi. Hukumatning foydasi import xajmiga belgilangan boj stavkasi bilan tengdir. Hukumat bojdan tushgan barcha mablagʻni bojxona tizimiga sarflamaydi, daromad iqtisodiy tizimlar oʻrtasida taqsimlanadi va oʻz oʻzidan iqtisodiy farovonlikning oshishiga olib keladi. 8.2-rasm. Import bojlarining davlat farovonligiga ta’siri. Shunday qilib iste’molchilarning Sа+Sb+Ss+Sd ga teng boʻlgan yutqazishi, Sа ga teng boʻlgan ishlab chiqaruvchilarning hamda Ss ga teng boʻlgan hukumatning foyda koʻrishiga olib keladi. S(а+b) ning oʻsishi esa xech narsaga Ilmiybaza.uz ta’sir qilmaydi, ya’ni «oʻlik ogʻirlik narxi» tarifi (deadweight cоst) deyiladi va kichik davlat misolida umum davlat farovonligi koʻrgan zararni ifoda etadi. Shundan koʻrinib turibdiki importga bojning belgilanishi bir tomondan ushbu tovarga ichki iste’molni kamaytirsa, ikkinchi tomondan milliy ishlab chiqaruvchilarni iqtisodiy raqobatchilardan muxofaza qiladi. Iqtisodiyotda ichki muxofaza darajasi turli tovarlarga turlicha boʻladi. Shu bilan birga ichki muxofaza ham har doim sezilavermaydi, chunki koʻpgina tovarlar boj oʻrnatilishi mumkin boʻlgan xomashyo yoki yarim tayyor mahsulotlar hisobiga ishlab chiqariladi. Endi esa proteksiyaning haqiqiy darajasini koʻrib chiqamiz (effective rate of protestion). Tasavvur qilaylik, ichki bozorda erkin savdo sharoitida kostyumning narxi 150 dollarni tashkil etadi, 100 dollar mato, 50 dollar qoʻshilgan qiymat. Endi faraz qilaylik, davlat ushbu tovarga 20% boj oʻrnatdi. Tovarning narxi 30 dollarga qimmatlashdi, ya’ni 180 dollarni tashkil etadi. Buning natijasida ichki ishlab chiqaruvchilar uchun qoʻshilgan qiymat 50 dan 80 dollarga oshdi. Bu oʻz oʻzidan milliy ishlab chiqaruvchilarning rivojlanishiga katta turtki boʻladi. Endi davlatning matoga nisbatan ikkinchi bojni belgilangandan keyingi va ularning narxi 10% ga ortgan holatni koʻrib chiqaylik. Matoga nisbatan qoʻshilgan qiymatning oshishi natijasida, kostyum ishlab chiqarish 70 dollarga tushadi, haqiqiy proteksiyaning darajasi esa 40% ni tashkil etadi. Bojxona bojlari orqali bir soxaning muxofaza etilishi, bevosita boshqa soxa tovarlariga ham ta’sir etadi. Bojxona bojlari quyidagi mezonlar boʻyicha tasniflanadi: 1. Tovarning harakat yoʻnalishiga qarab. Tovarning harakat yoʻnalishiga qarab import, eksport va tranzit bojlariga boʻlinadi. 2. Bojning belgilanishi usuliga qarab. Bojning belgilanishi usuliga qarab advalor, spesifik va kombinatsiyalashgan bojlarga boʻlinadi. 3. Boj stavkasiga koʻra. Har bir davlat avtonom ravishda xech qanday kelishuv-larisiz qonun xujjatlarida koʻrsatilgan bojxona tariflarining birinchi ustunida joylashgan maksimal boj stavkalarini belgilashga harakat qiladi. Lekin, ikki va koʻp tomonlama kelishuvlar natijasida bojxona tariflarining ikkinchi ustunida joylashgan minimal boj stavkalari belgilanadi. Bu bojlar odatda konvensial Ilmiybaza.uz (kelishilgan) boʻladi. Uchinchi ustunda esa preferensial, ya’ni ikkinchi ustundagi boj stavkalaridan past boʻlgan bojlar joylashgan. 4. Bojning yoʻnaltirilganligiga qarab. Bojning yoʻnaltirilganligiga qarab bojlar ikki yoʻnalishga, ya’ni preferensial yoki diskriminatsion bojlarga boʻlinadi. Preferensial bojlar muayyan davlatda biror bir tovarning ishlab chiqarilishiga qulay muhit yaratish uchun minimal boj stavkalarining yaratilishidir. Diskriminatsion boj stavkalari birinchi ustundagi boj stavkalaridan yuqori boʻlib, ular oʻz ichiga kompensatsion, antidemping va javob tariqasidagi bojlarni oladi. Tariflarga qarshi dalillar: • - tariflar iqtisodiy oʻsishni kamaytiradi; • - tariflarning bir tomonlama joriyetilishi koʻp hollarda savdo urushlariga olib keladi.Bu jahon savdosi va xalqaro iqtisodiyotning barqarorligiga salbiy ta’sir koʻrsatadi; • - import tarifi toʻlov balansi muammolarini murakkablashtirish orqali mamlakat eksportiga bilvosita zarar yetkazadi; • - tariff ish bilan bandlikning umumiy darajasini qisqarishiga olib keladi. Tariflarni himoya qilish dalillari: Bojhona tariflarini himoya qilish dalillari uning davlat savdo siyosatining vositasi sifatida nihoyatda koʻpdir. Har bir mamlakat oʻz mahalliy sharoitlariga koʻproq mos keladigan dalillarga alohida e’tiborni qaratadi: • - tariff-yosh tarmoqlarni himoya qilish vositasidir; • - tariff-mahalliy ishlab chiqarishni ragʻbatlantiruvchi vositadir. Ushbu dalil rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan keng foydalaniladi; • - tariff-davlat byudjeti daromadlarining muhim manbaidir. Ilmiybaza.uz 8.3 Ichki va eksport subsidiyalarining milliy iqtisodiyotga ta’siri qanday? Savdo siyosatining yashirin metodlari qanday usullardan iborat? Dunyo amaliyotida tashqi savdoni tartibga solishning yashirin usullari nima uchun keng tarqalgan? Tartibga solishning noiqtisodiy metodlari nima va ular qanday tartibda joriy etiladi? ? 8.4. Embargo, iqtisodiy sanksiyalar va ularning xalqaro savdoga ta’siri EMBARGO (ispancha — xatga olish, man etish) — davlat tomonidan muayyan tovarlar, xizmatlar, valyuta yoki boshqa boyliklarni mamlakatga keltirish yoki boshqa mamlakatlarga olib ketish, chetga chiqarishni taqiqlab qoʻyish; ayrim mamlakatlar yoxud mamlakatlar guruhi bilan savdo munosabatlarini toʻla taqiqlash; iqtisodiy yoki siyosiy, moliyaviy, ilmiy-texlik taziyq vositasi boʻlib, hukumat tomonidan joriy etiladi. BMT qaroriga koʻra, BMT Ustavini buzganligi yoki boshqa nojoʻya ishlari uchun jazo chorasi tarzida muayyan mamlakatlarning boshqa mamlakatlar bilan savdo aloqalarini toʻsib qoʻyshi ham Embargo hisoblanadi. EMBARGO - chet el tovarlarini kiritish yoki chiqarish, olib chiqib ketishni davlat tomonidan ta’qiqlash yoki chet davlatga qarashli mulkni vaqtincha toʻxtatib turish, ta’qiqlash. Iqtisodiy sanksiya — bir mamlakat (yoki mamlakatlar guruhi) tomonidan boshqa bir mamlakatga (yoki mamlakatlar guruhiga) qarshi qoʻllanilgan jazo. Iqtisodiy sanksiyalar asosan biror bir etirozli siyosatga qul urgan mamlakatga qarshi qullaniladi. Bu siyosat ichki yoki tashqi boʻlishi mumkin. Sanksiyalar har doim ham salbiy boʻlmaydi, ularning ijobiy turlari ham mavjud. Iqtisodiy sanksiyalar xalqaro diplomatiyada qadim zamondan beri qoʻllanilib keladi. Oʻtmishda sanksiyalar odatda harbiy yurishlar bilan birgalikda ishlatilgan. Keyingi paytda boʻlsa sanksiyalar harbiy harkatlarsiz turli xil tashqi siyosiy Ilmiybaza.uz maqsadlarga erishish uchun qoʻllanilib kelyapti. Iqtisodiy sanksiyalarning turli xil tarifi mavjud. Sanksiyalar buyicha yetuk mutaxassis hisoblangan Hufbauer, Schott, va Elliott sanksiyalarni „odatiy savdo yoki moliya aloqlarining davlat tomonidan atayin bekor qilinishi yoki shunday aloqalarning bekor qilinishi haqida tahdid qilishi “ deb taʼriflaydi. „Odatiy“ soʻzi bilan sanksiya yoqligida amalga oshadigan aloqalar nazarda tutilgan. Boshqacha qilib aytganda, Hufbauer, Schott, va Elliott sanksiyalarni mamlakatlar orasidagi normal savdo va moliya aloqaliriga qoʻyilgan cheklanishlar deb hisoblashadi. Baldvin iqtisodiy sanksiyalarga kengroq tarif beradi. Unga kura, iqtisodiy sanksiyalar diplomatiya va propaganda kabi iqtisodiy boʻlmagan instrumentlar bilan bir qatorda mamlakatni boshqaruvining bir qismidir. Keyingi paytlarda sanksiyalarning ekonometrik taʼriflari ham taklif qilinyapti. Masalan, Marinov sanksiyalarni „bir mamlakatdagi u muomala liniyasini oʻzgartirish uchun odatiy iqtisodiy almashuvga qoʻyilgan chek“ deb tariflaydi. Yuqoridagi barcha tariflarda iqtisodiy sanksiyalarning asosiy maqsadi kursatilgan. Bu „moʻljal“ mamlakatning siyosastini oʻzgartirish uchun oʻsha mamlakatga ziyon yetkazishdir. Iqtisodiy sanksiyalar eng koʻp biror bir e’tirozli siyosatga qoʻl urgan mamlakatga qarshi qoʻllaniladi. Bu siyosat ichki yoki tashqi boʻlishi mumkin. Bundan tashqari, sanksiyalarni bir mamlakat alohida yoki bir necha mamlakat guruhi bilan birgalikda ishlatishi mumkin. Sanksiyalar har doim ham salbiy boʻlmaydi. Aksincha, ijobiy sanksiyalar ham mavjud. Bunday sanksiyalarga muljal mamlakatga iqtisodiy yordam berish, mavjud sanksiyalarni bekor qilish va moʻljal mamlakat bilan imtiyozli aloqada boʻlish misol boʻla oladi. Sanksiyalar zamonaviy xalqaro aloqalarda koʻp qoʻllanilsa ham, tashqi siyosatda ularning samaradorligi haqida iqtosodchilar orasida turli xil fikrlar mavjud. Aksar iqtisodchilar sanksiyalarni tashqi siyosatning effektiv boʻlmagan quroli deb hisoblaydi. Boshqalar boʻlsa bazi bir siyosiy maqsadlarga erishish uchun sanksiyalardan samarali foydalanish mumkin deb hisoblaydi. Bu kelishmov- chiliklarga qaramasdan xalqaro aloqalarni boshqarishda qoʻllash mumkin boʻlgan siyosatlar ozligi sabab sanksiyalar bugungi kunda tashqi siyosat asbobi sifatida keng qoʻllaniladi. Ilmiybaza.uz TUSHUNCHA VA IBORALAR Kvotalash - bu tovarlar eksporti yoki importini muayyan vaqt ichida ma’lum mikdor yoki summa bilan miqdoriy jihatdan cheklashdir. Kvotalash mavsumiy koʻrinishda yoki xarakterda boʻlsa kontinentlash shakliga kiradi. Eksport kvotasi - xalqaro barqarorlashuv shartnomasiga muvofiq muayyan tovarlarning umumiy eksportdagi ulushini belgilash. OPEK yoki biron-bir milliy hukumat tomonidan mamlakat ichki bozorida defitsit tovarlarning chetga chiqib ketishining oldini olishda qoʻllaniladi. Import kvotasi - milliy tovar ishlab chiqaruvchilarni himoyalash, savdo balansini muvozanatlashga erishish, ichki bozorda talab va taklifni tartibga solish hamda boshqa mamlakatlar tomonidan diskrinimatsiya (kamsitish) savdo siyosati qoʻllanilganda javob tariqasida qoʻllaniladi. Global kvotalar. Bu tovarlarning qaysi mamlakatga eksport yoki import qilinishidan qatiy nazar, eksport va importga nisbatan dunyo miqyosida belgilanadi. Individual kvotalar. Global kvota doirasida tovarni eksport yoki import qiladigan har bir mamlakatga nisbatan belgilanadi. Litsyenziyalash - mutasaddi davlat organlari tomonidan tashqi iqtisodiy faoliyatga ruxsat berish orqali eksport yoki import qilinayotgan tovarlarni muayyan vaqt ichida ma’lum bir miqdorda eksport yoki import qilishga ruxsat berish. Litsyenziyalash kvotalash jarayonining tarkibiy kismi boʻlib, tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solish shakli hisoblanadi. Bir marotabalik litsenziya. Davlat tomonidan biron-bir firmaga bitta tashqi savdo shartnomasini amalga oshirish uchun bir yilgacha muddatda tovarni olib kirish yoki olib chiqish toʻgʻrisidagi yozma ruxsatnoma. Bosh litsenziya — bir yil maboynida cheklanmagan hajmda tovarni import yoki eksport qilish uchun beriladigan ruxsatnoma. Ilmiybaza.uz Globallitsenziya ma’lum vaqt ichida dunyoning xohlagan mamlakatiga cheklanmagan miqdorda yoki qiymatda tovarni olib kirish yoki olib chiqib ketish toʻgʻrisidagi yozma ruxsatnoma. Avtomatik letsenziya eksportyor yoki importyor buyurtmasiga muvofik davlat tomonidan darhol beriladigan yozma ruxsatnoma. “Eksportni ixtiyoriy cheklash” - rasmiy davlatlararo yoki tovar eksportiga norasmiy kvota belgilash toʻgʻrisida savdodagi hamkor tomonidan savdoni cheklash yoki eksportni kengaytirmaslik toʻgʻrisidagi majburiyatga asoslangan eksportni miqdor jihatidan cheklash. Nazorat savollari: 1. Tashqi savdoni tartibga solishning notarif metodlari nima va uning qanday turlari mavjud? 2. Notarif usullarning saqlanib kolishining asosiy sabablari nimada? 3. Tashqi savdoni miqdoriy jihatdan cheklashning qanday usullari mavjud? 4. Kvotalash bilan kontingentlashtirish oʻrtasida qanday fark mavjud? 5. Litsyenziyalash nima va u qanday usullar yordamida tarqatiladi? 6. Savdo siyosatining moliyaviy metodlariga qaysi usullar kiradi? 7. Ichki va eksport subsidiyalarining milliy iqtisodiyotga ta’siri qanday? 8. Savdo siyosatining yashirin metodlari qanday usullardan iborat? 9. Dunyo amaliyotida tashqi savdoni tartibga solishning yashirin usullari nima uchun keng tarqalgan? 10.Tartibga solishning noiqtisodiy metodlari nima va ular qanday tartibda joriy etiladi?