Ilmiybaza.uz TASHQI SAVDONI TARTIBGA SOLISHNING TARIF METODLARI Ushbu bobda quyidagi bilimlar bayon etilgan:  Tashqi savdoni tartibga solish zaruriyatlari.  Tashqi savdo siyosati.  Bojxona tarifining turlari.  Bojxona tarifining guruhlanishi va xisoblash usullari.  Tarif stavkalarining katta va kichik mamlalakatlar iqtisodiyotiga ta’siri.  Tarif stavkalarini qoʻllashning Jahon tajribalari.  Tarif siyosatining afzalliklari va kamchiliklari. Tashqi siyosatining zamonaviy tendensiyalari. Ilmiybaza.uz KIRISH Jahon xoʻjaligida tashqi savdoni tartibga solishning tarif metodlaridan foydalangan xolda davlatlar tashqi savdo aloqalarini qaytadan tashkil etish, ayrim tarmoq va sohalarda tarkibiy oʻzgarishlarni chuqurlashtirish zarurati borligi ham ayon boʻlmoqda. Natijada, keyingi yillarda global va mintaqaviy darajada dunyo tashqi savdosida yangi yoʻnalishlarda siljishlar roʻy bermoqda. Davlatlarning tashqi savdo strategiyalarida ham tub oʻzgarishlar namoyon boʻlmoqda. Oʻzbekiston Respublikasi Tashqi savdo vazirligi avvalo, tashqi savdo sohasida davlat siyosatini shakllantirish va amalga oshirish, hamda tashqi savdo faoliyatini tartibga solish sohasida davlat boshqaruvi organlari ishini muvofiqlashtiradi. Shuningdek, ushbu vazirlik oʻz vakolatlari doirasida qabul qilingan va normativ-huquqiy xarakterga ega boʻlgan qarorlari davlat va xoʻjalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, mulkchilik shakli va idoraviy mansubligidan qat’iy nazar, xoʻjalik yurituvchi subyektlar tomonidan bajarilishi majburiy hisoblanadi. Ilmiybaza.uz 7.1 Tashqi savdoni tartibga solish zaruriyati va tashqi savdo siyosati Tashqi savdo siyosati davlat tashqi iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi boʻlib, milliy iqtisodiyotning tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini oshirish va tashqi raqobatdan mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilishga koʻmaklashuvchi chora tadbirlar yigʻindisidir. Tashqi savdo siyosati quyidagi ikki yoʻnalishni oʻz ichiga oladi: 1 eksport siyosati; 2 import siyosati. Eksport siyosati eksportga yoʻnaltirilgan rivojlanish modeli doirasida rivojlanadi. Import siyosatining turlaridan biri import oʻrnini qoplash siyosati hisoblanib, bu siyosat koʻpchilik mamlakatlar iqtisodiyotining sanoatlashishida katta rol oʻynagan. Tashqi savdo siyosatining asosida mumkin qadar qulaylik yaratish rejimi yotadi. Tashqi savdo siyosati milliy, ikki tomonlama, hududiy, xalqaro darajalarda amalga oshiriladi. Qayd yetib oʻtilgan har bir daraja oʻz xususiyatlariga ega .Davlatning tashqi savdoga aralashish miqyosiga va tartibga solish darajasiga qarab tashqi savdo siyosati proteksionistik va erkin savdo xarakteriga ega boʻladi. Tashqi savdo siyosati Proteksionizm Erkin savdo Ilmiybaza.uz 7.1-Rasm. Tashqi savdo siyosatining turlari. Erkin savdo munosabatlari, talab va taklif asosida rivojlanadigan erkin savdo davlatning eng kam aralashuvi siyosatini aks ettiradi. Proteksionizm - tarif va notarif instrumenglarni qoʻllash yoʻli bilan ikki bozorni xorijiy raqobatchilardan ximoya qilish davlat siyosatidir. Qaysi siyosat afzal, degan savol iqtasodchilarning doimiy bahslashuviga olib keladi. Milliy sanoat rivojlanishiga imkon beruvchi proteksionizm afzalmi yoki milliy ishlab chiqarish ustuvorliklarini xalqaro ustuvorliklar bilan qiyosiy taqqoslash imkonini beruvchi savdo erkinligimi? Tarixning turli davrlarida tashqi savdo amaliyoti goh u tomonga, goh bu tomonga kayishib kelgan, toʻgʻri, u hech qachon ekstremal shakllardan birontasini qabul qilmagan. ХХ asrning 50- 60yillarida xalqaro iqtisodiyot uchun proteksionizmdan tashqi savdoni yanada liberallashtirish tomonga qaygish xos boʻlgan boʻlsa, 70yillarning boshidan teskari tamoyil koʻzga tashlandi—mamlakatlar oʻz ichki bozorlarini tarif va notarif toʻsikdar yordamida xorijiy raqobatdan himoya qilishni boshladilar. Zamonaviy proteksionizm nisbatan tor sohalerda-qishloq xoʻjaligi, toʻqimachilik, kiyim-kechak va poʻlat tarmoqlarida mujassamlashgan. Proteksionisgik tamoyillar rivojlanishining kuyidagi shakllarini ajratish mumkin:  Selektiv proteksionizm – ayrim mamlakatlar yoki tovarlar guruhiga nisbatan qoʻllaniladi;  Tarmoq proteksionizm – muayyan tarmoqlarni, avvalo agrar proteksionizm doirasida qishloq xoʻjaligini ximoyalaydi;  Jamoaviy proteksionizm – mamlakatlar birlashmarlari tomonidan ushbu birlashmaga kirmaydigan mamlakatlarga nisbatan qoʻllaniladi;  Yashirin proteksionizm – ichki iqtisodiy siyosat usullari yordamida amalga oshiriladi. Savdo siyosati doirasida iqtisodiy, siyosiy, ma’muriy, tashkiliy, xuquqiy va boshqa masalalar uzviy bogʻlanib ketadi. Xalqaro iqtisodiyot asosan savdo siyosati choralarini qullashning iqtisodiy shart-sharoitlarini va oqibatlarini oʻrganib, Ilmiybaza.uz huquqiy va tashkiliy masalalarni ixtisoslashgan fan tarmoklari, chunonchi, xalqaro savdo xuquqi, xalqaro marketing kabil-larning koʻrib chiqishi uchun qoldiradi. Xalqaro savdoning davlat boshqaruvi instrumentlari oʻz xususiyatiga koʻra tarif-bojxona tarifini qoʻllashga asoslangan va notarif - boshqa barcha usullarga boʻlinadi. Boshqaruvning notarif usullari miqdoriy va yashirin proteksionizm usullariga boʻlinadi. Savdo siyosatining aloxida instrumentlari koʻpincha importni cheklash yoki eksportni ragbatlantirish zarurati tugʻilganda qoʻllaniladi. Savdo siyosati dastaklarining tasnifi. 7.1-jadval. Tashqi savdo siyosatining dastaklarining guruhlanishi. Usullari Savdo siyosatining dastaklari Ustun darajada tartibga solish sohasi Tarif Bojhona bojlari Import Tarif kvotasi Import Notarif Miqdoriy Kvotalash Import Litsenziyalash Eksport Import 7. 2 - rasm . Proteksionizm turlari . Proteksionizm turlari selektiv tarmoq jamoaviy yashirin Ilmiybaza.uz “Eksportni ixtiyoriy cheklash” Eksport Yashirin Davlat haridlari Import Mahalliy komponentlarni ushlab turish talabi Import Texnik toʻsiqlar Import Soliqlar va yigʻimlar Import Moliyaviy Subsidiyalar Eksport Kreditlash Eksport Demping Eksport Davlatning xalqaro savdo soxasidagi asosiy vazifasi-mamlakat eksporterlariga oʻz mahsulotlarini iloji boricha koʻproq miqdorda xorijga eksport qilishda yordam berish, ularning tovarlarini tashki bozorda yanada raqobatbardosh qilishdir. Mamlakat ichkarisida xorijiy tovarlarga talabni kuchaytirish, importni cheklash ham uning vazifasiga kiradi. Dunyoning turli mamlakatlari oʻz savdo siyosatlarini amalga oshirish uchun turli dastaklardan foydalanadilar. Bir soʻz bilan aytganda, mamlakat xalqaro savdo siyosatining u yoki bu dastaklarini qoʻllash haqida qaror qabul qilar ekan, odatda, ularning birgalikda ta’sir koʻrsatishi va joriy vaziyatga ta’sirini, davlat ichkarisida va undan tashqarida kutilayotgan istiqbollarini baholaydi. Ilmiybaza.uz 7.1 1. Tashqi savdoni tartibga solish zaruriyati nimada? 2. Tashqi savdo siyosati nima va uning qanday shakllari 7.2. Bojhona tarifining turlari va hisoblash usullari Tashqi savdoni tartibga solishda hukumat tarif va notarif dastaklarni qoʻllaydi va ushbu dastaklarning amaliy qoʻllanilishini davlat yoki jamoat tashkilotlari ta’minlaydi. Tariflar bojxona tariflariga asoslangan dastaklar boʻlsa, notarif dastaklar qolgan hamma dastaklarni oʻz ichiga oladi. Savdo siyosatining asosiy dastagi - bu bojxona tarifidir. Bojxona tarifiga turli xil ta’riflar berilgan, ammo fikrimizcha, ular orasida eng toʻgʻrisi kuyidagicha: “bojxona tarifi—bu maxsulot bojxona chegarasidan olib oʻgilayotganda toʻlanishi kerak boʻlgan bojxona bojlari haqidagi umumiy ma’lumotdir”. Undirish usuliga koʻra Maxsus Advalor Aralash Soliq solish obyektiga koʻra Import Eksport т tranzit Mazmuniga koʻra Mavsumiy Dempina qarshi Kompenzat - sion Kelib chiqishiga koʻra Avtonom Konvension Preferensial Stavka turiga koʻra Doimiy O'zgaruvchan Xisoblash usuliga koʻra Nominal Real Bojhona bojlari guruhlanishi ? mavjud ? 3 Tashqi savdo siyosatining y oʻ n alishlariva dastaklari nimalardan iborat ? Ilmiybaza.uz 7.3-rasm. Bojhona bojlari guruhlanishi. Bojxona boji mahsulotni import yoki eksport qilganda bojxona xodimlari tomonidan undiriladigan majburiy toʻlovdir. Bojxona boji quyidagi vazifalarni bajaradi: — fiskal - davlat budjetiga kelib tushuvchi tushumlardan biri bojxona bojidir; — proteksionistik (himoya vazifasi) - importni cheklash orqali milliy ishlab chiqaruvchilarni xorijiy raqobatda himoya qiladi; — balanslovchi — ayrim sabablarga koʻra ichki narxi jahon narxidan past boʻlgan mahsulotlarni xorijga oqib chiqib ketilishini cheklaydi. Bojxona bojlarini turli mezonlar boʻyicha quyidagicha guruhlash mumkin. 1. undirish usuliga koʻra: — advolor - maxsulotni bojxona qiymatidan foiz shaklida hisoblanuvchi va undiriluvchi boj; — spesifik -maqsulotning xar bir oʻlchov birligidan belgilangan mikdorda undiriladigan boj; — kombinatsiyalashgan - advolor va spesifik uzviy ravishda birgalikda qoʻllaniluvchi boj. 2. Undirish obyektiga koʻra: — import - import qilinuvchi mahsulotlardan undiriluvchi boj; — eksport - eksport tovarlaridan undiriladi; — tranzit - bojxona hududini kesib oʻtuvchi tovarlardan undiriladi. 3. Harakteriga koʻra: — davriy - davriy maxsulotlar (asosan, qishloq xoʻjalik mahsulotlari) ning xalqaro savdosini tartibga solishning joriy dastagi boʻlgan bojlar; — dempingga qarshi — mamlakat xududiga oʻzining haqiqiy narxidan past narxda tovar olib kirilishi natijasida milliy ishlab chiqaruvchilarga zarar yetkazilsa, bu mahsulot importidan undiriladigan boj; Ilmiybaza.uz — kompensatsion — import qilinadigan mahsulotni ishlab chiqarishda bevosita yoki bilvosita subsidiyalar qoʻllanilgan boʻlsa va buning natijasida milliy ishlab chiqaruvchilarga zarar keltirilayotgan boʻlsa, qoʻllaniladigan boj. 4. Kelib chiqishiga koʻra: — avtonom - davlat boshqa davlatlar bilan kelishib oʻtirmasdan joriy qilingan bir tomonlama bojlar; — konvension - ikki yoki kup tomonlama kelishuv asosida joriy qilinuvchi bojlar; — preferensial - sanoat jihatidan rivojlangan mamlakatlar rivojlanayotgan mamlakatlardan import qilinadigan tovarlardan undiriladigan chegirmali bojlar. 5. Stavka turiga koʻra: — doimiy - shart-sharoit oʻzgarsa ham oʻzgarmasdan turadigan boj; — oʻzgaruvchan- hukumat tomonidan belgilab qoʻyilgan hollarda oʻzgarib turuvchi bojdir. 6. Hisoblash usuliga koʻra: — nominal - bojxona tarifida koʻrsatilgan boj stavkalari. Bu stavkalar mamlakat bojxona himoyasi toʻgʻrisida faqat umumiy ma’lumotlarni berishi mumkin; — real qism va detallardan undiriluvchi bojxona bojlarini hisobga olgan holda yakuniy tovarlardan undiriluvchi haqiqiy boj. Bu boj tarif eskalatsiyasini aks etiradi. Har qanday davlat tarif siyosatini qoʻllar ekan tariflarni yagona tizimga birlashtiradi. Bojxona organi olib borilayotgan bojxona siyosati doirasida boj toʻlamasdan olib chiqilishi (yoki olib kirilishi) mumkin boʻlgan yoki boj undirilishi lozim boʻlgan tovarlarni aniqlashtiradi. Boj stavkalari tovar turiga qarab oʻzgarib boradi. Bojxona tariflari yuridik va jismoniy shaxslar uchun oʻrnatiladi, boj undirish prinsiplari turlicha boʻladi. Jismoniy shaxslar shaxsiy ehtiyojlari uchun zarur boʻlgan boj olinmaydigan minimum chegarasida tovarlarni boj toʻlamasdan olib Ilmiybaza.uz chiqish huquqiga ega. Odatda, davlat tovarlarni boj toʻlamasdan olib chiqib ketishning chegarasini (qiymatli ekvivalentini) belgilab beradi. Bundan tashqari, ba’zi tovarlar boʻyicha olib chiqish va olib kirishning chegaraviy meyorlari oʻrnataladi. Oʻzbekistonda shaxsiy ehtiyojlar uchun boj toʻlamasdan 2 litrgacha spirtli ichimliklar,1000 donagacha tamaki maxsulotlari, 30metrgacha sintetik matolar, 5 kilogrammgacha goʻsht, 5tagacha teri maxsulotlari va hokazolarni boj toʻlamasdan olib chiqish va olib kirish mumkin. Olib oʻtilgan tovarlar hajmi bu me’yorlardan oshganda jismoniy shaxs eksport yoki import bojlarini toʻlaydi. Boshqa mamlakatlarda tovarlarni boj toʻlamasdan olib oʻtish meyorlari, ayniqsa, spirtli va tamaki mahsulotlari uchun birmuncha kam oʻrnatilgan. Masalan, Fransiya, Germaniya, Yaponiya, AQSH va Ukrainada boj toʻlamasdan 200dona sigareta olib kirish mumkin. Aktiv bojxona siyosatini olib borishdan maqsad ichki bozorni import tovarlari bilan toʻldirish yoki muayyan tovarlarning ichki bozorlarga kirib kelishining oldini olish dan iborat. Agar davlat xorij tovarlarining ichki bozorlarga kirib kelishini mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilar bilan raqobat qilishini xoxlamasa, unda bu tovarlarning olib kirilishi butunlay taqiqlanadi yoki ularga nisbatan yuqori tariflar joriy etiladi. Masalan, Yaponiya va Buyuk Britaniyada bojxona tariflari 0 dan 30-40 % gacha oʻzgarib turadi. Mamlakatda ishlab chiqarilmaydigan xomashyo va tovarlarga nisbatan 0 stavkali, tayyor mahsulotlar, ayniqsa, mahalliy ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqariladigan turdosh mahsulotlarga nisbatan eng yuqori stavkali tariflar oʻrnatiladi. Hatto, eng taraqqiy etgan mamlakatlar ham ichki bozorlarini tariflar yordamida himoya qiladi. Yuqori bojxona tariflari mahalliy tovar ishlab chikaruvchilar uchun yuqori xarajatlarni qoplash vazifasini oʻtaydi. 7.2 1. Bojxona boji nima va u qanday mezonlar boʻyicha? Ilmiybaza.uz guruhlanadi? 2. Bojxona boji qanday vazifalarni bajaradi? 3. Tariflarning kata mamlakat iqtisodiyotiga tasiri qanday samaralni yuzaga keltiradi? 7.3. Tarif stavkalarining katta va kichik mamlalakatlar iqtisodiyotiga ta’siri hamda ularni qoʻllashning jahon tajribalari Tariflar Gʻarbiy Yevropa mamlakatlarida ХVIII asrdan boshlab joriy etilgan. Sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan qoʻllaniladigan tarif stavkalari past darajada boʻlsada, ba’zi turdagi tovarlar boʻyicha bojxona stavkalari yuqoriligicha qolmoqda. Koʻpchilik iste’mol, qishloq xoʻjalik va mehnat sigʻimkorligi yuqori tovarlarga nisbatan joriy qilingan tarif stavkalari umumiy tarif stavkalaridan 10-20 baravar yuqoridir. Misol uchun, AQSHda kiyimkechak va poyabzal importiga nisbatan joriy etilgan tarif stavkalari 11% dan 48%gacha borishi mumkin. 2001-yilda kiyim-kechak va poyabzal importi AQSH umumiy importining 6,5 % ini tashkil etgan boʻlsa-da, mazkur tovarlardan undirilgan tariflar tariflardan tushadigan daromadlarning deyarli yarmini tashkil etgan va 20 mlrd. dollarga teng boʻlgan. Xuddi shunday holat boshqa sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar amaliyotida ham kuzatiladi. Masalan, Yevropa Ittifoqida goʻsht mahsuloti importiga nisbatan joriy etilgan tariflar 236% ni, don maxsulotlariga nisbatan 180%ni, sport oyoq kiyimlariga nisbatan esa 17% ni tashkil etadi. 7.2-jadval. AQSHda avtomobillar va poyablaz importiga joriy etilgan tariflardan keladigan daromadlar. Qiymat Tariflardan keladigan daromadlar Ilmiybaza.uz Avtomobillar 110 1.60 Poyabzal 15 1.63 Sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar olib borayotgan tarif siyosati asosan qishloq xoʻjalik maxsulotlari va mehnat sigʻimkorligi yuqori tovarlarni eksport qiluvchi rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga sezilarli darajada salbiy ta’sir koʻrsatadi. Mazkur tarif siyosati doirasida yigʻilgan import bojlari summasi turli mamlakatlardan kirib kelayoggan importning umumiy qiymatiga nisbatan yirik summani tashkil etadi va ularning foizda ifodasi turli mamlakatlar boʻyicha oʻzgarib turadi. Masalan, 2001-yilda AQSH ga Bangladeshdan import qilinadigan tovarlar qiymati 2,4 mlrd dollarni,ulardan undiriladigan bojlar summasi esa 331mln. dollarni tashkil etgan. Taqqoslash uchun quyidagi misolni keltirish mumkin. Fransiyadan AQSH ga 2001-yilda 30mlrd. dollarlik tovar eksport qilingan boʻlib, ulardan undirilgan bojlar summasi esa 330mln. dollarni tashkil etgan. 7.2 Jadval. AQSHda importdan undiriladigan tariflarning qiyosiy jadvali. Shu tariqa qishloq xoʻjalik mahsulotlari va xomashyo eksportidan yengil sanoat mahsulotlari eksportiga oʻtayotgan Bangladesh kabi kambagʻal mamlakatlar sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan joriy etilayotgan va oʻrnatilgan yuqori tariflarga duch kelishmoqda. Kiyim-kechak va poyabzalga joriy etiladigan maxsus tariflar sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlardagi iste’molchilar xaridiga ham salbiy ta’sir koʻrsatishi tabiiy. Mazkur tariflar kam daromadli aholi guruhdari uchun soliq, yuki hisoblanadi. Masalan, AQSH da oila Import ( mlrd . dollar . ) Undirilgan tariflar ( mln . doll .) YAIMning axoli jon boshiga t oʻ gʻ ri keluvchi ulushi ( doll .) Bangladesh 4 2 , 331 370 Fransiya 0 , 30 330 24170 Ilmiybaza.uz boshligʻi bir kishidan iborat oilalarda oʻrtacha yillik daromad 25000 dollarni tashkil etadi va shundan 1851 dollari kiyimkechak va poyabzal sotib olishga sarflanadi. Hisob-kitoblar koʻrsatishicha, kiyim-kechak va poyabzalga sarflangan mablagʻning 307 dollari import bojlari sifatida undirib olinadi. Oila boshlish ikki kishidan iborat oilalarda oʻrtacha yillik daromad 66.913 dollarni tashkil etadi va import bojlari sifatida toʻlaydigan toʻlovlar esa 470 dollarga yoki umumiy daromadning 0 ,7 % iga teng boʻladi. 7.4-jadval. AQSHda oilalar tomonidan import tarifi uchun sarflaydigan xarajatlari. Yuqorida qayd etilgan iste’mol tovarlari uchun joriy etilgan tarif stavkalari qimmatbaho buyumlarga nisbatan qoʻllaniladigan tarif stavkalariga qaraganda yuqoriroqdir. AQSHda ipakdan qilingan koʻylakka nisbatan joriy etilgan tarif 1,9% ni tashkil etgan xolda, paxtadan toʻqilgan koʻylakka nisbatan 20%, sintetik toladan toʻqilgan koʻylakka nisbatan esa 32,5% ni tashkil etadi. 7.5-jadval. AQSH da turli hil materiallardan tayyorlangan tovarlarga nisbatan qoʻllaniladigan tariflar Kostyumlar Koʻylaklar Ipak 1,9 1,9 Jun 12,0 14,3 Paxta 11,3 20,0 Xarajatlar ( doll .) Tarif stavkalari . %. Tariflarga xarajatlar ( doll .) Oziq - ovqat(uyda) 1005 1 - 13 14 Kiyin - kechak 1440 5 - 30 212 Poyabzal 41 1 10 - 30 68 Boshqa tovarlar 67 0 - 11 8 Ilmiybaza.uz Sintetika 29,0 32,5 Mazkur tarif tovarning qayta ishlanganlik darajasiga qarab mutanosib ravishda ortib boraveradi. Tarif eskalatsiyasidan sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar rivojlanayotgan mamlakatlarga nisbatan keng miqyosda foydalanishadi. 7.5-jadvalda sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan qoʻllaniladigan tarif eskalatsiyasiga oid misollar keltirilgan. 7.6-jadval Sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan qoʻllaniladigan tariff eskalasiyasi (Tovar baxosiga nisbatan foizda) Tovar nomi AQSH Buyuk Britaniya Yevropa ittifoqi Shvetsiya Yaponiya Teri homashyosi 1,1 5,4 0,0 0,0 0,0 Teri 9,6 14,9 7,3 7,0 19,9 Teri mahsulotlari 15,5 18,7 14,7 12,2 23,6 poyabzal 16,6 24 19,9 14 29,5 Jun homashyosi 11,4 0,0 0,0 0,0 0,0 Ip-kalava 23 10 5,7 5,8 10 Matolar 50,1 17,5 16 12,8 20 Kiyim-kechak 22,1 20 20,5 14 22 Masalan, Yaponiyada kakao xomashyosiga 0 stavkali, kakao kukuniga 30%, tayyor mahsulot shokaladga esa 35%li tariflar joriy etiladi. Angliya jun xomashyosiga nisbatan tariflar joriy etmaydi, ammo jun kalavasiga 15% li va jundan yasalgan mahsulotlarga esa tovar qiymatiga nisbatan 20% li tarif joriy Ilmiybaza.uz etiladi. Tabiiyki, import tariflari tovarning qayta ishlanganlik darajasiga qarab mutanosib ravishda ortib borar ekan, soliqqa tortish ogʻirligi tovarning barcha komponentlariga emas, birinchi navbatda, qayta ishlash natijasida yaratilgan koʻshilgan qiymatga toʻgʻri keladi. Shuning uchun sanoatlashgan eksportga nisbatan joriy etilgan proteksionistik toʻsiqlar nominal tarif stavkalaridan birmuncha yuqori boʻladi. Jahon amaliyotining koʻrsatishicha, taraqqiy etgan mamlakatlar tomonidan rivojlanayotgan mamlakatlar qishloq xoʻjalik va sanoat mahsulotlari eksportiga nisbatan qoʻllanilayotgan tariflar kamlik qilsa, ularga notarif xarakterdagi toʻsiqlar ham joriy etiladi. Gʻarb mamlakatlarida rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan amalga oshirilayoggan eksport tovarlarga nisbatan notarif toʻsiqlarni qoʻllashning yetti yuzdan ortiq hollari kuzagilgan. Ularga miqdoriy cheklashlar, litsenziyalash va boshqa turdagi toʻsiqlarni kiritish mumkin. Notarif toʻsiqlarni qoʻllash boʻyicha yetakchi mamlakatlar qatoriga Yevropa Ittifoqi mamlakatlari, Yaponiya va Shveysariyani kiritish mumkin. Tashqi savdoni tartibga solish bilan bogʻliq muammolarni hal etshda qaysi usullardan koʻproq samarali foydalanish mumkin degan savolni asoslab berish lozim. Tahlillar koʻrsatishicha, jahon amaliyotida erkin savdo gʻoyasiga xalqaro tashkilotlarning ustavlarida va xalqaro iqtsodiy munosabatlarga bagʻishlangan darsliklardagina amal kilishadi. Hozirgi vaqtda tariflarni qoʻllash borasida muammolarning vujudga kelishining sababi tarif toʻsiqlaridan foydalanishda qati’y nazorat oʻrnatilishi hisoblanadi. Mana shunday xalqaro tashkilotlardan biri JST-dir. JSTga qadar faoliyat yuritilgan Tariflar va savdo boʻyicha bosh kelishuv (GATT) doirasida asosiy masala oʻzaro savdo munosabatlarida tarif toʻsiqlarini kamaytirishga qaratilgan edi. GATT faoliyatidagi asosiy vazifa bojxona bojlarini qisqartirish yoki bekor qilish hisoblangan. 1945-1947-yillarda sanoat jiqatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda bojxona bojlarining oʻrtacha koʻrsatkichi 40 - 60 % ni, ba’zi Ilmiybaza.uz mahsulotlar boʻyicha esa 70-90% ni (kimyo maxsulotlari) tashkil etgan. 80-yillarga kelib bojxona tariflari 3-5 % gacha pasaydi. GATT qoidalari toʻla kuchga kirgan vaqtdan boshlab sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda import bojlari 3/4 barobarga qisqartirildi. Jumladan,“Tokio raundi” muzokaralaridan soʻng, bu koʻrsatkich 4,7%ni tashkil etdi. Bojxona bojlarini kamaytirish masalasi hozirga qadar muhim muammo boʻlib qolmoqda. 7.7-jadval Mamlakat byudjetiga tariflardan kelib tushadigan tushumlar. Т/r Mamlakat Byudjet hajmiga nisbatan foizda 1 Pokiston 30,9 2 Malayziya 28,23 3 Hindiston 24,07 4 Venesuela 18 5 Koreya 14,01 6 Argentina 13,31 7 Rossiya 12 8 Kolumbiya 11,58 9 Gana 40,9 Iqtisodiyotda hukumat tomonidan qoʻllanilgan proteksionistik qadamlar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarga qisqa hamda uzoq muddatli istiqbolda davlatning oʻziga turlicha ta’sir koʻrsatadi. Bunday siyosatning ichki bozor uchun mahsulot ishlab chiqaruvchi milliy kompaniyalarga ta’sirini koʻrib chiqishdan boshlaymiz. Savdo boshlanmasdan avval, mamlakatda 100ta tovar ishlab chiqarilyati va iste’mol qilinyapti, muvozanat narxi 8 dollarga teng (talab va taklif chiziqlari Ye nuqgada kesishgan). Agar tovarning Jahon narxi ichki narxdan past boʻlsa, Ilmiybaza.uz mamlakatga jahon narxida (5dollar) 120ta tovar kirib keladi, ichki narx jahon narxi darajasigacha tushib ketadi. Buning natijasida milliy ishlab chiqaruvchilar faqat 40ta tovar taklif qiladi, iste’mol esa 160taga yetadi. Buning natijasida ichki ishlab chiqarish 80ta tovarni tashkil qiladi, import esa 40tagacha qisqaradi. Iste’molchilar jami 120 ta tovar sotib oladi. Bojxona boji oʻrnatish natijasida milliy ishlab chiqaruvchilar A trapetsiyaning yuzasiga teng boʻlgan qoʻshimcha foyda koʻradi. S toʻgʻri toʻrtburchakning yuzasiga teng boʻlgan summa bojxona boji sifatida davlat budjetiga tushadi. 7.4-rasm. Import bojining milliy iqtisodiyotiga ta’siri Boshqacha qilib aytganda, milliy kompaniyalarning ichki bozor uchun ishlab chiqargan mahsuloglari bojxona soligʻidan ozod boʻlganligi sababli uning narxi import qilinayotgan ana shunday tovardan sezilarli darajada past boʻlishi mumkin, bunday sharoitda xoʻjalik yurituvchi subyektlar yangi texnologiyalar, xomashyo va materiallarni tejash hisobiga xarjatlarini kamaytirish zaruriyatiga ehtiyoj sezishmaydi. Ilmiybaza.uz Tarifning katta mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri.Katta mamlakat uchun import tarifi faqat ichki ishlab chiqarishni himoyalash vositasi boʻlib qolmasdan, tashqi bozor bilan savdo shartini yaxshilab olish vositasi hamdir. Eksport tovarlari narxi oʻzgarmagan holda import tovarlar narxining pasayishi importyor mamlakat uchun savdo shartining yaxshilanishiga olib keladi. Katta mamlakat hukumati ichki ishlab chikaruvchilarni xorijiy raqobatdan himoya qilish maqsadida importga boj joriy qildi. Boj oʻrnatilishi natijasida tovarning jahon narxi tushadi. Lekin bu tovarning ichki narxi boj miqdoriga (t) Pw dan Pw+t ga mos ravishda koʻtariladi. Jami taklif chizigʻi yuqoriga— yangi darajaga suriladi. Taklifning yangi darajasida ichki talab va jami taklif G nuqtada muvozanatga keladi. 7.5-rasm. Tarifning katta mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri Natijada ichki ishlab chiqarish Q1 Q2 gacha ortib, ichki talab Q5 Q4 gacha kamayadi, import esa QiQs dan Q2 Q4gacha qisqaradi. Import tarifi joriy qilinishi natijasida iste’molchilarning zarari а+b+s+dga teng boʻldi. Kichik mamlakatda boʻlgani kabi import bojining ta’sirini ikkiga ajratish mumkin: qayta taqsimlanish samarasi va yoʻqotish samarasi. Ilmiybaza.uz 7.6-rasm. Tarif kvotasi Katta mamlakat misolida daromad samarasi ichki daromad va savdo sharti samarasiga ajraladi. Ichki daromad samarasi daromadning ichki iste’molchilardan, savdo sharti samarasi esa daromadning xorijiy ishlab chiqaruvchilardan davlat budjeti foydasiga qayta taqsimlanishini bildiradi. Tarif kvotasi. Import boji ichki qarama-qarshilikka ega ya’ni ishlab chiqaruvchilar, bir tarafdan, xalqaro raqobatdan qutulish maqsadida import bojidan manfaatdor boʻlsa, ikkinchi tomondan, ish vaqtidan tashqari vaktda iste’molchi sifatida import tarifiga qarshidirlar. Bu ziddiyat qisman tarif kvotasini joriy qilish orqali hal etiladi. Tarif kvotasi — oʻzgaruvchan bojxona boji koʻrinishi boʻlib, boj stavkasi miqdori import qilinadigan tovar hajmiga bogʻliq boʻladi: ma’lum chegaradagi importga pastroq mikdordagi boj, bu chegaradan oshib ketganda yuqoriroq boj oʻrnatiladi. Ilmiybaza.uz 7.3 1. Rivojlangan mamlakatlar tomonidan qoʻllaniladigan yuqori tariff stavkalari rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga qanday ta’sir koʻrsatadi? 2. Tarifni tartibga solishning afzalliklari va kamchiliklari nimalardan iborat? ? 7.4. Tarif siyosatining afzalliklari, kamchiliklari va zamonaviy tendensiyalari Tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi cheklashlar siyosatini keng koʻlamda va faol amalga oshirish davlatga qisqa muddatda muvaffaqiyat olib kelishi mumkin. Ushbu yutugʻlarga milliy korxonalarda ishlab chiqarish hajmini oshirish, boj, soliq, yigʻimlar hisobiga budjet daromadini koʻpaytirish, iqtisodiy xavfsizlik va mudofaa qobiliyatini ta’minlash orqali erishish mumkin. Amalda esa bu taktik ustunliklar strategik, uzoq, muddatli istiqboldan kelib chiqqan holda, qarama-qarshi tomonga oʻzgaradi. Davlatning tarif miqdoriga koʻpaytirilgan import miqdoriga teng iqtisodiy yutugʻi iste’molchilar tomonidan davlat foydasiga toʻlaydigan transfer toʻlovi hisoblanadi. Albatta, mablagʻlarning bir qismi ijtimoiy ehtiyojlar (oyliklarni oshirish, nafakalar toʻlash)ga sarflanishi mumkin, biroq transferlarning aksariyat qismi byurokratik oʻzboshimchalik va mablagʻlarni davlat tashkilotlari orqali oʻtishi bilan bogʻliq xarajatlar tufayli qaytarib berilmaydi. Shuningdek, boshqa mamlakatlarning proteksionistik javob tadbirlarini ham e’tiborga olish lozim. Bu tadbirlar tufayli tovar aylanmasi hajmi kamayadi, ish joylari qisqaradi, natijada qator kompaniyalarning mahsulotlari milliy bozordan arzonroq va sifatsizroq tovar ishlab chiqaruvchi foydasiga siqib chiqariladi, Ilmiybaza.uz kompaniyalarning mahsulotlari milliy bozordan arzonroq va sifatsizroq tovar ishlab chiqaruvchi foydasiga siqib chiqariladi. Iste’molchilarning aksariyat qismi “belbogʻlarini mahkam boylab olishlari” kerak boʻladi, chunki oddiy odamlarning daromadlari ishlab chiqaruvchilar foydasiga qayta taqsimlanadi, zero, bojxona tarifi joriy etilishidan avvalgi va keyingi ichki narxlardagi farq iste’molchilar zimmasiga tushadi. Faqat importning oʻrnini qoplash sohasidagi kompaniyalarning aksiyalariga ega boʻlgan uncha katta boʻlmagan ayrim guruhlarga kiruvchi iste’molchilar olib kirish bojlaridan daromad olishi mumkin. Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida proteksionistik siyosatni amalga oshirish narxning yuqoriligi sababli ichki iste’molning kamayishiga, soliq bazasining qisqarishiga va umuman, jamiyat uchun sof yoʻqotishlarga olib keladi. Jahon amaliyoti koʻrsatishicha, proteksionistik siyosat bosqichma-bosqich totalitar rejimlar tomonidan ma’muriy-buyruqbozlik tizimida cheklangan makon va zamonda amalga oshirilgan Proteksionizmning salbiy xususiyatlariga quyidagilarni kiritish mumkin:  Aholi turmush darajasi harajatlar ulushining ortib ketishi tufayli pasayishi. Import bojlari kiritilganidan keyin xaridorlar ichki bozorga olib kirilgan tovarlar uchun yanada koʻproq haq toʻlashga majbur boʻlishadi. Bu investitsiyalarga aylanishi mumkin boʻlgan aholi jamgʻarmalarining kamayishiga olib keladi.  Aksariyat mamlakatlar tomonidan tarif cheklashlarining joriy etilishining zanjir reaksiyasi bilan bogʻliq xalqaro koʻpaytiruvchi samarasi vujudga kelishi.  Milliy iqtisodiyotda samarasiz sohalar va korhonalarning saqlanib qolishi. Turli imtiyozlar berilishinatijasida ishlab chiqaruvchilarda mahsulot ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirish va raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga ragʻbat boʻlmaydi.  Iqtisodiy sohada korrupsiya va egallangan mansab, lavozimidan foydalanishning qurilishlari keng tarqaladi. Ilmiybaza.uz  Milliy iqtisodiyotning «yopiqligi», odatda, TIFning kriminallashuvi uchun ozuqa muhiti yaratadi. Hukumatning TIFni tartibga solish boʻyicha chora- tadbirlar kompleksini joriy etishga majbur etuvchi omillar tarkibida quyidagilarni ajratish mumkin:  iqtisodiyotning yangidan shakllanayotgan sohalarini qudratli xorijiy kompaniyalar raqobatidan himoyalash ;  davlat koʻmagisiz tuzilmasini qayta qurishning iloji boʻlmagan  jahon bozorida raqobatbardosh boʻlmagan «eski» sohalarni qoʻllab quvvatlash;  kamsituvchi savdo siyosati amalga oshirayotgan mamlakatlar yoki kompaniyalarga javob tariqasida demping va horijiy raqobatning boshqa notarif usullari bilan kurashish;  jahon bozor konyukturasidagi tebranishlarning milliy iqtisodiyotga ta’sirini kamaytirish. Bu omil homashyo va tabiiy resurslar eksport qiluvchi mamlakatlar uchun dolzarb hisoblanadi;  byudjetning daromat qismini shakllantirish, koʻpaytirishoʻtish davri iqtisodiyoti va rivojlangan mamlakatlarda aksariyat hollarda proteksionizm siyosatining tarkibiy unsurlari boʻlgan bojhona bojlari va boshqa egri soliqlar hisobiga amalga oshiriladi. Tarif usullarini qoʻllash tarafdorlarining fikricha, tariflarning iqtisodiyotga ta’siri quyidagicha boʻladi:  tariflar yosh tarmoqlarni himoya qilishga xizmat qiladi;  davlat byudjetining daromad manbayi sifatida foydalaniladi;  mamlakat ichkarisida daromadni qayta taqsimlash faollashadi;  arzon horijiy ishchi kuchini jalb etish imkoniyati yaxshilanadi;  mamlakatning homashyo ishlab chiqarishga ixtisoslashuvining oldi olinadi. Ilmiybaza.uz Tarif usullarini qoʻllashga qarshi boʻlganlarning fikricha, tariflarning iqtisodiyotga salbiy ta’siri quyidagilarda namoyon boʻladi:  tariflar tashqi savdoni cheklash, dunyo ishlab chiqarishi hajmining qisqarishiga sabab boʻladi;  mamlakatlar oʻrtasida tovarlarning optimal taqsimotiga toʻsqinlik qiladi;  iste’molchiga soliq yukining ortishiga sabab boʻladi;  importga belgilangan tariflar eksport hajmining qisqarishiga tasir qiladi;  tariflarning belgilanishi mamlakatdagi ishsizlik darajasining oshishiga sabab boʻladi. Shunday qilib, proteksionizm tashqi savdo operatsiyalariga turlituman cheklashlarni joriy etuvchi davlatga vaqtinchalik, taktik yutuq keltirsada, strategik, uzok muddatli strategiyada istiqbolsiz siyosat hisoblanadi. Bu siyosat ХХ asr tajribasidan ma’lumki, aholi turmush darajasi va farovonligining pasayishiga olib keladi. TUSHUNCHA VA IBORALAR  Tashqi savdo siyosati-milliy iqtisodiyotning tashqi bozorlardagi raqobatdoshligini oshirish va tashqi raqobatdan mahalliy ishlab chiqaruvchilarni himoya qilishga, qoʻllab –quvvatlashga qaratilgan chora-tadbirlar yigʻindisi.  Erkin savdo siyosati ‒Tashqi savdodagi toʻsiqlarni minimallashtirish siyosati.  Proteksionizm ‒ tarif va notarif instumentlarni qoʻllash yoʻli bilan ichki bozorni xorijiy raqobatdan himoya qilishning davlat siyosati.  Tarif eskalatsiyasi ‒ tovarlardan undiriladigan import bojining mahsulot qayta ishlanganlik darajasining chuqurlashuviga mos ravishda ortib borishidir. Ilmiybaza.uz  Bojxona boji ‒ bojxona organlari tomonidan tovarlar import va eksport qilinayotganda undiriladigan hamda eksport-imtortning sharti hisoblangan majburiy toʻlov.  Optimal tarif stavkasi ‒ iqtisodiy farovonlik va milliy maxsulotlarning raqobatdoshligini maksimal ta’minlab beradigan tarif darajasi.  Tarif kvotasi ‒ oʻzgaruvchan bojxona boji koʻrinishi boʻlib, boj stavkasi miqdori import qilinadigan tovar hajmiga bogʻliq boʻladi: ma’lum chegaradagi importga pastroq mikdordagi boj, bu chegaradan oshib ketganda yuqoriroq boj oʻrnatiladi TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR 1. Tashqi savdoni tartibga solish zaruriyati nimada? 2. Tashqi savdo siyosati nima va uning qanday shakllari mavjud? 3. Tashqi savdo siyosatining yoʻnalishlari va dastaklari nimalardan iborat? 4. Bojxona boji nima va u qanday mezonlar boʻyicha guruhlanadi? 5. Bojxona boji qanday vazifalarni bajaradi? 6. Rivojlangan mamlakatlar tomonidan koʻllaniladigan yuqori tarif stavkalari rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga qanday ta’sir koʻrsatadi? Tariflarning katta mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri qanday samaralarni yuzaga keltiradi?