TASHQI SAVDONI TARTIBGA SOLISHNING TARIF METODLARI

Yuklangan vaqt

2024-06-04

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

24

Faytl hajmi

342,5 KB


Ilmiybaza.uz 
 
 
 
 
TASHQI SAVDONI TARTIBGA SOLISHNING TARIF METODLARI  
  
 
Ushbu bobda quyidagi bilimlar bayon etilgan:  
 
Tashqi savdoni tartibga solish zaruriyatlari.   
 
Tashqi savdo siyosati.  
 
Bojxona tarifining turlari.   
 
Bojxona tarifining guruhlanishi  va xisoblash usullari.  
 
Tarif stavkalarining katta va kichik mamlalakatlar iqtisodiyotiga 
ta’siri.  
 
Tarif stavkalarini qoʻllashning Jahon tajribalari.  
 
Tarif siyosatining afzalliklari va kamchiliklari.  
Tashqi siyosatining zamonaviy tendensiyalari.  
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ilmiybaza.uz TASHQI SAVDONI TARTIBGA SOLISHNING TARIF METODLARI Ushbu bobda quyidagi bilimlar bayon etilgan:  Tashqi savdoni tartibga solish zaruriyatlari.  Tashqi savdo siyosati.  Bojxona tarifining turlari.  Bojxona tarifining guruhlanishi va xisoblash usullari.  Tarif stavkalarining katta va kichik mamlalakatlar iqtisodiyotiga ta’siri.  Tarif stavkalarini qoʻllashning Jahon tajribalari.  Tarif siyosatining afzalliklari va kamchiliklari. Tashqi siyosatining zamonaviy tendensiyalari.
Ilmiybaza.uz 
 
 
KIRISH  
  
Jahon xoʻjaligida tashqi savdoni tartibga solishning tarif metodlaridan 
foydalangan xolda davlatlar tashqi savdo aloqalarini qaytadan tashkil etish, ayrim 
tarmoq va sohalarda tarkibiy oʻzgarishlarni chuqurlashtirish zarurati borligi ham 
ayon boʻlmoqda. Natijada, keyingi yillarda global va mintaqaviy darajada dunyo 
tashqi savdosida yangi yoʻnalishlarda siljishlar roʻy bermoqda. Davlatlarning tashqi 
savdo strategiyalarida ham tub oʻzgarishlar namoyon boʻlmoqda.  
Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi savdo vazirligi avvalo, tashqi savdo 
sohasida davlat siyosatini shakllantirish va amalga oshirish, hamda tashqi savdo 
faoliyatini 
tartibga 
solish 
sohasida 
davlat 
boshqaruvi 
organlari 
ishini 
muvofiqlashtiradi. Shuningdek, ushbu vazirlik oʻz vakolatlari doirasida qabul 
qilingan va normativ-huquqiy xarakterga ega boʻlgan qarorlari davlat va xoʻjalik 
boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, 
mulkchilik shakli va idoraviy mansubligidan qat’iy nazar, xoʻjalik yurituvchi 
subyektlar tomonidan bajarilishi majburiy hisoblanadi.  
  
  
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
Ilmiybaza.uz KIRISH Jahon xoʻjaligida tashqi savdoni tartibga solishning tarif metodlaridan foydalangan xolda davlatlar tashqi savdo aloqalarini qaytadan tashkil etish, ayrim tarmoq va sohalarda tarkibiy oʻzgarishlarni chuqurlashtirish zarurati borligi ham ayon boʻlmoqda. Natijada, keyingi yillarda global va mintaqaviy darajada dunyo tashqi savdosida yangi yoʻnalishlarda siljishlar roʻy bermoqda. Davlatlarning tashqi savdo strategiyalarida ham tub oʻzgarishlar namoyon boʻlmoqda. Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi savdo vazirligi avvalo, tashqi savdo sohasida davlat siyosatini shakllantirish va amalga oshirish, hamda tashqi savdo faoliyatini tartibga solish sohasida davlat boshqaruvi organlari ishini muvofiqlashtiradi. Shuningdek, ushbu vazirlik oʻz vakolatlari doirasida qabul qilingan va normativ-huquqiy xarakterga ega boʻlgan qarorlari davlat va xoʻjalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, mulkchilik shakli va idoraviy mansubligidan qat’iy nazar, xoʻjalik yurituvchi subyektlar tomonidan bajarilishi majburiy hisoblanadi.
Ilmiybaza.uz 
 
  
  
 
  
  
7.1 Tashqi savdoni tartibga solish zaruriyati va tashqi savdo siyosati  
  
Tashqi savdo siyosati davlat tashqi iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi 
boʻlib, milliy iqtisodiyotning tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini oshirish va 
tashqi 
raqobatdan 
mahalliy 
ishlab 
chiqaruvchilarni 
himoya 
qilishga 
koʻmaklashuvchi chora tadbirlar yigʻindisidir.  
Tashqi savdo siyosati quyidagi ikki yoʻnalishni oʻz ichiga oladi:  1 
eksport siyosati;  2 import siyosati.  
Eksport siyosati eksportga yoʻnaltirilgan rivojlanish modeli doirasida 
rivojlanadi. Import siyosatining turlaridan biri import oʻrnini qoplash siyosati 
hisoblanib, bu siyosat koʻpchilik mamlakatlar iqtisodiyotining sanoatlashishida 
katta rol oʻynagan. Tashqi savdo siyosatining asosida mumkin qadar qulaylik 
yaratish rejimi yotadi. Tashqi savdo siyosati milliy, ikki tomonlama, hududiy, 
xalqaro darajalarda amalga oshiriladi. Qayd yetib oʻtilgan har bir daraja oʻz 
xususiyatlariga ega .Davlatning tashqi savdoga aralashish miqyosiga va tartibga 
solish darajasiga qarab tashqi savdo siyosati proteksionistik va erkin savdo 
xarakteriga ega boʻladi.  
  
 
  
Tashqi savdo  
siyosati 
Proteksionizm 
Erkin savdo 
Ilmiybaza.uz 7.1 Tashqi savdoni tartibga solish zaruriyati va tashqi savdo siyosati Tashqi savdo siyosati davlat tashqi iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi boʻlib, milliy iqtisodiyotning tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini oshirish va tashqi raqobatdan mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilishga koʻmaklashuvchi chora tadbirlar yigʻindisidir. Tashqi savdo siyosati quyidagi ikki yoʻnalishni oʻz ichiga oladi: 1 eksport siyosati; 2 import siyosati. Eksport siyosati eksportga yoʻnaltirilgan rivojlanish modeli doirasida rivojlanadi. Import siyosatining turlaridan biri import oʻrnini qoplash siyosati hisoblanib, bu siyosat koʻpchilik mamlakatlar iqtisodiyotining sanoatlashishida katta rol oʻynagan. Tashqi savdo siyosatining asosida mumkin qadar qulaylik yaratish rejimi yotadi. Tashqi savdo siyosati milliy, ikki tomonlama, hududiy, xalqaro darajalarda amalga oshiriladi. Qayd yetib oʻtilgan har bir daraja oʻz xususiyatlariga ega .Davlatning tashqi savdoga aralashish miqyosiga va tartibga solish darajasiga qarab tashqi savdo siyosati proteksionistik va erkin savdo xarakteriga ega boʻladi. Tashqi savdo siyosati Proteksionizm Erkin savdo
Ilmiybaza.uz 
 
7.1-Rasm. Tashqi savdo siyosatining turlari.  
Erkin savdo munosabatlari, talab va taklif asosida rivojlanadigan erkin savdo 
davlatning eng kam aralashuvi siyosatini aks ettiradi.  
Proteksionizm - tarif va notarif instrumenglarni qoʻllash yoʻli bilan ikki 
bozorni xorijiy raqobatchilardan ximoya qilish davlat siyosatidir.   
Qaysi siyosat afzal, degan savol iqtasodchilarning doimiy bahslashuviga olib 
keladi. Milliy sanoat rivojlanishiga imkon beruvchi proteksionizm afzalmi yoki 
milliy ishlab chiqarish ustuvorliklarini xalqaro ustuvorliklar bilan qiyosiy 
taqqoslash imkonini beruvchi savdo erkinligimi? Tarixning turli davrlarida tashqi 
savdo amaliyoti goh u tomonga, goh bu tomonga kayishib kelgan, toʻgʻri, u hech 
qachon ekstremal shakllardan birontasini qabul qilmagan. ХХ asrning 50-
60yillarida xalqaro iqtisodiyot uchun proteksionizmdan tashqi savdoni yanada 
liberallashtirish tomonga qaygish xos boʻlgan boʻlsa, 70yillarning boshidan teskari 
tamoyil koʻzga tashlandi—mamlakatlar oʻz ichki bozorlarini tarif va notarif 
toʻsikdar yordamida xorijiy raqobatdan himoya qilishni boshladilar. Zamonaviy 
proteksionizm nisbatan tor sohalerda-qishloq xoʻjaligi, toʻqimachilik, kiyim-kechak 
va poʻlat tarmoqlarida mujassamlashgan.  
Proteksionisgik tamoyillar rivojlanishining kuyidagi shakllarini ajratish 
mumkin:  
 
Selektiv proteksionizm – ayrim mamlakatlar yoki tovarlar guruhiga 
nisbatan qoʻllaniladi;  
 
Tarmoq proteksionizm – muayyan tarmoqlarni, avvalo agrar 
proteksionizm doirasida qishloq xoʻjaligini ximoyalaydi;  
 
Jamoaviy proteksionizm – mamlakatlar birlashmarlari tomonidan 
ushbu birlashmaga kirmaydigan mamlakatlarga nisbatan qoʻllaniladi;  
 
Yashirin proteksionizm – ichki iqtisodiy siyosat usullari yordamida 
amalga oshiriladi.  
Savdo siyosati doirasida iqtisodiy, siyosiy, ma’muriy, tashkiliy, xuquqiy va 
boshqa masalalar uzviy bogʻlanib ketadi. Xalqaro iqtisodiyot asosan savdo siyosati 
choralarini qullashning iqtisodiy shart-sharoitlarini va oqibatlarini oʻrganib, 
Ilmiybaza.uz 7.1-Rasm. Tashqi savdo siyosatining turlari. Erkin savdo munosabatlari, talab va taklif asosida rivojlanadigan erkin savdo davlatning eng kam aralashuvi siyosatini aks ettiradi. Proteksionizm - tarif va notarif instrumenglarni qoʻllash yoʻli bilan ikki bozorni xorijiy raqobatchilardan ximoya qilish davlat siyosatidir. Qaysi siyosat afzal, degan savol iqtasodchilarning doimiy bahslashuviga olib keladi. Milliy sanoat rivojlanishiga imkon beruvchi proteksionizm afzalmi yoki milliy ishlab chiqarish ustuvorliklarini xalqaro ustuvorliklar bilan qiyosiy taqqoslash imkonini beruvchi savdo erkinligimi? Tarixning turli davrlarida tashqi savdo amaliyoti goh u tomonga, goh bu tomonga kayishib kelgan, toʻgʻri, u hech qachon ekstremal shakllardan birontasini qabul qilmagan. ХХ asrning 50- 60yillarida xalqaro iqtisodiyot uchun proteksionizmdan tashqi savdoni yanada liberallashtirish tomonga qaygish xos boʻlgan boʻlsa, 70yillarning boshidan teskari tamoyil koʻzga tashlandi—mamlakatlar oʻz ichki bozorlarini tarif va notarif toʻsikdar yordamida xorijiy raqobatdan himoya qilishni boshladilar. Zamonaviy proteksionizm nisbatan tor sohalerda-qishloq xoʻjaligi, toʻqimachilik, kiyim-kechak va poʻlat tarmoqlarida mujassamlashgan. Proteksionisgik tamoyillar rivojlanishining kuyidagi shakllarini ajratish mumkin:  Selektiv proteksionizm – ayrim mamlakatlar yoki tovarlar guruhiga nisbatan qoʻllaniladi;  Tarmoq proteksionizm – muayyan tarmoqlarni, avvalo agrar proteksionizm doirasida qishloq xoʻjaligini ximoyalaydi;  Jamoaviy proteksionizm – mamlakatlar birlashmarlari tomonidan ushbu birlashmaga kirmaydigan mamlakatlarga nisbatan qoʻllaniladi;  Yashirin proteksionizm – ichki iqtisodiy siyosat usullari yordamida amalga oshiriladi. Savdo siyosati doirasida iqtisodiy, siyosiy, ma’muriy, tashkiliy, xuquqiy va boshqa masalalar uzviy bogʻlanib ketadi. Xalqaro iqtisodiyot asosan savdo siyosati choralarini qullashning iqtisodiy shart-sharoitlarini va oqibatlarini oʻrganib,
Ilmiybaza.uz 
 
huquqiy va tashkiliy masalalarni ixtisoslashgan fan tarmoklari, chunonchi, xalqaro 
savdo xuquqi, xalqaro marketing kabil-larning koʻrib chiqishi uchun qoldiradi.   
Xalqaro savdoning davlat boshqaruvi instrumentlari oʻz xususiyatiga koʻra 
tarif-bojxona tarifini qoʻllashga asoslangan va notarif  
- boshqa barcha usullarga boʻlinadi. Boshqaruvning notarif usullari miqdoriy va 
yashirin proteksionizm usullariga boʻlinadi. Savdo siyosatining aloxida 
instrumentlari koʻpincha importni cheklash yoki eksportni ragbatlantirish zarurati 
tugʻilganda qoʻllaniladi. Savdo siyosati dastaklarining tasnifi.  
 
 
  
7.1-jadval. 
Tashqi savdo siyosatining dastaklarining guruhlanishi.  
Usullari  
Savdo siyosatining 
dastaklari  
Ustun darajada 
tartibga solish sohasi  
Tarif  
Bojhona bojlari  
  
Import  
Tarif kvotasi  
  
Import  
Notarif  
Miqdoriy  
Kvotalash  
  
Import  
Litsenziyalash  
Eksport  
Import  
  
7. 2 - rasm .  Proteksionizm turlari .   
Proteksionizm 
turlari 
selektiv 
tarmoq 
jamoaviy 
yashirin 
Ilmiybaza.uz huquqiy va tashkiliy masalalarni ixtisoslashgan fan tarmoklari, chunonchi, xalqaro savdo xuquqi, xalqaro marketing kabil-larning koʻrib chiqishi uchun qoldiradi. Xalqaro savdoning davlat boshqaruvi instrumentlari oʻz xususiyatiga koʻra tarif-bojxona tarifini qoʻllashga asoslangan va notarif - boshqa barcha usullarga boʻlinadi. Boshqaruvning notarif usullari miqdoriy va yashirin proteksionizm usullariga boʻlinadi. Savdo siyosatining aloxida instrumentlari koʻpincha importni cheklash yoki eksportni ragbatlantirish zarurati tugʻilganda qoʻllaniladi. Savdo siyosati dastaklarining tasnifi. 7.1-jadval. Tashqi savdo siyosatining dastaklarining guruhlanishi. Usullari Savdo siyosatining dastaklari Ustun darajada tartibga solish sohasi Tarif Bojhona bojlari Import Tarif kvotasi Import Notarif Miqdoriy Kvotalash Import Litsenziyalash Eksport Import 7. 2 - rasm . Proteksionizm turlari . Proteksionizm turlari selektiv tarmoq jamoaviy yashirin
Ilmiybaza.uz 
 
“Eksportni ixtiyoriy 
cheklash”  
Eksport  
  
Yashirin  
Davlat haridlari  
  
Import  
Mahalliy komponentlarni 
ushlab turish talabi  
  
Import  
Texnik toʻsiqlar  
  
Import  
Soliqlar va yigʻimlar  
  
Import  
Moliyaviy  
Subsidiyalar  
Eksport  
  
Kreditlash  
Eksport  
  
Demping  
Eksport  
  
Davlatning 
xalqaro 
savdo 
soxasidagi 
asosiy 
vazifasi-mamlakat 
eksporterlariga oʻz mahsulotlarini iloji boricha koʻproq miqdorda xorijga eksport 
qilishda yordam berish, ularning tovarlarini tashki bozorda yanada raqobatbardosh 
qilishdir. Mamlakat ichkarisida xorijiy tovarlarga talabni kuchaytirish, importni 
cheklash ham uning vazifasiga kiradi.  
Dunyoning turli mamlakatlari oʻz savdo siyosatlarini amalga oshirish uchun 
turli dastaklardan foydalanadilar. Bir soʻz bilan aytganda, mamlakat xalqaro savdo 
siyosatining u yoki bu dastaklarini qoʻllash haqida qaror qabul qilar ekan, odatda, 
ularning birgalikda ta’sir koʻrsatishi va joriy vaziyatga ta’sirini, davlat ichkarisida 
va undan tashqarida kutilayotgan istiqbollarini baholaydi.  
  
   
Ilmiybaza.uz “Eksportni ixtiyoriy cheklash” Eksport Yashirin Davlat haridlari Import Mahalliy komponentlarni ushlab turish talabi Import Texnik toʻsiqlar Import Soliqlar va yigʻimlar Import Moliyaviy Subsidiyalar Eksport Kreditlash Eksport Demping Eksport Davlatning xalqaro savdo soxasidagi asosiy vazifasi-mamlakat eksporterlariga oʻz mahsulotlarini iloji boricha koʻproq miqdorda xorijga eksport qilishda yordam berish, ularning tovarlarini tashki bozorda yanada raqobatbardosh qilishdir. Mamlakat ichkarisida xorijiy tovarlarga talabni kuchaytirish, importni cheklash ham uning vazifasiga kiradi. Dunyoning turli mamlakatlari oʻz savdo siyosatlarini amalga oshirish uchun turli dastaklardan foydalanadilar. Bir soʻz bilan aytganda, mamlakat xalqaro savdo siyosatining u yoki bu dastaklarini qoʻllash haqida qaror qabul qilar ekan, odatda, ularning birgalikda ta’sir koʻrsatishi va joriy vaziyatga ta’sirini, davlat ichkarisida va undan tashqarida kutilayotgan istiqbollarini baholaydi.
Ilmiybaza.uz 
 
 7.1 1.  Tashqi savdoni tartibga solish zaruriyati nimada?  
2. Tashqi savdo siyosati nima va uning qanday shakllari  
  
7.2. Bojhona tarifining turlari va hisoblash usullari  
  
Tashqi savdoni tartibga solishda hukumat tarif va notarif dastaklarni qoʻllaydi 
va ushbu dastaklarning amaliy qoʻllanilishini davlat yoki jamoat tashkilotlari 
ta’minlaydi. Tariflar bojxona tariflariga asoslangan dastaklar boʻlsa, notarif 
dastaklar qolgan hamma dastaklarni oʻz ichiga oladi.  
Savdo siyosatining asosiy dastagi - bu bojxona tarifidir. Bojxona tarifiga turli 
xil ta’riflar berilgan, ammo fikrimizcha, ular orasida eng toʻgʻrisi kuyidagicha: 
“bojxona tarifi—bu maxsulot bojxona chegarasidan olib oʻgilayotganda toʻlanishi 
kerak boʻlgan bojxona bojlari haqidagi umumiy ma’lumotdir”.  
  
 
  
Undirish  
usuliga koʻra 
Maxsus 
Advalor 
Aralash 
Soliq solish  
obyektiga koʻra 
Import 
Eksport т 
tranzit 
Mazmuniga  
koʻra 
Mavsumiy 
Dempina  
qarshi 
Kompenzat - 
sion 
Kelib  
chiqishiga  
koʻra 
Avtonom 
Konvension 
Preferensial 
Stavka turiga  
koʻra 
Doimiy 
O'zgaruvchan 
Xisoblash  
usuliga koʻra 
Nominal 
Real 
Bojhona   bojlari   guruhlanishi   
  
  
?   
mavjud ?   
3 Tashqi   savdo   siyosatining y oʻ n alishlariva dastaklari   
nimalardan iborat ?   
    
  
  
Ilmiybaza.uz 7.1 1. Tashqi savdoni tartibga solish zaruriyati nimada? 2. Tashqi savdo siyosati nima va uning qanday shakllari 7.2. Bojhona tarifining turlari va hisoblash usullari Tashqi savdoni tartibga solishda hukumat tarif va notarif dastaklarni qoʻllaydi va ushbu dastaklarning amaliy qoʻllanilishini davlat yoki jamoat tashkilotlari ta’minlaydi. Tariflar bojxona tariflariga asoslangan dastaklar boʻlsa, notarif dastaklar qolgan hamma dastaklarni oʻz ichiga oladi. Savdo siyosatining asosiy dastagi - bu bojxona tarifidir. Bojxona tarifiga turli xil ta’riflar berilgan, ammo fikrimizcha, ular orasida eng toʻgʻrisi kuyidagicha: “bojxona tarifi—bu maxsulot bojxona chegarasidan olib oʻgilayotganda toʻlanishi kerak boʻlgan bojxona bojlari haqidagi umumiy ma’lumotdir”. Undirish usuliga koʻra Maxsus Advalor Aralash Soliq solish obyektiga koʻra Import Eksport т tranzit Mazmuniga koʻra Mavsumiy Dempina qarshi Kompenzat - sion Kelib chiqishiga koʻra Avtonom Konvension Preferensial Stavka turiga koʻra Doimiy O'zgaruvchan Xisoblash usuliga koʻra Nominal Real Bojhona bojlari guruhlanishi ? mavjud ? 3 Tashqi savdo siyosatining y oʻ n alishlariva dastaklari nimalardan iborat ?
Ilmiybaza.uz 
 
  
7.3-rasm. Bojhona bojlari guruhlanishi.  
  
Bojxona boji mahsulotni import yoki eksport qilganda bojxona xodimlari 
tomonidan undiriladigan majburiy toʻlovdir. Bojxona boji quyidagi vazifalarni 
bajaradi:  
— fiskal - davlat budjetiga kelib tushuvchi tushumlardan biri bojxona bojidir;  
— proteksionistik (himoya vazifasi) - importni cheklash orqali milliy ishlab 
chiqaruvchilarni xorijiy raqobatda himoya qiladi;  
— balanslovchi  
 — ayrim sabablarga koʻra ichki narxi jahon narxidan past boʻlgan 
mahsulotlarni xorijga oqib chiqib ketilishini cheklaydi. Bojxona bojlarini turli 
mezonlar boʻyicha quyidagicha guruhlash mumkin.  
1. undirish usuliga koʻra:  
— advolor - maxsulotni bojxona qiymatidan foiz shaklida hisoblanuvchi va 
undiriluvchi boj;  
—  spesifik -maqsulotning xar bir oʻlchov birligidan belgilangan mikdorda 
undiriladigan boj;  
— kombinatsiyalashgan - advolor va spesifik uzviy ravishda birgalikda 
qoʻllaniluvchi boj.  
2. Undirish obyektiga koʻra:  
—  import - import qilinuvchi mahsulotlardan undiriluvchi boj;  
—  eksport - eksport tovarlaridan undiriladi;  
—  tranzit - bojxona hududini kesib oʻtuvchi tovarlardan undiriladi.  
3. Harakteriga koʻra:  
—  davriy - davriy maxsulotlar (asosan, qishloq xoʻjalik mahsulotlari) ning 
xalqaro savdosini tartibga solishning joriy dastagi boʻlgan bojlar;  
— dempingga qarshi — mamlakat xududiga oʻzining haqiqiy  
narxidan past narxda tovar olib kirilishi natijasida milliy ishlab chiqaruvchilarga 
zarar yetkazilsa, bu mahsulot importidan undiriladigan boj;  
Ilmiybaza.uz 7.3-rasm. Bojhona bojlari guruhlanishi. Bojxona boji mahsulotni import yoki eksport qilganda bojxona xodimlari tomonidan undiriladigan majburiy toʻlovdir. Bojxona boji quyidagi vazifalarni bajaradi: — fiskal - davlat budjetiga kelib tushuvchi tushumlardan biri bojxona bojidir; — proteksionistik (himoya vazifasi) - importni cheklash orqali milliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy raqobatda himoya qiladi; — balanslovchi — ayrim sabablarga koʻra ichki narxi jahon narxidan past boʻlgan mahsulotlarni xorijga oqib chiqib ketilishini cheklaydi. Bojxona bojlarini turli mezonlar boʻyicha quyidagicha guruhlash mumkin. 1. undirish usuliga koʻra: — advolor - maxsulotni bojxona qiymatidan foiz shaklida hisoblanuvchi va undiriluvchi boj; — spesifik -maqsulotning xar bir oʻlchov birligidan belgilangan mikdorda undiriladigan boj; — kombinatsiyalashgan - advolor va spesifik uzviy ravishda birgalikda qoʻllaniluvchi boj. 2. Undirish obyektiga koʻra: — import - import qilinuvchi mahsulotlardan undiriluvchi boj; — eksport - eksport tovarlaridan undiriladi; — tranzit - bojxona hududini kesib oʻtuvchi tovarlardan undiriladi. 3. Harakteriga koʻra: — davriy - davriy maxsulotlar (asosan, qishloq xoʻjalik mahsulotlari) ning xalqaro savdosini tartibga solishning joriy dastagi boʻlgan bojlar; — dempingga qarshi — mamlakat xududiga oʻzining haqiqiy narxidan past narxda tovar olib kirilishi natijasida milliy ishlab chiqaruvchilarga zarar yetkazilsa, bu mahsulot importidan undiriladigan boj;
Ilmiybaza.uz 
 
— kompensatsion — import qilinadigan mahsulotni ishlab chiqarishda 
bevosita yoki bilvosita subsidiyalar qoʻllanilgan boʻlsa va buning natijasida milliy 
ishlab chiqaruvchilarga zarar keltirilayotgan boʻlsa, qoʻllaniladigan boj.  
4. Kelib chiqishiga koʻra:  
— avtonom - davlat boshqa davlatlar bilan kelishib oʻtirmasdan joriy qilingan 
bir tomonlama bojlar;  
— konvension - ikki yoki kup tomonlama kelishuv asosida joriy qilinuvchi 
bojlar;  
— preferensial - sanoat jihatidan rivojlangan mamlakatlar rivojlanayotgan 
mamlakatlardan import qilinadigan tovarlardan undiriladigan chegirmali bojlar.  
5. Stavka turiga koʻra:  
— doimiy - shart-sharoit oʻzgarsa ham oʻzgarmasdan turadigan  
boj;  
— oʻzgaruvchan- hukumat tomonidan belgilab qoʻyilgan hollarda oʻzgarib 
turuvchi bojdir.  
  
6. Hisoblash usuliga koʻra:  
— nominal - bojxona tarifida koʻrsatilgan boj stavkalari. Bu stavkalar 
mamlakat bojxona himoyasi toʻgʻrisida faqat umumiy ma’lumotlarni berishi 
mumkin;  
— real qism va detallardan undiriluvchi bojxona bojlarini hisobga olgan 
holda yakuniy tovarlardan undiriluvchi haqiqiy boj. Bu boj tarif eskalatsiyasini aks 
etiradi. Har qanday davlat tarif siyosatini qoʻllar ekan tariflarni yagona tizimga 
birlashtiradi. Bojxona organi olib borilayotgan bojxona siyosati doirasida boj 
toʻlamasdan olib chiqilishi (yoki olib kirilishi) mumkin boʻlgan yoki boj undirilishi 
lozim boʻlgan tovarlarni aniqlashtiradi. Boj stavkalari tovar turiga qarab oʻzgarib 
boradi.  
Bojxona tariflari yuridik va jismoniy shaxslar uchun oʻrnatiladi, boj undirish 
prinsiplari turlicha boʻladi. Jismoniy shaxslar shaxsiy ehtiyojlari uchun zarur 
boʻlgan boj olinmaydigan minimum chegarasida tovarlarni boj toʻlamasdan olib 
Ilmiybaza.uz — kompensatsion — import qilinadigan mahsulotni ishlab chiqarishda bevosita yoki bilvosita subsidiyalar qoʻllanilgan boʻlsa va buning natijasida milliy ishlab chiqaruvchilarga zarar keltirilayotgan boʻlsa, qoʻllaniladigan boj. 4. Kelib chiqishiga koʻra: — avtonom - davlat boshqa davlatlar bilan kelishib oʻtirmasdan joriy qilingan bir tomonlama bojlar; — konvension - ikki yoki kup tomonlama kelishuv asosida joriy qilinuvchi bojlar; — preferensial - sanoat jihatidan rivojlangan mamlakatlar rivojlanayotgan mamlakatlardan import qilinadigan tovarlardan undiriladigan chegirmali bojlar. 5. Stavka turiga koʻra: — doimiy - shart-sharoit oʻzgarsa ham oʻzgarmasdan turadigan boj; — oʻzgaruvchan- hukumat tomonidan belgilab qoʻyilgan hollarda oʻzgarib turuvchi bojdir. 6. Hisoblash usuliga koʻra: — nominal - bojxona tarifida koʻrsatilgan boj stavkalari. Bu stavkalar mamlakat bojxona himoyasi toʻgʻrisida faqat umumiy ma’lumotlarni berishi mumkin; — real qism va detallardan undiriluvchi bojxona bojlarini hisobga olgan holda yakuniy tovarlardan undiriluvchi haqiqiy boj. Bu boj tarif eskalatsiyasini aks etiradi. Har qanday davlat tarif siyosatini qoʻllar ekan tariflarni yagona tizimga birlashtiradi. Bojxona organi olib borilayotgan bojxona siyosati doirasida boj toʻlamasdan olib chiqilishi (yoki olib kirilishi) mumkin boʻlgan yoki boj undirilishi lozim boʻlgan tovarlarni aniqlashtiradi. Boj stavkalari tovar turiga qarab oʻzgarib boradi. Bojxona tariflari yuridik va jismoniy shaxslar uchun oʻrnatiladi, boj undirish prinsiplari turlicha boʻladi. Jismoniy shaxslar shaxsiy ehtiyojlari uchun zarur boʻlgan boj olinmaydigan minimum chegarasida tovarlarni boj toʻlamasdan olib
Ilmiybaza.uz 
 
chiqish huquqiga ega. Odatda, davlat tovarlarni boj toʻlamasdan olib chiqib 
ketishning chegarasini (qiymatli ekvivalentini) belgilab beradi. Bundan tashqari, 
ba’zi tovarlar boʻyicha olib chiqish va olib kirishning chegaraviy meyorlari 
oʻrnataladi. Oʻzbekistonda shaxsiy ehtiyojlar uchun boj toʻlamasdan 2 litrgacha 
spirtli ichimliklar,1000 donagacha tamaki maxsulotlari, 30metrgacha sintetik 
matolar, 5 kilogrammgacha goʻsht, 5tagacha teri maxsulotlari va hokazolarni boj 
toʻlamasdan olib chiqish va olib kirish mumkin. Olib oʻtilgan tovarlar hajmi bu 
me’yorlardan oshganda jismoniy shaxs eksport yoki import bojlarini toʻlaydi.  
Boshqa mamlakatlarda tovarlarni boj toʻlamasdan olib oʻtish meyorlari, 
ayniqsa, spirtli va tamaki mahsulotlari uchun birmuncha kam oʻrnatilgan. Masalan, 
Fransiya, Germaniya, Yaponiya, AQSH va Ukrainada boj toʻlamasdan 200dona 
sigareta olib kirish mumkin. Aktiv bojxona siyosatini olib borishdan maqsad ichki 
bozorni import tovarlari bilan toʻldirish yoki muayyan tovarlarning ichki bozorlarga 
kirib kelishining oldini olish dan iborat. Agar davlat xorij tovarlarining ichki 
bozorlarga kirib kelishini mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilar bilan raqobat 
qilishini xoxlamasa, unda bu tovarlarning olib kirilishi butunlay taqiqlanadi yoki 
ularga nisbatan yuqori tariflar joriy etiladi. Masalan, Yaponiya va Buyuk 
Britaniyada bojxona tariflari 0 dan 30-40  
% gacha oʻzgarib turadi.   
Mamlakatda ishlab chiqarilmaydigan xomashyo va tovarlarga nisbatan 0 
stavkali, tayyor mahsulotlar, ayniqsa, mahalliy ishlab chiqaruvchilar tomonidan 
ishlab chiqariladigan turdosh mahsulotlarga nisbatan eng yuqori stavkali tariflar 
oʻrnatiladi. Hatto, eng taraqqiy etgan mamlakatlar ham ichki bozorlarini tariflar 
yordamida himoya qiladi. Yuqori bojxona tariflari mahalliy tovar ishlab 
chikaruvchilar uchun yuqori xarajatlarni qoplash vazifasini oʻtaydi.  
  
  
  
     
 7.2 1. Bojxona boji nima va u qanday mezonlar boʻyicha?  
Ilmiybaza.uz chiqish huquqiga ega. Odatda, davlat tovarlarni boj toʻlamasdan olib chiqib ketishning chegarasini (qiymatli ekvivalentini) belgilab beradi. Bundan tashqari, ba’zi tovarlar boʻyicha olib chiqish va olib kirishning chegaraviy meyorlari oʻrnataladi. Oʻzbekistonda shaxsiy ehtiyojlar uchun boj toʻlamasdan 2 litrgacha spirtli ichimliklar,1000 donagacha tamaki maxsulotlari, 30metrgacha sintetik matolar, 5 kilogrammgacha goʻsht, 5tagacha teri maxsulotlari va hokazolarni boj toʻlamasdan olib chiqish va olib kirish mumkin. Olib oʻtilgan tovarlar hajmi bu me’yorlardan oshganda jismoniy shaxs eksport yoki import bojlarini toʻlaydi. Boshqa mamlakatlarda tovarlarni boj toʻlamasdan olib oʻtish meyorlari, ayniqsa, spirtli va tamaki mahsulotlari uchun birmuncha kam oʻrnatilgan. Masalan, Fransiya, Germaniya, Yaponiya, AQSH va Ukrainada boj toʻlamasdan 200dona sigareta olib kirish mumkin. Aktiv bojxona siyosatini olib borishdan maqsad ichki bozorni import tovarlari bilan toʻldirish yoki muayyan tovarlarning ichki bozorlarga kirib kelishining oldini olish dan iborat. Agar davlat xorij tovarlarining ichki bozorlarga kirib kelishini mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilar bilan raqobat qilishini xoxlamasa, unda bu tovarlarning olib kirilishi butunlay taqiqlanadi yoki ularga nisbatan yuqori tariflar joriy etiladi. Masalan, Yaponiya va Buyuk Britaniyada bojxona tariflari 0 dan 30-40 % gacha oʻzgarib turadi. Mamlakatda ishlab chiqarilmaydigan xomashyo va tovarlarga nisbatan 0 stavkali, tayyor mahsulotlar, ayniqsa, mahalliy ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqariladigan turdosh mahsulotlarga nisbatan eng yuqori stavkali tariflar oʻrnatiladi. Hatto, eng taraqqiy etgan mamlakatlar ham ichki bozorlarini tariflar yordamida himoya qiladi. Yuqori bojxona tariflari mahalliy tovar ishlab chikaruvchilar uchun yuqori xarajatlarni qoplash vazifasini oʻtaydi. 7.2 1. Bojxona boji nima va u qanday mezonlar boʻyicha?
Ilmiybaza.uz 
 
guruhlanadi?  
2. Bojxona boji qanday vazifalarni bajaradi?  
3. Tariflarning kata mamlakat iqtisodiyotiga tasiri qanday samaralni 
yuzaga keltiradi?  
  
  
  
7.3. Tarif stavkalarining katta va kichik mamlalakatlar iqtisodiyotiga 
ta’siri hamda ularni qoʻllashning jahon tajribalari  
  
Tariflar Gʻarbiy Yevropa mamlakatlarida ХVIII asrdan boshlab joriy etilgan. 
Sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan qoʻllaniladigan tarif 
stavkalari past darajada boʻlsada, ba’zi turdagi tovarlar boʻyicha bojxona stavkalari 
yuqoriligicha qolmoqda. Koʻpchilik iste’mol, qishloq xoʻjalik va mehnat 
sigʻimkorligi yuqori tovarlarga nisbatan joriy qilingan tarif stavkalari umumiy tarif 
stavkalaridan 10-20 baravar yuqoridir. Misol uchun, AQSHda kiyimkechak va 
poyabzal importiga nisbatan joriy etilgan tarif stavkalari 11% dan 48%gacha borishi 
mumkin. 2001-yilda kiyim-kechak va poyabzal importi AQSH umumiy 
importining 6,5 % ini tashkil etgan boʻlsa-da, mazkur tovarlardan undirilgan tariflar 
tariflardan tushadigan daromadlarning deyarli yarmini tashkil etgan va 20 mlrd. 
dollarga teng boʻlgan. Xuddi shunday holat boshqa sanoat jihatdan taraqqiy etgan 
mamlakatlar amaliyotida ham kuzatiladi. Masalan, Yevropa Ittifoqida goʻsht 
mahsuloti importiga nisbatan joriy etilgan tariflar 236% ni, don maxsulotlariga 
nisbatan 180%ni, sport oyoq kiyimlariga nisbatan esa 17% ni tashkil etadi.  
7.2-jadval. 
AQSHda avtomobillar va poyablaz importiga joriy etilgan tariflardan 
keladigan daromadlar.  
  
  
Qiymat  
Tariflardan keladigan 
daromadlar  
Ilmiybaza.uz guruhlanadi? 2. Bojxona boji qanday vazifalarni bajaradi? 3. Tariflarning kata mamlakat iqtisodiyotiga tasiri qanday samaralni yuzaga keltiradi? 7.3. Tarif stavkalarining katta va kichik mamlalakatlar iqtisodiyotiga ta’siri hamda ularni qoʻllashning jahon tajribalari Tariflar Gʻarbiy Yevropa mamlakatlarida ХVIII asrdan boshlab joriy etilgan. Sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan qoʻllaniladigan tarif stavkalari past darajada boʻlsada, ba’zi turdagi tovarlar boʻyicha bojxona stavkalari yuqoriligicha qolmoqda. Koʻpchilik iste’mol, qishloq xoʻjalik va mehnat sigʻimkorligi yuqori tovarlarga nisbatan joriy qilingan tarif stavkalari umumiy tarif stavkalaridan 10-20 baravar yuqoridir. Misol uchun, AQSHda kiyimkechak va poyabzal importiga nisbatan joriy etilgan tarif stavkalari 11% dan 48%gacha borishi mumkin. 2001-yilda kiyim-kechak va poyabzal importi AQSH umumiy importining 6,5 % ini tashkil etgan boʻlsa-da, mazkur tovarlardan undirilgan tariflar tariflardan tushadigan daromadlarning deyarli yarmini tashkil etgan va 20 mlrd. dollarga teng boʻlgan. Xuddi shunday holat boshqa sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar amaliyotida ham kuzatiladi. Masalan, Yevropa Ittifoqida goʻsht mahsuloti importiga nisbatan joriy etilgan tariflar 236% ni, don maxsulotlariga nisbatan 180%ni, sport oyoq kiyimlariga nisbatan esa 17% ni tashkil etadi. 7.2-jadval. AQSHda avtomobillar va poyablaz importiga joriy etilgan tariflardan keladigan daromadlar. Qiymat Tariflardan keladigan daromadlar
Ilmiybaza.uz 
 
Avtomobillar  
110  
1.60  
Poyabzal  
15  
1.63  
Sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar olib borayotgan tarif siyosati 
asosan qishloq xoʻjalik maxsulotlari va mehnat sigʻimkorligi yuqori tovarlarni 
eksport qiluvchi rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga sezilarli darajada 
salbiy ta’sir koʻrsatadi. Mazkur tarif siyosati doirasida yigʻilgan import bojlari 
summasi turli mamlakatlardan kirib kelayoggan importning umumiy qiymatiga 
nisbatan yirik summani tashkil etadi va ularning foizda ifodasi turli mamlakatlar 
boʻyicha oʻzgarib turadi. Masalan, 2001-yilda AQSH ga Bangladeshdan import 
qilinadigan tovarlar qiymati 2,4 mlrd dollarni,ulardan undiriladigan bojlar summasi 
esa 331mln. dollarni tashkil etgan. Taqqoslash uchun quyidagi misolni keltirish 
mumkin. Fransiyadan AQSH ga 2001-yilda 30mlrd. dollarlik tovar eksport qilingan 
boʻlib, ulardan undirilgan bojlar summasi esa 330mln. dollarni tashkil etgan.  
  
7.2 
Jadval. 
AQSHda importdan undiriladigan tariflarning qiyosiy jadvali.   
  
  
Shu tariqa qishloq xoʻjalik mahsulotlari va xomashyo eksportidan yengil 
sanoat mahsulotlari eksportiga oʻtayotgan Bangladesh kabi kambagʻal mamlakatlar 
sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan joriy etilayotgan va 
oʻrnatilgan yuqori tariflarga duch kelishmoqda. Kiyim-kechak va poyabzalga joriy 
etiladigan maxsus tariflar sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlardagi 
iste’molchilar xaridiga ham salbiy ta’sir koʻrsatishi tabiiy. Mazkur tariflar kam 
daromadli aholi guruhdari uchun soliq, yuki hisoblanadi. Masalan, AQSH da oila 
Import   
( mlrd . dollar . )   
Undirilgan   
tariflar   
( mln . doll .)   
YAIMning   axoli   
jon   boshiga   
t oʻ gʻ ri   keluvchi   
ulushi   ( doll .)   
Bangladesh   
4 
2 ,   
331   
370   
Fransiya   
0 
, 
30   
330   
24170   
  
Ilmiybaza.uz Avtomobillar 110 1.60 Poyabzal 15 1.63 Sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar olib borayotgan tarif siyosati asosan qishloq xoʻjalik maxsulotlari va mehnat sigʻimkorligi yuqori tovarlarni eksport qiluvchi rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga sezilarli darajada salbiy ta’sir koʻrsatadi. Mazkur tarif siyosati doirasida yigʻilgan import bojlari summasi turli mamlakatlardan kirib kelayoggan importning umumiy qiymatiga nisbatan yirik summani tashkil etadi va ularning foizda ifodasi turli mamlakatlar boʻyicha oʻzgarib turadi. Masalan, 2001-yilda AQSH ga Bangladeshdan import qilinadigan tovarlar qiymati 2,4 mlrd dollarni,ulardan undiriladigan bojlar summasi esa 331mln. dollarni tashkil etgan. Taqqoslash uchun quyidagi misolni keltirish mumkin. Fransiyadan AQSH ga 2001-yilda 30mlrd. dollarlik tovar eksport qilingan boʻlib, ulardan undirilgan bojlar summasi esa 330mln. dollarni tashkil etgan. 7.2 Jadval. AQSHda importdan undiriladigan tariflarning qiyosiy jadvali. Shu tariqa qishloq xoʻjalik mahsulotlari va xomashyo eksportidan yengil sanoat mahsulotlari eksportiga oʻtayotgan Bangladesh kabi kambagʻal mamlakatlar sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan joriy etilayotgan va oʻrnatilgan yuqori tariflarga duch kelishmoqda. Kiyim-kechak va poyabzalga joriy etiladigan maxsus tariflar sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlardagi iste’molchilar xaridiga ham salbiy ta’sir koʻrsatishi tabiiy. Mazkur tariflar kam daromadli aholi guruhdari uchun soliq, yuki hisoblanadi. Masalan, AQSH da oila Import ( mlrd . dollar . ) Undirilgan tariflar ( mln . doll .) YAIMning axoli jon boshiga t oʻ gʻ ri keluvchi ulushi ( doll .) Bangladesh 4 2 , 331 370 Fransiya 0 , 30 330 24170
Ilmiybaza.uz 
 
boshligʻi bir kishidan iborat oilalarda oʻrtacha yillik daromad 25000 dollarni tashkil 
etadi va shundan 1851 dollari kiyimkechak va poyabzal sotib olishga sarflanadi. 
Hisob-kitoblar koʻrsatishicha, kiyim-kechak va poyabzalga sarflangan mablagʻning 
307 dollari import bojlari sifatida undirib olinadi. Oila boshlish ikki kishidan iborat 
oilalarda oʻrtacha yillik daromad 66.913 dollarni tashkil etadi va import bojlari 
sifatida toʻlaydigan toʻlovlar esa 470 dollarga yoki umumiy daromadning 0 ,7 % iga 
teng boʻladi.  
  
7.4-jadval. 
AQSHda oilalar tomonidan import tarifi uchun sarflaydigan xarajatlari.  
 
Yuqorida qayd etilgan iste’mol tovarlari uchun joriy etilgan tarif stavkalari 
qimmatbaho buyumlarga nisbatan qoʻllaniladigan tarif stavkalariga qaraganda 
yuqoriroqdir. AQSHda ipakdan qilingan koʻylakka nisbatan joriy etilgan tarif 1,9% 
ni tashkil etgan xolda, paxtadan toʻqilgan koʻylakka nisbatan 20%, sintetik toladan 
toʻqilgan koʻylakka nisbatan esa 32,5% ni tashkil etadi.  
  
7.5-jadval. 
AQSH da turli hil materiallardan tayyorlangan tovarlarga nisbatan 
qoʻllaniladigan tariflar  
  
  
Kostyumlar  
Koʻylaklar  
Ipak  
1,9  
1,9  
Jun  
12,0  
14,3  
Paxta  
11,3  
20,0  
  
Xarajatlar   
( doll .)   
Tarif   
stavkalari .  %.   
Tariflarga   
xarajatlar   ( doll .)   
Oziq - ovqat(uyda)   
1005   
1 - 13   
14   
Kiyin - kechak   
1440   
5 - 30   
212   
Poyabzal   
41 1   
10 - 30   
68   
Boshqa tovarlar   
67   
0 - 11   
8   
  
Ilmiybaza.uz boshligʻi bir kishidan iborat oilalarda oʻrtacha yillik daromad 25000 dollarni tashkil etadi va shundan 1851 dollari kiyimkechak va poyabzal sotib olishga sarflanadi. Hisob-kitoblar koʻrsatishicha, kiyim-kechak va poyabzalga sarflangan mablagʻning 307 dollari import bojlari sifatida undirib olinadi. Oila boshlish ikki kishidan iborat oilalarda oʻrtacha yillik daromad 66.913 dollarni tashkil etadi va import bojlari sifatida toʻlaydigan toʻlovlar esa 470 dollarga yoki umumiy daromadning 0 ,7 % iga teng boʻladi. 7.4-jadval. AQSHda oilalar tomonidan import tarifi uchun sarflaydigan xarajatlari. Yuqorida qayd etilgan iste’mol tovarlari uchun joriy etilgan tarif stavkalari qimmatbaho buyumlarga nisbatan qoʻllaniladigan tarif stavkalariga qaraganda yuqoriroqdir. AQSHda ipakdan qilingan koʻylakka nisbatan joriy etilgan tarif 1,9% ni tashkil etgan xolda, paxtadan toʻqilgan koʻylakka nisbatan 20%, sintetik toladan toʻqilgan koʻylakka nisbatan esa 32,5% ni tashkil etadi. 7.5-jadval. AQSH da turli hil materiallardan tayyorlangan tovarlarga nisbatan qoʻllaniladigan tariflar Kostyumlar Koʻylaklar Ipak 1,9 1,9 Jun 12,0 14,3 Paxta 11,3 20,0 Xarajatlar ( doll .) Tarif stavkalari . %. Tariflarga xarajatlar ( doll .) Oziq - ovqat(uyda) 1005 1 - 13 14 Kiyin - kechak 1440 5 - 30 212 Poyabzal 41 1 10 - 30 68 Boshqa tovarlar 67 0 - 11 8
Ilmiybaza.uz 
 
Sintetika  
29,0  
32,5  
  
 
 
Mazkur tarif tovarning qayta ishlanganlik darajasiga qarab mutanosib 
ravishda ortib boraveradi. Tarif eskalatsiyasidan sanoat jihatdan taraqqiy etgan 
mamlakatlar 
rivojlanayotgan 
mamlakatlarga 
nisbatan 
keng 
miqyosda 
foydalanishadi.   
7.5-jadvalda sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan 
qoʻllaniladigan tarif eskalatsiyasiga oid misollar keltirilgan.  
  
7.6-jadval 
Sanoat jihatdan  taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan qoʻllaniladigan 
tariff eskalasiyasi  
(Tovar baxosiga nisbatan foizda)  
  
Tovar nomi  
AQSH  
Buyuk  
Britaniya  
Yevropa 
ittifoqi  
Shvetsiya  Yaponiya  
Teri homashyosi  
1,1  
5,4  
0,0  
0,0  
0,0  
Teri  
9,6  
14,9  
7,3  
7,0  
19,9  
Teri mahsulotlari  
15,5  
18,7  
14,7  
12,2  
23,6  
poyabzal  
16,6  
24  
19,9  
14  
29,5  
Jun homashyosi  
11,4  
0,0  
0,0  
0,0  
0,0  
Ip-kalava  
23  
10  
5,7  
5,8  
10  
Matolar  
50,1  
17,5  
16  
12,8  
20  
Kiyim-kechak  
22,1  
20  
20,5  
14  
22  
  
 
 
 
 
 
Masalan, Yaponiyada kakao xomashyosiga 0 stavkali, kakao kukuniga 30%, 
tayyor mahsulot shokaladga esa 35%li tariflar joriy etiladi. Angliya jun 
xomashyosiga nisbatan tariflar joriy etmaydi, ammo jun kalavasiga 15% li va 
jundan yasalgan mahsulotlarga esa tovar qiymatiga nisbatan 20% li tarif joriy 
Ilmiybaza.uz Sintetika 29,0 32,5 Mazkur tarif tovarning qayta ishlanganlik darajasiga qarab mutanosib ravishda ortib boraveradi. Tarif eskalatsiyasidan sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar rivojlanayotgan mamlakatlarga nisbatan keng miqyosda foydalanishadi. 7.5-jadvalda sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan qoʻllaniladigan tarif eskalatsiyasiga oid misollar keltirilgan. 7.6-jadval Sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan qoʻllaniladigan tariff eskalasiyasi (Tovar baxosiga nisbatan foizda) Tovar nomi AQSH Buyuk Britaniya Yevropa ittifoqi Shvetsiya Yaponiya Teri homashyosi 1,1 5,4 0,0 0,0 0,0 Teri 9,6 14,9 7,3 7,0 19,9 Teri mahsulotlari 15,5 18,7 14,7 12,2 23,6 poyabzal 16,6 24 19,9 14 29,5 Jun homashyosi 11,4 0,0 0,0 0,0 0,0 Ip-kalava 23 10 5,7 5,8 10 Matolar 50,1 17,5 16 12,8 20 Kiyim-kechak 22,1 20 20,5 14 22 Masalan, Yaponiyada kakao xomashyosiga 0 stavkali, kakao kukuniga 30%, tayyor mahsulot shokaladga esa 35%li tariflar joriy etiladi. Angliya jun xomashyosiga nisbatan tariflar joriy etmaydi, ammo jun kalavasiga 15% li va jundan yasalgan mahsulotlarga esa tovar qiymatiga nisbatan 20% li tarif joriy
Ilmiybaza.uz 
 
etiladi. Tabiiyki, import tariflari tovarning qayta ishlanganlik darajasiga qarab 
mutanosib ravishda ortib borar ekan, soliqqa tortish ogʻirligi tovarning barcha 
komponentlariga emas, birinchi navbatda, qayta ishlash natijasida yaratilgan 
koʻshilgan qiymatga toʻgʻri keladi. Shuning uchun sanoatlashgan eksportga 
nisbatan joriy etilgan proteksionistik toʻsiqlar nominal tarif stavkalaridan 
birmuncha yuqori boʻladi.   
Jahon amaliyotining koʻrsatishicha, taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan 
rivojlanayotgan mamlakatlar qishloq xoʻjalik va sanoat mahsulotlari eksportiga 
nisbatan qoʻllanilayotgan tariflar kamlik qilsa, ularga notarif xarakterdagi toʻsiqlar 
ham joriy etiladi.  
Gʻarb mamlakatlarida rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan amalga 
oshirilayoggan eksport tovarlarga nisbatan notarif toʻsiqlarni qoʻllashning yetti 
yuzdan ortiq hollari kuzagilgan. Ularga miqdoriy cheklashlar, litsenziyalash va 
boshqa turdagi toʻsiqlarni kiritish mumkin. Notarif toʻsiqlarni qoʻllash boʻyicha 
yetakchi mamlakatlar qatoriga Yevropa Ittifoqi mamlakatlari, Yaponiya va 
Shveysariyani kiritish mumkin.  
Tashqi savdoni tartibga solish bilan bogʻliq muammolarni hal etshda qaysi 
usullardan koʻproq samarali foydalanish mumkin degan savolni asoslab berish 
lozim. Tahlillar koʻrsatishicha, jahon amaliyotida erkin savdo gʻoyasiga xalqaro 
tashkilotlarning ustavlarida va xalqaro iqtsodiy munosabatlarga bagʻishlangan 
darsliklardagina amal kilishadi.  
Hozirgi vaqtda tariflarni qoʻllash borasida muammolarning vujudga 
kelishining sababi tarif toʻsiqlaridan foydalanishda qati’y nazorat oʻrnatilishi 
hisoblanadi. Mana shunday xalqaro tashkilotlardan biri JST-dir. JSTga qadar 
faoliyat yuritilgan Tariflar va savdo boʻyicha bosh kelishuv (GATT) doirasida 
asosiy masala oʻzaro savdo munosabatlarida tarif toʻsiqlarini kamaytirishga 
qaratilgan edi.  
GATT faoliyatidagi asosiy vazifa bojxona bojlarini qisqartirish yoki bekor 
qilish 
hisoblangan. 
1945-1947-yillarda 
sanoat 
jiqatdan 
taraqqiy 
etgan 
mamlakatlarda bojxona bojlarining oʻrtacha koʻrsatkichi 40 - 60 % ni, ba’zi 
Ilmiybaza.uz etiladi. Tabiiyki, import tariflari tovarning qayta ishlanganlik darajasiga qarab mutanosib ravishda ortib borar ekan, soliqqa tortish ogʻirligi tovarning barcha komponentlariga emas, birinchi navbatda, qayta ishlash natijasida yaratilgan koʻshilgan qiymatga toʻgʻri keladi. Shuning uchun sanoatlashgan eksportga nisbatan joriy etilgan proteksionistik toʻsiqlar nominal tarif stavkalaridan birmuncha yuqori boʻladi. Jahon amaliyotining koʻrsatishicha, taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan rivojlanayotgan mamlakatlar qishloq xoʻjalik va sanoat mahsulotlari eksportiga nisbatan qoʻllanilayotgan tariflar kamlik qilsa, ularga notarif xarakterdagi toʻsiqlar ham joriy etiladi. Gʻarb mamlakatlarida rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan amalga oshirilayoggan eksport tovarlarga nisbatan notarif toʻsiqlarni qoʻllashning yetti yuzdan ortiq hollari kuzagilgan. Ularga miqdoriy cheklashlar, litsenziyalash va boshqa turdagi toʻsiqlarni kiritish mumkin. Notarif toʻsiqlarni qoʻllash boʻyicha yetakchi mamlakatlar qatoriga Yevropa Ittifoqi mamlakatlari, Yaponiya va Shveysariyani kiritish mumkin. Tashqi savdoni tartibga solish bilan bogʻliq muammolarni hal etshda qaysi usullardan koʻproq samarali foydalanish mumkin degan savolni asoslab berish lozim. Tahlillar koʻrsatishicha, jahon amaliyotida erkin savdo gʻoyasiga xalqaro tashkilotlarning ustavlarida va xalqaro iqtsodiy munosabatlarga bagʻishlangan darsliklardagina amal kilishadi. Hozirgi vaqtda tariflarni qoʻllash borasida muammolarning vujudga kelishining sababi tarif toʻsiqlaridan foydalanishda qati’y nazorat oʻrnatilishi hisoblanadi. Mana shunday xalqaro tashkilotlardan biri JST-dir. JSTga qadar faoliyat yuritilgan Tariflar va savdo boʻyicha bosh kelishuv (GATT) doirasida asosiy masala oʻzaro savdo munosabatlarida tarif toʻsiqlarini kamaytirishga qaratilgan edi. GATT faoliyatidagi asosiy vazifa bojxona bojlarini qisqartirish yoki bekor qilish hisoblangan. 1945-1947-yillarda sanoat jiqatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda bojxona bojlarining oʻrtacha koʻrsatkichi 40 - 60 % ni, ba’zi
Ilmiybaza.uz 
 
mahsulotlar boʻyicha esa 70-90% ni (kimyo maxsulotlari) tashkil etgan. 80-yillarga 
kelib bojxona tariflari 3-5 % gacha pasaydi.   
GATT qoidalari toʻla kuchga kirgan vaqtdan boshlab sanoat jihatdan taraqqiy 
etgan mamlakatlarda import bojlari 3/4 barobarga qisqartirildi. Jumladan,“Tokio 
raundi” muzokaralaridan soʻng, bu koʻrsatkich 4,7%ni tashkil etdi. Bojxona 
bojlarini kamaytirish masalasi hozirga qadar muhim muammo boʻlib qolmoqda.  
  
7.7-jadval 
Mamlakat byudjetiga tariflardan kelib tushadigan tushumlar.  
  
Т/r  Mamlakat  
Byudjet hajmiga nisbatan foizda  
1  Pokiston  
30,9  
2  Malayziya  
28,23  
3  Hindiston  
24,07  
4  Venesuela  
18  
5  Koreya  
14,01  
6  Argentina  
13,31  
7  Rossiya  
12  
8  Kolumbiya  
11,58  
9  Gana  
40,9  
  
Iqtisodiyotda hukumat tomonidan qoʻllanilgan proteksionistik qadamlar 
ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarga qisqa hamda uzoq muddatli istiqbolda 
davlatning oʻziga turlicha ta’sir koʻrsatadi. Bunday siyosatning ichki bozor uchun 
mahsulot ishlab chiqaruvchi milliy kompaniyalarga ta’sirini koʻrib chiqishdan 
boshlaymiz.  
Savdo boshlanmasdan avval, mamlakatda 100ta tovar ishlab chiqarilyati va 
iste’mol qilinyapti, muvozanat narxi 8 dollarga teng (talab va taklif chiziqlari Ye 
nuqgada kesishgan). Agar tovarning Jahon narxi ichki narxdan past boʻlsa, 
Ilmiybaza.uz mahsulotlar boʻyicha esa 70-90% ni (kimyo maxsulotlari) tashkil etgan. 80-yillarga kelib bojxona tariflari 3-5 % gacha pasaydi. GATT qoidalari toʻla kuchga kirgan vaqtdan boshlab sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda import bojlari 3/4 barobarga qisqartirildi. Jumladan,“Tokio raundi” muzokaralaridan soʻng, bu koʻrsatkich 4,7%ni tashkil etdi. Bojxona bojlarini kamaytirish masalasi hozirga qadar muhim muammo boʻlib qolmoqda. 7.7-jadval Mamlakat byudjetiga tariflardan kelib tushadigan tushumlar. Т/r Mamlakat Byudjet hajmiga nisbatan foizda 1 Pokiston 30,9 2 Malayziya 28,23 3 Hindiston 24,07 4 Venesuela 18 5 Koreya 14,01 6 Argentina 13,31 7 Rossiya 12 8 Kolumbiya 11,58 9 Gana 40,9 Iqtisodiyotda hukumat tomonidan qoʻllanilgan proteksionistik qadamlar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarga qisqa hamda uzoq muddatli istiqbolda davlatning oʻziga turlicha ta’sir koʻrsatadi. Bunday siyosatning ichki bozor uchun mahsulot ishlab chiqaruvchi milliy kompaniyalarga ta’sirini koʻrib chiqishdan boshlaymiz. Savdo boshlanmasdan avval, mamlakatda 100ta tovar ishlab chiqarilyati va iste’mol qilinyapti, muvozanat narxi 8 dollarga teng (talab va taklif chiziqlari Ye nuqgada kesishgan). Agar tovarning Jahon narxi ichki narxdan past boʻlsa,