Ilmiybaza.uz TASHQI SAVDO SIYOSATINING YASHIRIN VA NOIQTISODIY USULLARI Ushbu bobda quyidagi bilimlar bayon etilgan:  Tashqi savdo siyosatining yashirin usullari.  Tashqi savdo siyosatini qoʻllash mexanizmlari.  Ichki soliqla va yigʻimlar.  Davlar xaridi doirasidagi siyosat.  Texnik toʻsiqlar va mahalliy komponentlarni ushlab turish talabining qoʻllanish zaruriyati.  Texnik toʻsiqlar va mahalliy komponentlarni mamlakatlar tashqi savdosiga ta’siri.  Tartibga solishning noiqtisodiy usullari. Ilmiybaza.uz Kirish Hozirgi kunda respublikamiz iqtisodiyotida barcha tarmoqlar singari tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida ham jahon iqtisodiyotining globallashuvi hamda integratsiyalashuvi jarayonlaridan kelib chiqqan holda innovatsion yondashuv orqali uni tartibga solishning iqtisodiy va ma’muriy usullaridan samarali foydalanish orqali xalqaro biznes, shuningdek tashqi savdo siyosatini yuritishda kundan-kunga yangicha yondashuvlar, usullar, tartibotlar vujudga kelmoqda. Oʻzbekiston Respublikasi oldida turgan muhim strategik vazifalardan biri ochiq iqtisodiyotni shakllantirish orqali milliy iqtisodiyotni jahon xoʻjaligi bilan integratsiyalashuvini ta’minlash va globalizatsiya hamda xalqaro mehnat taqsimoti afzalliklaridan samarali foydalanishdir. Bu dolzarb muammoni muvaffaqiyatli yechish mamlakatimizning xalqaro iqtisodiy munosabatlarini yanada rivojlantirishni, ularning samaradorligini oshirishni talab qiladi va aynan tashqi savdo siyosatining yashirin va noiqtisodiy usullaridan foydalangan xolda davlatimiz iqtisodiy siyosatini yanada yuksaltirishga xizmat qiladi. 10.1. Tashqi savdo siyosatining yashirin usullari va ularni qoʻllash mexanizmlari Tashqi savdoni taribga solishning tarif va notarif metodlari bor. Notarif metodlarga miqdoriy, moliyaviy, yashirin va noiqtisodiy usullar kiradi. Davlat tashqi savdoni tartibga solishda tarif metodlari bilan bir qatorda notarif metodlardan ham keng foydalanadi. Ularning kopchiligi bojxona tariflaridan farqli ravishda miqdoriy jihatdan oʻlchanmaydi va shuning uchun statistikada yaqqol aks ettirilmaydi. Notarif metodlarning ushbu xususiyati hukumatlarga tashqi savdo Ilmiybaza.uz siyosati sohasida oʻz maqsadlariga erishishda ulardan aralash foydalanishga imkon yaratadi. Notarif usullar — tovar ayirboshlashga ta’sir qilish dastaklarini, ya’ni mamlakatga olib kiriladigan yoki chetga chiqariladigan mahsulot hajmi va nomenklaturasini cheklashni bildiradi. Notarif usullar miqdoriy, moliyaviy, yashirin va noiqtisodiy usullarga ajratiladi. Ular ustun darajada rivojlanayotgan va hukumat tomonidan proteksionistik iqtisodiy siyosatni talab qiluvchi, bozor tuzilmalari shakllanayotgan oʻtish davri iqtisodiyoti mamlakatlariga xosdir. Tahlillar shuni korsatadiki, tashqi savdo davlat tomonidan tartibga solish tarif va notarif usullar kombinatsiyasi yordamida amalga oshiriladi. XXI asr boshlarida tarif usullarining mavqeyi pasayib bormoqda. Ushbu holat Jahon savdo tashkiloti tomonidan a’zo mamlakatlar oldiga qoyilgan strategik vazifa — ular ortasidagi oʻzaro tovar savdosida tarif cheklashlarini bosqichma-bosqich bartaraf etish vazifasi bilan bogʻliq. Dunyoning turli mamlakatlari oʻz savdo siyosatlarini amalga oshirish uchun turli dastaklardan foydalanadilar. Notarif cheklashlarning oʻrtacha darajasiga, odatda, u yoki bu cheklashga oid import yoki eksportning qiymat ulushi sifatida qaraladi. Bunda ularning natija berish darajasiga tuzatish kiritiladi. Masalan, zaruriy hujjatlar taqdim etilganda hokimiyat organlari tomonidan beriladigan eksport uchun avtomatik litsenziya, shubhasiz, belgilangan miqdordan ortiq tovarlarni eksport qilishni ta’qiqlovchi eksport kvotasiga nisbatan ancha kam darajada eksportni chegaralaydi. Tovarlarni eksport va import qilishga oid turli cheklashlar, tanlab litsenziyalash yuqori darajada samarali miqdoriy cheklovlar sanaladi. Avtomatik litsenziyalash, moslanuvchan kvotalar kam samara beruvchi cheklovlarga kiradi. Bir soʻz bilan aytganda, mamlakat xalqaro savdo siyosatining u yoki bu dastaklarini qollash haqida qaror qabul qilar ekan, odatda, ularning birgalikda ta’sir koʻrsatishi va joriy vaziyatga ta’sirini, davlat ichkarisida va undan tashqarida kutilayotgan istiqbollarni baholaydi. Notarif usullarning saqlanib qolishi quyidagi sabablarga bogliq: Ilmiybaza.uz • aksariyat notarif cheklovlar xalqaro shartnomalar orqali tartibga solinmaydi va ularni qoʻllash milliy hukumatlar tashabbusi bilan amalga oshiriladi; • notarif cheklovlar tovarlar narxining darhol oshib ketishiga olib kelmaydi va iste’molchiga soliq yuki borib tushmaydi. Tashqi savdoning yashirin metodlari notarif metodlar tarkibiga kiradi. Tashqi savdoni tartibga solishning miqdoriy cheklash usullari bilan bir qatorda yashirin proteksionizm usullari ham muhim ahamiyatga ega. Ba’zi hisob-kitoblarga qaraganda yashirin proteksionizmning bir necha yuz xil turlari mavjud. Davlat ular yordamida eksport yoki importni bir tomonlama cheklashi mumkin. Yashirin proteksionizm turlari;  Texnik toʻsiqlar (milliy standartlarga rioya qilishi, import qilinayotgan mahsulotlarning faqat sertifikatini talab qilish, tovarlarni maxsus upakovkalash va markalash, sanitariya-epidemiologiya qoidalariga rioya qilish);  Ichki soliqlar va yigʻimlar –mazkur usul import qilinayotgan tovarlarning ichki bahosini oshirishga qaratilgan boʻlib shu orqali import qilinayotgan tovarlarning raqobatdoshligini tushirishga qaratilgan (qoʻshilgan qiymat soligʻi, savdo soligʻi, aksiz soligʻi, bojxonada rasmiylashtirish uchun yigʻimlar ,port soligʻi, registratsiya soligʻi va boshqalar.);  Davlat xaridi doirsaidagi siyosat- davlat organlari va korxonalaridan ma’lum tovarlarni qimmat boʻlishiga qaramasdan faqat milliy firmalardan sotib olishga yoʻnaltirgan siyosat;  Mahalliy komponentlarni ushlab turish talabi- ichki bozor moʻljallangan tovarlarning ma’lum bir qismini mahallaiy ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqargan boʻlishi kerak. Yashirin proteksionizm usullari mohiyati jihatdan markaziy hukumat va hatto mahalliy hokimiyat organlari tomonidan tashqi savdo yoʻliga bojxona tabiatiga ega bolmagan turli toʻsiqlarni oʻrnatishini anglatadi. Yashirin proteksionizm usullarining koʻpchiligi xalqaro savdo muvofiqlashtirilgan tamoyillarini buzishning yaqqol namunasidir. Alohida mamlakat import yoki eksportni bir tomonlama Ilmiybaza.uz chegaralashida foydalanadigan yashirin proteksionizm usullarining yuzdan oshiq turi mavjud. Texnik tosiqlar — bu yashirin proteksionizm usuli boʻlib, milliy texnik, ma’muriy me’yorlar va qoidalar shunday ishlab chiqiladiki, ular tovarlarni tashqaridan olib kirishga toʻsqinlik qiladi. Texnik xarakterdagi toʻsiqlarning eng keng tarqalganlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:  Milliy standartlarga rioya etishning talab qilinishi;  Import maxsulotning sifati haqida sertifikat olishining talab; Maxsus qadoqlash va markirovkalashning talab qilinishi;  Ma’lum sanitariya va gigiyena qoidalariga rioya etishning talab qilinishi;  Atrof-muhitni himoyalash boʻyicha tadbirlar oʻtkazishning talab qilinishi;  Murakkablashtirilgan bojxona rasmiyatchiliklariga rioya etilishining talab qilinishi;  Iste’molchilar huquqlarini himoyalash toʻgʻrisidagi qonunlarga rioya etishning talab qilinishi va xokazolar. ? 1 0 . 1 . 1 Tashqi savdoni tartibga solishning notarif metodlari nima va uning qanday turlari mavjud? 2 . Notarof usullarning saqlanib qolishining asosiy sabablari nimada? Ilmiybaza.uz 10.2. Ichki soliqlar va yigʻimlar hamda davlat xaridi doirasidagi siyosat Ichki soliqlar va yigʻimlar — bu yashirin proteksionizm usuli boʻlib, ular import tovarning ichki narxini koʻtarishga va bu orqali uning ichki bozordagi raqobatbardoshligini pasaytirishga yunaltirilgan. Ular markaziy hukumat va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan joriy qilinishi mumkin. Import tovarlardan olinadigan soliqdar toʻgʻri soliqlar (qoʻshimcha qiymat soligʻi, aksiz soligʻi, sotishdan olinadigan soliq) yoki egri soliqlar (bojxonada rasmiylashtirish uchun yigʻimlar, registratsiya uchun va boshqa rasmiyatchiliklar uchun yigʻimlar) koʻrinishida boʻlishi mumkin. Davlat xaridlari doirasida siyosat — bu yashirin proteksionizm usuli boʻlib, unga koʻra davlat organlari va korxonalardan faqat milliy ishlab chiqaruvchilar tovarlarini (bu tovarlar import tovarlardan qimmat boʻlsa ham) sotib olish talab qilinadi. Davlat xaridi davlat organlari (tashkilot, muassasalari)ning davlat funksiyasini amalga oshirish uchun qiladigan xarajatlarning asosiy qismini tashkil etib, milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va investitsiya oqimini ta’minlash uchun qulay shart-sharoitlar shakillanishining muhim omillaridan biri hisoblanadi. Davlat xaridi investitsiya salohiyatini samarali taqsimlash va davlat uchun strategik ahamiyatli boʻlgan tarmoqlarning rivojlanishi uchun qulay shartsharoitlar yaratilishining, shuningdek, ilmiy tadqiqotlarni oʻtkazish va natijalarini ishlab chiqarish jarayonlariga jalb qilishning muhim vositasi sanaladi. Shuning uchun davlat xaridlarini tashkil etish bilan bogʻliq muammolar doim dolzarb boʻlib, barcha davlatlarda davlat xaridi tizimini takomillashtirishga qaratilgan uzviy va davomli choratadbirlar amalga oshirilmoqda. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-yil 7-fevraldadagi “Davlat xaridlari tizimini muqobillashtirish va ularga kichik biznes subyektlarini jalb qilishni kengaytirish toʻgʻrisida”gi PQ-1475 sonli Qarorini qabul qilinishi bilan davlat xaridlarini takomillashtirishning yangi davri boshlandi. Mazkur qaror ijrosini ta’minlash yuzasidan mamlakatimizda bir qator muhim chora-tadbirlar amalga oshirildi. Oʻzbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini qoʻlga kiritgan dastlabki Ilmiybaza.uz kunlardan boshlab ijtimoiy yoʻnaltiriligan bozor iqtisodiyoti sari islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirmoqda. Davlat tizimi va boshqaruv sohasidagi islohotlar natijasida xarajatlarni boshqarishning yangi huquqiy tizimi shakllantirilmoqda. Bu oʻz navbatida, davlat mablagʻlarini sarflanishi samaradorligini ta’minlashga, uning zamonoviy boshqaruv mexanizmlarini amalda tatbiq etishga imkon beradi. Xalqaro miqyosda yuzaga kelgan yangi iqtisodiy vaziyat, davlat mablagʻlari hisobidan xarajatlarni amalga oshirishda hukumatlar oldiga qoʻyilgan vazifalarning muhimligini oshirmoqda. Ma’lumki, davlat oʻz vazifalarini bajarish jarayonida bir qator xarajatlar qilishi zarur. Bu xarajatlar, eng avvalo, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun turli tarmoqlarga investitsiya qilishga, aholining turmush darajasini koʻtarishga, hamda ijtimoiy vazifalarni bajarishga qaratilgan, davlatni boshqarish, mudofaani ta’minlash kabi aniq maqsadlarga yoʻnaltirilgan, rejalashtirilgan xarajatlardan iborat boʻladi. Umum davlat xarajatlari, asosan, davlat budjeti va davlatning boshqa markazlashtirilgan fondlari orqali moliyalashtiriladi. Davlat budjetining iqtisodiy tushunchasi, umumjamiyat miqyosida markazlashgan, davlat ishtirokida toʻplangan va sarflanadigan moliyaviy resurslarni anglatadi.  Davlat xarajatlarining muhim tarkibiy qismi sifatida davlat xaridi alohida oʻringa ega. Tovar va xizmatlarni xarid etish dunyo rivojlanish amaliyotida muhim oʻrin egallaydi hamda fondlar hamda investitsiyani samarali oʻzlashtirishga yoʻnaltirilgan uzluksiz jarayon hisoblanadi. Oʻzbek tilidagi “xarid” termini (inglizchada) “sotib olish” ma’nosi bilan bir ma’noda ishlatilib, zamonoviy tushunchalarda mahsulotlarni, bajarilgan ishlarni yoki koʻrsatilgan xizmatlarni ma’lum haq evaziga olish demakdir (inglizchada, prosurement of goods, works and servises). Davlat xaridi - bu davlat ehtiyojlari uchun tovarlar va xizmatlarni qisman yoki toʻliq davlat mablagʻlari evaziga sotib olishdir. Davlat xaridini boshqarishga tizimli yondoshuv toʻgʻriroq boʻladi. Shunday ekan, davlat ehtiyojlari uchun xaridni rejalashtirish va amalga oshirish hamda nazorat etish bilan bogʻliq barcha jarayonlar davlat xaridi tizimini yuzaga keltiradi. Davlat xaridi davlat Ilmiybaza.uz farq mavjud? infratuzilmasini moddiy-moliyaviy ta’minlash uchun amalga oshiriladi. Davlat infratuzilmasini umumiy tarzda ikkita yirik tarkibiy qismiga ajratish mumkin:  Iqtisodiy infratuzilma (transport, maishiy xizmatlar, kundalik iqtisodiy faoliyatga amalga oshirish uchun birlamchi boʻlgan infratuzilmalar);  Ijtimoiy infratuzilma (maktablar, shifoxonalar, kutubxonalar, yoki boshqacha aytganda, jamiyat kundalik hayoti uchun birlamchi infratuzilmalari). Ijtimoiy sohalarga Davlat xaridini amalga oshirish zarurati umumjamiyat manfaatlaridan kelib chiqadi. Oʻzbekistonda ijtimoiy sohalarga investitsiyalar va davlat xaridi mavjud qonuniy-me’yoriy aktlar orqali tartibga solinadi. Davlat moliyasini boshqarishni isloh etish boʻyicha amalga oshirilayotgan oʻzgarishlarning tarkibiy qismi sifatida, davlat xaridini tashkil etishni tubdan isloh etish, uni tartibga soluvchi huquqiy bazani shakllantirish, davlat xarajatlari samaradorligini oshirishning muhim vositasi hisoblanadi. Davlat xaridini boshqarish tizimini takomillashtirish uchun quyidagi elementlardan foydalanish samarali yoʻnalish hisoblanadi: davlat xaridini boshqarish yuzasidan ilgʻor xorijiy tajribalardan foydalanish; davlat xaridi siyosatini davlatning iqtisodiy siyosati maqsadlariga muvofiqlashtirish; davlat xaridi sohasidagi amalga oshirilayotgan siyosatni monitoring va baholashni tatbiq etish. 10.2 1. Tashqi savdoni miqdoriy jihatidan cheklashning qanday usullari mavjud? ? 2. Kvotalash bilan kontingentlashtirish oʻrtasida qanday 10.3. Texnik toʻsiqlar va mahalliy komponentlarni ushlab turish talabining qoʻllanilish zaruriyati hamda mamlakatlar tashqi savdosiga ta’siri Tashqi savdoni tartibga solishning miqdoriy cheklash usullari bilan bir qatorda yashirin proteksionizm usullari ham muhim ahamiyatga ega. Ba’zi hisob- kitoblarga qaraganda yashirin proteksionizmning bir necha yuz xil turlari mavjud. Ilmiybaza.uz Davlat ular yordamida eksport yoki importni bir tomonlama cheklashi mumkin. Yashirin proteksionizm turlari:  Texnik toʻsiqlar (milliy standartlarga rioya qilish, import qilinayotgan maxsulotlarning sifat sertifikatini talab qilish, tovarlarni maxsus upakovkalash va markalash, sanitariya-epidemologiya qoidalariga rioya qilish):  Ichki soliqlar va yigʻimlar –mazkur usul import qilinayotgan tovarlarning ichki bahosini oshirishga qaratilgan boʻlib shu orqali import qilinayotgan tovarning raqobatdoshligini tushirishga qaratilgan(qoʻshilgan qiymat soligʻi, savdo soligʻi, aksiz soligʻi, bojxonada rasmiylashtirish uchun yigʻimlar, port soligʻi, registratsiya soligʻi va boshqalar.)  Davlat xaridi doirsaidagi siyosat davlat oʻrganlari va korxonalaridan ma’lum tovarlarni qimmat boʻlishiga qaramasdan faqat milliy firmalardan sotib olishga yoʻnaltirilgan siyosat;  Mahallaiy komponentlarni ushlab turish talabi-ichki bozorga moʻljallangan tovarlarning ma’lum bir qismini mahalliy ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqargan boʻlish kerak.  Yashirin proteksionizm usullari mohiyati jihatidan markaziy hukumat va hatto mahalliy hokimiyat organlari tomonidan tashqi savdo yoʻliga bojxona tabiatiga ega boʻlmagan turli toʻsiqlarni oʻrnatishni anglatadi.Yashirin proteksionizm usullarining koʻpchiligi xalqaro savdo muvofiqlashtirilgan tamoyillarini buzishning yaqqol namunasidir. Alohida mamlakat import yoki eksportni bir tomonlama chegaralashida foydalanadigan yashirin proteksionizm usullarining yuzdan oshiq turi mavjud. Texnik toʻsiqlar — bu yashirin proteksionizm usuli boʻlib, milliy texnik, ma’muriy me’yorlar va qoidalar shunday ishlab chiqiladiki, ular tovarlarni tashqaridan olib kirishga toʻsqinlik qiladi. Texnik xarakterdagi toʻsiqlarning eng keng tarqalganlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:- milliy standartlarga rioya etishning talab qilinishi; Mahalliy komponentlarning tovar tarkibida boʻlishligiga talablar – bu davlat siyosatining yashirin usuli boʻlib, unga koʻra ichki bozorda sotiladigan pirovard tovarda milliy ishlab chiqaruvchilarning ulushi Ilmiybaza.uz qonuniy ravishda belgilab koʻyiladi. Faraz qilaylik, mamlakatda tovar taklifi СD tovarga talab esa DD ni tashkil kiladi. Erkin savdo sharoitida 1R narxda xorijdan tovar taklifi 1С ni tashkil qiladi. Ushbu mamlakatda ishlab chiqarish tannarxi xorijga nisbatan yuqori boʻlganligi sababli mahalliy tovarlar taklif qilinadigan narx ham yuqori. Agar mahalliy ishlab chiqaruvchilar va xorijdan taklif qilinayottan tovarlar mikdorini har bir narx uchun koʻshib chiqsak, ushbu mamlakat bozorida ana shu tovarning jami taklif toʻgʻri chizigʻiga — 2С ega boʻlamiz. Ichki talab jami talab bilan A nuqtada muvozanatga keladi. Bu muvozanat nuqtada IP narxda 6Q ta tovar sotiladi, bu tovarlarning Q1 tasi ichki ishlab chiqaruvchilar, 5Q tasi xorijliklar tomonidan sotiladi (10.1-rasm) A) B) Ilmiybaza.uz 10.1-rasm (А ва Б).Mahalliy komponentlarning tovar tarkibida boʻlishligi talablari Hukumat mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilishga qaror qiladi va mahalliy komponentlarning tovar tarkibida boʻlish talablarini joriy qiladi. Cheklovlarga duch kelmaslik uchun xorijiy kompaniyalar oʻz ishlab chiqarishini shu mamlakat xududiga koʻchirib oʻtkazadi, bu esa ularning ishllab chiqarish xarajatlarining oshishiga olib keladi. Xarajatlar oshishi natijasida tovar qimmatlashadi xorijdan taklif chizigʻi С dan С3 ga koʻchib oʻtadi. Buning natijasida jami taklif chizigʻi ham С2 dan С4 gа koʻchib oʻtadi va V nuqtada muvozanatga keladi. Natijada tovar narxi R2 gacha oshadi va sotish hajmi Q4 gacha kamayadi. Sotilgan tovarlarni Q2 tasi mahalliy ishlab chiqaruvchilar, Q3 tasi esa mamlakatga ishlab chikarishni koʻchirib oʻtkazgan xorijliklar tomonidan ishlab chiqariladi. Xorijga nisbatan kimmatroq mahalliy komponentlarni sotib olish talabiga muvofiq ishlab chikarish xarajatlari oshib ketdi va narx Pi dan R2 ga koʻtarishdi, iste’molchilarning zarari esa а+b+c+d+е ga teng boʻldi. Bu yerda: a segment - chegaraviy samara (mahalliy ishlab chiqaruvchilarga qayta taqsimlanadigan summa), b segment - himoyalash samarasi (mahalliy ishlab chiqarishning xorijiy ishlab chiqarishga nisbatan samarasizligi sababli yoʻqotishlar) d segment - iste’mol samarasi (narx oshishi natijasida iste’mol miqdoridagi yoʻqotishlar) ? 10.3 1. Litsenziyalash va u qanday usullar yordamida tarqatiladi? 2.Dunyo amaliyotida tashqi savdoni tartibga solishning yashirin usullari nima uchun keng tarqalgan? 3. Tartibga solishning noiqtisodiy metodlari nima ular qanday tartibda joriy etiladi? Ilmiybaza.uz 10.4. Tartibga solishning noiqtisodiy usullari Tashqi savdoni tartibga solishning notarif dastaklari tarkibida huquqiy dastaklar muhim oʻrin egallagan. Ularni, odatda, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda noiqtisodiy dastaklar, deb nomlashadi. Bu dastaklar ikki va koʻp tomonlama kelishuvlarda oʻz aksini topadi. Savdo kelishuvlari, dengizda suzish va savdo sulhi — bu davlatlararo shartnomalarning bir turi boʻlib, ikki tomonlama savdoning tamoyillarini va rejimini oʻrnatadi. Oʻzaro savdoda mamlakatlar bir-biriga nisbatan qulay shart- sharoit yaratib berish uchun va neytral suvlardan, hududdan kelishilgan holda foydalanish uchun ikki tomonlama kelishuvlar imzolashga harakat qilishadi. Bunday kelishuvlar, odatda, ijro hokimiyatlari tomonidan tuziladi va keyinchalik mamlakatlarning qonun chiqarish organlari tomonidan ratifikatsiyalanadi. Shuningdek, ikki tomonlama kelishuvlar, odatda, 5-10-yilga tuziladi va muntazam ravishda qayta koʻrib chiqiladi. Davlatlararo kelishuvlarda mamlakatlar bir-biriga nisbatan quyidagi huquqiy rejimlardan birini qoʻllashga kelishib olishadi: 1 . Milliy rejim — mamlakat oʻzining yuridik va jismoniy shaxslariga yaratib beradigan shart-sharoitdan, rejimdan hamkor mamlakat rezidentlariga ham foydalanishga ruxsat berishini nazarda tutuvchi rejim. Misol uchun, mamlakatlarni importyorlardan undiradigan aksiz soligʻi va QQS stavkasi ichki ishlab chiqaruvchilardan undiriladigan soliq stavkalaridan yuqori boʻladi. Agar mamlakatlar oʻzaro savdoda milliy rejimni qoʻllashga kelishib olishsa, bu soliq stavkalari ichki va xorijiy subektlar uchun bir xil boʻladi. 2. Mumkin qadar qulaylik yaratish rejimi — bir mamlakat tomonidan uchinchi mamlakat (savdo kelishuvida aks ettirilmagan mamlakat)ga yaratgan qulay shart-sharoitlarni, afzallik va imtiyozlarni oʻz hamkor mamlakatiga ham taqdim etishini nazarda tutuvchi huquqiy rejim. Ammo bu rejimda quyidagi hollarda berilgan imtiyozlar inobatga olinmaydi: • qoʻshni mamlakatlarga taqdim etilgan imtiyozlar; Ilmiybaza.uz • bir integratsion guruh ichida taqdim etilgan imtiyozlar; • BMT ning 1971-yilda qabul qilgan Umumiy preferensiyalar tizimi doirasida berilgan imtiyozlar. Bu rejimga ega bolish bugungi kunda katta ahamiyat kasb etadi. Misol uchun, JST ga a’zo bolish uchun mamalkat bu tashkilotga kiruvchi boshqa mamlakatlarning har biri bilan «mumkin qadar qulaylik yaratish» rejimini taqdim etish boʻyicha kelishuv imzolashi shart. Hozirda jahon bozorining turli segmentlarida xalqaro savdo muammolarini muvofiqlashtiruvchi koʻplab xalqaro tashkilotlar, uyushmalar, kengashlar faoliyat yuritmoqdalar, koʻp tomonlama xalqaro bitimlar imzolangan. Masalan, ayrim xomashyo tovarlari xalqaro savdosini tartibga solish maqsadida koʻp tomonlama bitimlar imzolangan va importyor davlatlar va eksportyorlar ishtirokida xalqaro tashkilotlar tashkil qilingan: kakao (Kakao boʻyicha xalqaro tashkilot — International Cocoa Organisation), kofe (Kofe boʻyicha xalqaro tashkilot International Coffe Organisation — ICO), tabiiy kauchuk (Tabiiy kauchuk boʻyicha xalqaro tashkilot — International Natural Rubber Organisation — INRO), shakar boʻ-yicha (Shakar boʻyicha xalqaro tashkilot — Internaitonal Suger organization— ISO). Neftni eksport qiluvchi mamlakatlar OREK faoliyatida ask etadi. Undan tashqari, davlatlararo uyushmalar yoki xalqaro kengashlar faoliyat yuritmoqdalar va mis, boksit, temir rudasi, simob, volfram, qalay, kumush, fosfatlar, tropik turdagi yogʻochlar, teri, don, kokos mahsulotlari, jut, paxta, qora murch, choy, banan, yeryongʻoq, sitrus, goʻsht va urugʻli yogʻlar boʻyicha xalqaro konsultativ tashkilotlar. BMT doirasida jahon savdosi BMT ning Savdo va rivojlanish Konferensiyasi (UNCTAD) va BMT ning Xalqaro savdo huquqi boʻyicha Komissiyasi (UNCITRAL) tomonidan tartibga solinadi. TUSHUNCHA VA IBORALAR Ilmiybaza.uz Notarif usullar — tovar ayirboshlashga ta’sir qilish dastaklarini, ya’ni mamlakatga olib kiriladigan yoki chetga chiqariladigan mahsulot hajmi va nomenklaturasini cheklashni bildiradi. Texnik tosiqlar — bu yashirin proteksionizm usuli boʻlib, milliy texnik, ma’muriy me’yorlar va qoidalar shunday ishlab chiqiladiki, ular tovarlarni tashqaridan olib kirishga toʻsqinlik qiladi. Ichki soliqlar va yigʻimlar — bu yashirin proteksionizm usuli boʻlib, ular import tovarning ichki narxini koʻtarishga va bu orqali uning ichki bozordagi raqobatbardoshligini pasaytirishga yunaltirilgan. Davlat xaridlari doirasida siyosat — bu yashirin proteksionizm usuli boʻlib, unga koʻra davlat organlari va korxonalardan faqat milliy ishlab chiqaruvchilar tovarlarini sotib olish talab qilinadi. Iqtisodiy infratuzilma — transport, maishiy xizmatlar, kundalik iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun birlamchi boʻlgan infratuzilmalar; Ijtimoiy infratuzilma — maktablar, shifoxonalar, kutubxonalar, yoki boshqacha aytganda, jamiyat kundalik hayoti uchun birlamchi infratuzilmalar. Nazorat savollari: 1. Tashqi savdoni tartibga solishning notarif metodlari nima va uning qanday turlari mavjud? 2. Notarif usullarning saqlanib kolshlining asosiy sabablari nimada? 3. Tashqi savdoni miqdoriy jihatdan cheklashning qanday usullari mavjud? 4. Kvotalash bilan kontingentlashtirish oʻrtasida qanday fark mavjud? 5. Litsyenziyalash nima va u qanday usullar yordamida tarqatiladi? 6. Dunyo amaliyotida tashqi savdoni tartibga solishning yashirin usullari nima uchun keng tarqalgan?