Ilmiybaza.uz
TASHQI SAVDO SIYOSATINING MOLIYAVIY USULLARI
Ushbu bobda quyidagi bilimlar bayon etilgan:
Tashqi savdo subsidiyasining zaruriyati.
Tashqi savdo subsidiyasining konpensatsion bojlar bilan oʻzaro
muvozanati.
Eksport subsidiyasining afzalliklari va kamchiliklari
Eksport subsidiyasining mamlakatlar iqtisodiyotiga ta’siri.
Eksport kreditlarining mohiyati va zaruriyati.
Eksport kreditlarining tartibga solish mexanizmlari.
Demping siyosatining kelib chiqish sabablari, turlari.
Demping siyosatining bartaraf etish choralari.
Ilmiybaza.uz
Kirish
Oʻzbekiston Respublikasi oldida turgan muhim strategik vazifalardan biri
ochiq iqtisodiyotni shakllantirish orqali milliy iqtisodiyotni jahon xoʻjaligi bilan
integratsiyalashuvini ta’minlash va globalizatsiya hamda xalqaro mehnat taqsimoti
afzalliklaridan samarali foydalanishdir. Bu dolzarb muammoni muvaffaqiyatli
yechish
mamlakatimizning
xalqaro
iqtisodiy
munosabatlarini
yanada
rivojlantirishni, ularning samaradorligini oshirishni talab qiladi.
Tashqi iqtisodiy soha - milliy va xalqaro xuquq normalari bilan tartibga
solinadigan turli subyektlar oʻrtasidagi oʻzaro hamkorlikning murakkab tizimi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solish aynan tashqi
savdo siyosatining moliyaviy usullari orqali tashqi aloqalarni boshqarishda ularni
takomillashtirish, ularning samaradorligini oshirishning iqtisodiy vositalarini ishlab
chiqish va amalga oshirish, shuningdek ma’muriy va operatsion choralar bilan
bogʻliq bir qator chora-tadbirlar yordamida amalga oshiriladi.
9.1. Tashqi savdo subsidiyasining zaruriyati va konpensatsion bojlar bilan
oʻzaro muvozanati
Ichki bozorni chet eldagi importdan miqdoriy va yashirin notarif usullari
yordamida himoyalashdan tashqari xalqaro savdo amaliyotida eksportni oshirish
usullari keng ishlatiladi. Ularning kattaroq qismi hukumat tomonidan milliy
eksportyorlarga tugʻri yoki bilvosita kafolat berish va subsidiyalashga asoslangan.
Ilmiybaza.uz
Moliyalash eksport mahsulotining narxini pasaytirishga va shu orqali uning jahon
bozoridagi raqobatbardoshligini oshirishga yoʻnaltirilgan.
Eksportni moliyalash davlat budjeti hisobidan hamda xususiy sektor, ya’ni
eksport qiluvchilar va ularga xizmat koʻrsatadigan banklar tomonidan amalga
oshirilishi mumkin.
Moliyalash savdo siyosati usuli sifatida milliy ishlab chiqaruvchilar va
eksportyorlar foydasiga chet el korxonalarga qarshi diskriminatsiyani koʻzda tutadi.
Savdo siyosatining eng keng tarqalgan moliyaviy usullariga subsidiyalar, kredit
berish va demping kiradi. Agar hukumat milliy ishlab chiqaruvchilar eksportini
ragʻbatlantirish kerak deb topsa, u ularga u yoki bu shaklda budjetdan subsidiya
berishi mumkin.
Subsidiya – milliy ishlab chiqaruvchilarni qoʻllab quvvatlash va importni
diskriminatsiya qilishga yoʻnaltirilgan pul toʻlovi. Toʻlov harakteri boʻyicha
subsidiyalar quyidagilarga boʻlinadi: toʻgʻridan toʻgʻri – eksport operatsiyasini
amalga oshirganidan keyin eksporterga uning harajatlari miqdoridan u olgan
daromadlarning ayirmasi qiymatiga beriladigan toʻlovlar.
Bilvosita – soliqlar toʻlash boʻyicha imtiyozlar, sugʻurtaning imtiyozli
shartlari, bozor foiz stavkasidan past boʻlgan stavka boʻyicha kreditlar berish,
import bojlarning summasini qaytarib berish va boshq. orqali eksportyorlarni
yashirin moliyalash.
Subsidiyalar import bilan raqobatlashuvchi hamda eksportga sotiladigan
mahsulotlarning ishlab chiqaruvchilariga berilishi mumkin. Ichki subsidiya – savdo
siyosatining moliyaviy usuli boʻlib, import bilan raqobatlashuvchi mahsulotlarni
mamlakat ichida ishlab chiqarishni budjet tomonidan moliyalashni koʻzda tutadi.
Import bilan raqobatlashuvchi mahsulotlarning ishlab chiqaruvchilarini qoʻllab
quvvatlash uchun hukumat ularga ichki subsidiya berishni qaror qiladi. Subsidiya
qilinayotgan mahsulotning narxi subsidiya razmeriga pasayadi, va uning maxalliy
ishlab chiqaruvchilari tomonidan taklif chizigʻi Sd dan Ss darajasiga suriladi (1 -
rasm). Mahsulotning ichki ishlab chiqarish hajmi 2 dan 7 gacha koʻpayadi. Ichki
Ilmiybaza.uz
ishlab chiqarish miqdori oshishi hamda talab hajmi oʻzgarmaganligi natijasida
mahsulotning import hajmi 12 dan 7 gacha kamayadi.
9.1-rasm. Ichki subsidiya berilishining iqtisodiy oqibatlari
Ichki ishlab chiqarish hajmini Q2=7 ta’minlashda, ishlab chiqaruvchi oʻz
mahsuloti uchun PS=425 narxni oladi. Ushbu narx iste’molchi toʻlaydigan narxdan
PW=400 va hukumatdan olinadigan subsidiyadan tashkil topadi PWPS=25.
Hukumatning subsidiya toʻlash uchun harajatlari PWPS*Q2=25*7=175.
Ishlab chiqarish harajatlari pasayishini va milliy mahsulotlarning
raqobatbardoshligi oshishini ragʻbatlantirish uchun hukumat ishlab chiqaruvchiga u
import mavjud boʻlmagan paytda ichki bozorga har bir mahsulot birligiga olgan
foydadan kichikroq daromad ta’minlaydigan subsidiya kiritadi. Ichki subsidiya
berilishi natijasida ikki iqtisodiy samara vujudga keladi. Subsidiyaning bir qismi
ishlab chiqaruvchining yutugʻi shaklida ushbu mahsulotning samaraliroq milliy
ishlab chiqaruvchilariga tushadi (а segmenti). Iqtisodiyot uchun yoʻqotish boʻlgan
himoya samarasi (bsegmenti) subsidiya olish natijasida samarasiz maxalliy ishlab
chiqaruvchilar oʻz mahsulotini sotish imkoniyatiga ega boʻlgani sababli vujudga
keladi.
Import bilan raqobatlashuvchi mahsulotlarning ishlab chiqaruvchilariga
beriladigan subsidiyalar import tarifi yoki kvotasiga nisbatan iqtisodiy qulayroq
Ilmiybaza.uz
importni cheklash usuli hisoblanadi. Tarif va kvota ichki narxlarni oʻzgarishiga olib
kelishidan tashqari, ular natijasida import qiluvchi mamlakatga yuklangan
iste’molchilar yoʻqotishlarida ifodalangan iste’mol iqtisodiy samarasi vujudga
keladi (d segmenti). Ishlab chiqaruvchilarga beriladigan subsidiya tarif va kvota
singari milliy iqtisodiyot uchun kamroq yoʻqotishlar hisobidan importni cheklashni
ta’minlaydi.
?
9.1 1.
Tashqi savdoni tartibga solishning notarif metodlari nima
va uning qanday turlari mavjud?
2.
Notarif usullarining saqlanib qolishining asosiy sabablari
nimada?
3.
Tashqi savdoni miqdoriy jihatdan cheklashning qanday
usullari mavjud?
9.2. Eksport subsidiyasining afzalliklari, kamchiliklari va mamlakatlar
iqtisodiyotiga ta’siri
Eksport subsidiyasi – milliy eksporterlarga budjetdan toʻlovlarni koʻzda
tutuvchi savdo siyosatining moliyaviy notarif usuli. Boj singari, eksport subsidiyasi
maxsus yoki qiymatli boʻlishi mumkin. Davlat eksport subsidiyasini toʻlaganda,
eksport qiluvchilar mahsulotni uning ichki narxi tashqi bozordagi narxdan
berilayotgan subsidiya qiymatiga katta boʻlmaguncha eksport qiladilar. Faraz
qilamiz, katta iqtisodiyotli mamlakat mahsulotning eksportyorlariga subsidiya
ajratmoqda. (9.2 rasm).
Subsidiya berish natijasida eksport qiluvchi mamlakatning narxi
Ilmiybaza.uz
PW dan PS gacha koʻtariladi, ammo import qiluvchi mamlakatning narxi PW dan
PS* gacha pasaygani uchun, ichki narxning oshishi subsidiya oʻlchamidan pastroq
boʻladi. Eksport subsidiyasi berilishi natijasida erkin savdo holatiga nisbatan
mahsulotning ichki taklifi hajmi koʻpayadi, ichki talab hajmi esa kamayadi, uning
eksport hajmi esa ortadi. Natijada mahsulotning iste’molchilari zarar koʻradilar va
davlat budjeti xarajat qiladi. Eksport ishlab chiqaruvchilari esa yutadilar.
1. Eksport subsidiyasi natijasida Narx p ichki narx PW dan PS gacha oshadi.
9.2-rasm. Eksport subsidiyasining katta iqtisodiyot uchun iqtisodiy
oqibatlari.
Bunda:
P-
narx
Q-
miqdor Pw ichki narx
Eksport subsidiyasining iqtisodiy samaralari:
Ishlab chiqaruvchilarning yutugʻi (a+b+c);
Iste’molchilarning yoʻqotishlari (a+b);
Ilmiybaza.uz
Davlatning subsidiya berishga xarajatlari(a+b+c+d+e+f+g); Millatning sof
yoʻqotishlari (b+d+e+f+g); b – himoya samarasi;
d – iste’mol samarasi.
Import bojidan farqli ravishda eksport subsidiyasi katta iqtisodiyotning savdo
shartlarini yomonlashtiradi, chunki u mahsulotning chet el bozoridagi narxini PW
dan Ps* gacha pasayishiga olib keladi. (е+f+g) – savdo shartlari samarasi = (PW-
PS*) * Qehp. Shunday qilib, eksport subsidiyalarni ajratishdan kelib chiqadigan
yoʻqotishlar undan olinadigan yutuqlardan kattaroq boʻladi. JST tartiblariga binoan
eksport subsidiyalari noxaq raqobat instrumenti hisoblanadi va ularni qoʻllash
ta’kidlanadi. Import qiluvchi mamlakat eksport qiluvchi mamlakat tomonidan
eksport subsidiyasi berilganini aniqlasa, kompensatsion boj kiritish xuquqiga ega.
Kompensatsion bojning iqtisodiy oqibatlarini Janubiy Koreyadan AQSHga import
qilinayotgan poʻlat bozori misolida koʻrib chiqamiz. Erkin savdo sharoitida bozor
A nuqtasida muvozanatga intiladi (9.3 - rasm).
Eksportga subsidiya va kompensatsiya boji
9.3-rasm. Eksport subsidiyasi va kompensatsion bojning iqtisodiy oqibatlari
Ilmiybaza.uz
Bunda: P - taklif chizigʻi M-import АSEF- import qiluvchi mamlakatning sof
yutugʻi. Koreya hukumati tomonidan beriladigan eksport subsidiyalari elastikligi
tugalmas boʻlgan P0 taklif chizigʻini pastga P1 darajasigacha tushiradi va importni
М0 dan M1 gacha oshiradi. Butun jahon nuqtai nazaridan ushbu savdo hajmi juda
katta hisoblanadi. AQSH korxonalariga Koreya poʻlatini S nuqtasigacha ishlatish
foydali boʻladi. Ushbu nuqtada ular uchun oxirgi tonnaning qiymati P1 ni tashkil
qiladi, jahon xoʻjaligiga esa ushlab oxirgi tonnaning ishlab chiqarish harajatlari R0
ga teng boʻladi. Ushbu resurslarni samarasiz sarflash oqibatida kelib chiqadigan
ortiqcha savdo jahon xoʻjaligiga АBS uchburchak hajmida zarar keltiradi. Ammo
bu import qiluvchi mamlakat uchun foydali: АSEF yuzasi – import qiluvchi
mamlakatning sof yutugʻi. Agar AQSH koreyalik subsidiyalarni neytralizatsiya
qilish uchun kompensatsion bojlarni kiritganida, bozor erkin raqobat sharoitida A
nuqtasidagi oldingi narxga P0 va savdo hajmiga М0 qaytgan boʻlar edi. Natijada
jahon hoʻjaligining yoʻqotishlari bekor qilinadi (ABS yuzasi).
Import qiluvchi mamlakat (AQSH):
Yutuq – ADEF yuzasi (davlat byudjetining yutugʻi).
Yutqazish – ASEF yuzasi (iste’molchilar yutqazishi). Sof yutqazish
– ASD yuzasi (millat yutqazishi).
Eksport qiluvchi mamlakat (Кoreya):
Yutqazish – ADEF yuzasi.
Eksport subsidiyasi berilishi va unga qarshi kompensatsiya boji kiritilishi
natijasida eksport qiluvchi va import qiluvchi mamlakat yutqazadi,jahon hoʻjaligi
esa yutadi.
Eksportni subsidiyalash siyosatiga juda oʻxshash boʻlgan davlat tashqi savdo
siyosatining navbatdagi yoʻnalishi demping deb ataladi
9.2 1. Kvotalash bilan Ingentlashtirish oʻrtasida qanday farq ? mavjud?
2. Litsenziyalash nima va u qanday usullar yordamida tarqatiladi?
3. Savdo siyosatining moliyaviy metodlariga qaysi usullar kiradi?
Ilmiybaza.uz
4. Ichki va eksport subsidiyalarining milliy iqtisodiyotga ta’siri
qanday?
9.3. Eksport kreditlarining mohiyati, zaruriyati va tartibga solish
mexanizmlari
Eksport kreditlari tashqi savdo siyosatining moliyaviy usuli boʻlib, milliy
firmalarning eksport salohiyatini rivojlantirishni davlat tomonidan moliyaviy
ragʻbatlantirishni nazarda tutadi.
Eksport kreditlari quyidagi koʻrinishlarda boʻlishi mumkin:
milliy eksportiyorlarga subsidiyalashgan kreditlar berish-davlat
banklari tomonidan bozor stavkasidan past stavkalarda kreditlar ajratish;
kredit bergan mamlakat tovarini sotib olish sharti bilan xorijiy
importiyorlarga davlat kreditlarini berish;
milliy eksportiyorlarni eksport risklaridan sugʻurtalash.
Eksport kreditlari qisqa, oʻrta va uzoq muddatli boʻlishi mumkin. Eksport
kreditlari boʻyicha eng yirik uyushmalardan biri IHTT doirasida eksportni
kreditlash boʻyicha hukumat va agentliklar vakillaridan iborat guruh-Eksport krediti
guruhi xisoblandi. Bu guruh ikki yil va undan ortiq muddatga berilgan eksport
kreditlarini tartibgasoladi.
Ikkinchi yirik tashkilot kreditlar va investitsiyalarni sugʻurtalash boʻyicha
xalqaro ittifoq—Bern ittifoqi hisoblanadi.
Ba’zi hollarda eksport kreditlari boshqa davlatlarga tashqi yordam berish
shakli sifatida talqin etiladi.
Demping-tovarni tashqi bozorga mamlakatda mavjud normal bahoga
qaraganda past baholarda eksportga chiqarish. Tashqi savdo amaliyotida
dempinning quyidagi shakllaridan foydalaniladi:
Ilmiybaza.uz
?
qanday tartibda joriy etiladi ?
sporadic demping-tashqi bozorga ortiqcha Tovar zaxiralarini past
baholarda epizodik sotish;
oldindan oʻylangan yoki ataylab qilingan demping-bozordagi raqibni
siqib chiqarish va keyinchalik monopol baho oʻrnatish maqsadida eksport
baholarini vaqtinchalik pasaytirish;
doimiy-demping doimiy ravishda tovarlarning eksport bahosini normal
bahoga nisbatan pastroq baholarda sotish
teskari demping — tovarlar eksport bahosining mamlakat ichki
bozoridagi baholarga nisbatan oshib ketishi.
Oʻzaro demping-ikkita mamlakatning bir hil tovarlar boʻyicha past
baholarda oʻzaro savdoga kirishishi.
Dempingdan, eng avvalo, davriy pasayishlar va ichki talab kamayganda,
iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish davrida foydalaniladi. Masalan, ХХ asrning30-
yillarida shunga oʻxshash hodisa Sharqiy Yevropa mamlakatlaridan import
qilinuvchi qishloq xoʻjaligi mahsulotlari bozorida kuzatildi, 70-yillarda AQSH va
Yevropa Ittifoqi tomonidan Yaponiyaga nisbatan demping-dan foydalanish ayblovi
ilgari surildi. Vaqtinchalik va ayniqsa, doimiy dempingga qarash importyor
mamlakatlar JST modsalariga asoslangan holda importga qarshi import bojlarini
joriy etish xuquqiga ega boʻlganligi sababli keyingi yillarda yashirin demping keng
tarqalmokda. Bu eksportyor va importyorlar oʻrtasida importyorlar tomonidan oʻz
milliy bozorida tovarlarni eksport yetkazib bergan narxdan past baholarda sotish
haqida yashirin kelishuvni nazarda tutadi. Yashirin demping yirik TMKlar
tomonidan firma ichida qoʻllaniladagan butlovchi qismlarning transferta
amaliyotida keng tarqalgan (masalan, yapon TMKlari ichida).
9.3 1. Savdo siyosatining yashirin metodlari qanday usullardan iborat?
2. Dunyo amaliyotida tashqi savdoni tartibga solishning yashirin usullari
nima uchun keng tarqalgan?
3. Tartibga solishning noiqtisodiy metodlari nima va ular
