TAVAKKALCHILIKNI BOSHQARISH

Yuklangan vaqt

2024-06-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

10

Faytl hajmi

536,0 KB


TAVAKKALCHILIKNI BOSHQARISH REJA: 1. Tavakkalchilikda xavf. 2. Tavakkalchilikda sugurta bilan boglik bo‘lgan va boglik bo‘lmagan xavflar. 3. Tavakkalchilik turlari. 4. Tavakkalchilikni boshkarish. 1. Tavakkalchilikda xavf uzbek tilining izoxli lugatida «tavakkal» tushunchasi: *uzok muloxaza kilib o‘ltirmay, nima bo‘lsa bo‘lar, «yo ostidan yo ustidan» zaylida kilingan xarakat ma’nosida talkin kilinadi. Tavakkalchilik tushunchasi esa tavakkaliga, tavakkal tushunchasi va tavakkaliga, tavakkal bilan ish kiluvchi ma’nosini beradi. Amerikalik ishbilarmonlarga xos bo‘lgan tavakkalchilikni Amerika iktisodiyoti «chapani» muxojirlar olib kelganlar va singdirganlar. Ular o‘trok va extiyotkor erli axolini o‘z ishbilarmonlik faoliyatida tavakkalchilik xam kilib turishga majbur etishgan. Amerikacha ta’rifga ko‘ra, tavakalchilik–bu biron ish bilan shugullanish okibatida zarar ko‘rib kolishdan kutilib kolish imkoniyati. Albatta, ba’zi xavflarni sugurta kompaniyalari bilan shartnoma tuzish orkali oldini olish mumkin. Birok, xavfning asosiy ogirligi, ya’ni: menejerning xatosi; narx o‘zgarishi; talabning susayishi; noto‘gri tanlangan loyixa; ishchilarning noroziliklari va boshkalar ishbilarmonning elkasiga tushadi. TAVAKKALCHILIKNI BOSHQARISH REJA: 1. Tavakkalchilikda xavf. 2. Tavakkalchilikda sugurta bilan boglik bo‘lgan va boglik bo‘lmagan xavflar. 3. Tavakkalchilik turlari. 4. Tavakkalchilikni boshkarish. 1. Tavakkalchilikda xavf uzbek tilining izoxli lugatida «tavakkal» tushunchasi: *uzok muloxaza kilib o‘ltirmay, nima bo‘lsa bo‘lar, «yo ostidan yo ustidan» zaylida kilingan xarakat ma’nosida talkin kilinadi. Tavakkalchilik tushunchasi esa tavakkaliga, tavakkal tushunchasi va tavakkaliga, tavakkal bilan ish kiluvchi ma’nosini beradi. Amerikalik ishbilarmonlarga xos bo‘lgan tavakkalchilikni Amerika iktisodiyoti «chapani» muxojirlar olib kelganlar va singdirganlar. Ular o‘trok va extiyotkor erli axolini o‘z ishbilarmonlik faoliyatida tavakkalchilik xam kilib turishga majbur etishgan. Amerikacha ta’rifga ko‘ra, tavakalchilik–bu biron ish bilan shugullanish okibatida zarar ko‘rib kolishdan kutilib kolish imkoniyati. Albatta, ba’zi xavflarni sugurta kompaniyalari bilan shartnoma tuzish orkali oldini olish mumkin. Birok, xavfning asosiy ogirligi, ya’ni: menejerning xatosi; narx o‘zgarishi; talabning susayishi; noto‘gri tanlangan loyixa; ishchilarning noroziliklari va boshkalar ishbilarmonning elkasiga tushadi. Ammo, umuman, xorij tajribasi ishbilarmonlik tavakkalchiliksiz mumkin emasligidan guvoxlik beradi. Kimki, xech bir tavakkal kilmasa, oxir-okibatda xonavayron bo‘ladi. Bugungi kunda adabiyotlarda tavakkalchilik bilan boglik bo‘lgan extimollikni turlicha tushunchalarda, ya’ni: *Xavf. *Xatar. *Xavf—xatar iboralarida ifoda etilyapti. SHunchalik turli yondashuvlar maksadga muvofikmikin? Ularning kaysi birini ko‘llasa ma’kul bo‘lardi? Tavakkalchilik foydadan maxrum bo‘lish va boshka sabablarga ko‘ra zarar ko‘rish singari yomon okibatlar ro‘y berish extimoli bilan ifodalanadi. SHu ma’noda: Tavakkalchilik – bu oqibatning yaxshi bo‘lishiga umid bog‘lab, xavf ehtimolligini zimmasiga olgan olda qilinadigan harakat. Tavakkalchilik – bu resurs yoki daromaddan to‘la yoki qisman yo‘qotish xavfi. Tavakkalchilik – bu noaniqlik sharoitida har qanday dovyurak menejer uchun tabiiy holat, vaziyat. Tavakkal botirning ishi. Tavakkilchilik – bu omadsiz oqibatning miqdoriy baholanishi. YAna o‘zbek tilining izoxli lugatiga murojaat kilamiz. Unda bu iboralar kuyidagicha talkin kilingan: Xavf – biror ko‘ngilsiz xodisa yoki falokat yuz berishi extimolligi; xatar; ko‘rkinch. Xatar - biror baxtsizlikka, falokatga olib kelishi mumkin bo‘lgan sharoit; xavf; taxlika. Xavf-xatar – xavf va xatar, biror narsadan ko‘rkish. Ammo, umuman, xorij tajribasi ishbilarmonlik tavakkalchiliksiz mumkin emasligidan guvoxlik beradi. Kimki, xech bir tavakkal kilmasa, oxir-okibatda xonavayron bo‘ladi. Bugungi kunda adabiyotlarda tavakkalchilik bilan boglik bo‘lgan extimollikni turlicha tushunchalarda, ya’ni: *Xavf. *Xatar. *Xavf—xatar iboralarida ifoda etilyapti. SHunchalik turli yondashuvlar maksadga muvofikmikin? Ularning kaysi birini ko‘llasa ma’kul bo‘lardi? Tavakkalchilik foydadan maxrum bo‘lish va boshka sabablarga ko‘ra zarar ko‘rish singari yomon okibatlar ro‘y berish extimoli bilan ifodalanadi. SHu ma’noda: Tavakkalchilik – bu oqibatning yaxshi bo‘lishiga umid bog‘lab, xavf ehtimolligini zimmasiga olgan olda qilinadigan harakat. Tavakkalchilik – bu resurs yoki daromaddan to‘la yoki qisman yo‘qotish xavfi. Tavakkalchilik – bu noaniqlik sharoitida har qanday dovyurak menejer uchun tabiiy holat, vaziyat. Tavakkal botirning ishi. Tavakkilchilik – bu omadsiz oqibatning miqdoriy baholanishi. YAna o‘zbek tilining izoxli lugatiga murojaat kilamiz. Unda bu iboralar kuyidagicha talkin kilingan: Xavf – biror ko‘ngilsiz xodisa yoki falokat yuz berishi extimolligi; xatar; ko‘rkinch. Xatar - biror baxtsizlikka, falokatga olib kelishi mumkin bo‘lgan sharoit; xavf; taxlika. Xavf-xatar – xavf va xatar, biror narsadan ko‘rkish. Ko‘rib turibmizki, xavf tushunchasi extimollik bilan boglaniyotgan bo‘lsa, xatar iborasida esa asosiy urgu sharoitga, vaziyatga berilyapti. Uchinchisida xar ikkala tushuncha bir xil ma’noda talkin kilinyapti. 2. Tavakkalchilikda sugurta bilan boglik bo‘lgan va boglik bo‘lmagan xavflar Sugurta bilan boglik bo‘lmagan xavf turlari: 1. Menejerlar xatosi. 2. Tijoratchilikdagi xavf. 3. Resurslarni noto‘gri taksimlanish xavfi. 4. Iktisodiy bekarorlik va talabning o‘zgarishi. 5. Rakobatdoshlarning xarakati. 6. Moliyaviy xavf. 7. Narx, talab, daromadlar darajasining o‘zgarish xavfi. 8. Kutilmagan iktisodiy va tabiiy falokatlar, ekalogik ofatlar xavfi. 9. Loyixani tanlashda xato kilish xavfi. 10.Mazkur biznes uchun ogir okibatlar keltiruvchi kutilmagan siyosiy vokealar. 11.Milliy va millatlararo ko‘tarilish xavfi. 12.xukumatning kutilmagan karorlari (konunlardagi, narx va soliklardagi o‘zgarishlar). 13.Xodimlarning noroziligi. 14.Firma boyligi nuktai nazardan uncha ulkan bo‘lmagan mol-mulklarning nobud bo‘lish xavfi. 15.Ko‘p sonli, bir tipli mol-mulkning nobut bo‘lish xavfi. Sugurta – bu inson faoliyatining turli soxalarida sodir bo‘ladigan tabiiy ofatlar, favkulotda xodisa va boshka vokealar natijasida etkazilgan zarar xamda talofatlarni jismoniy va yuridik shaxlar to‘lagan sugurta badallari (sugurta puli) Ko‘rib turibmizki, xavf tushunchasi extimollik bilan boglaniyotgan bo‘lsa, xatar iborasida esa asosiy urgu sharoitga, vaziyatga berilyapti. Uchinchisida xar ikkala tushuncha bir xil ma’noda talkin kilinyapti. 2. Tavakkalchilikda sugurta bilan boglik bo‘lgan va boglik bo‘lmagan xavflar Sugurta bilan boglik bo‘lmagan xavf turlari: 1. Menejerlar xatosi. 2. Tijoratchilikdagi xavf. 3. Resurslarni noto‘gri taksimlanish xavfi. 4. Iktisodiy bekarorlik va talabning o‘zgarishi. 5. Rakobatdoshlarning xarakati. 6. Moliyaviy xavf. 7. Narx, talab, daromadlar darajasining o‘zgarish xavfi. 8. Kutilmagan iktisodiy va tabiiy falokatlar, ekalogik ofatlar xavfi. 9. Loyixani tanlashda xato kilish xavfi. 10.Mazkur biznes uchun ogir okibatlar keltiruvchi kutilmagan siyosiy vokealar. 11.Milliy va millatlararo ko‘tarilish xavfi. 12.xukumatning kutilmagan karorlari (konunlardagi, narx va soliklardagi o‘zgarishlar). 13.Xodimlarning noroziligi. 14.Firma boyligi nuktai nazardan uncha ulkan bo‘lmagan mol-mulklarning nobud bo‘lish xavfi. 15.Ko‘p sonli, bir tipli mol-mulkning nobut bo‘lish xavfi. Sugurta – bu inson faoliyatining turli soxalarida sodir bo‘ladigan tabiiy ofatlar, favkulotda xodisa va boshka vokealar natijasida etkazilgan zarar xamda talofatlarni jismoniy va yuridik shaxlar to‘lagan sugurta badallari (sugurta puli) dan xosil kilinadigan pul fondlari xisobidan to‘lik va kisman koplash bilan jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlari sugurtalanishini ta’minlashga doir munosabatlar, demakdir. Sugurta kilib ko‘yish makbul bo‘lgan xavflar: 1. YOngin va boshka tabiiy ofatlar. 2. Avtomobil xalokatlari. 3. YUkning tashilishda buzilishi yoki nobud bo‘lish xavfi. 4. Firma xodimlari extiyotsizligi. 5. Firmaga xodimlar nosofdilligi bois etkaziladigan moddiy va ma’naviy zarar. 6. Butun loyixaning bajarilishi javobgar bo‘lgan xodimlardan biri yoki bir guruxning o‘z vazifalarini bajarmasligiga alokador xavf. 7. Korxonaning (turli sabablarga ko‘ra) ish faolligini vaktincha to‘xtab kolishi. 8. Firma raxbari, etakchi xodim yoki boshka firmaning muvaffakiyatini uning faoliyat ko‘rsatishi bilan boglik bo‘lgan mutaxassisning o‘limi yoki kasalligidan yuzaga keladigan xavf. 9. Xodimning o‘limi, kasal bo‘lib kolishi yoki baxtsiz xodisaga uchrashi bilan boglik xavf. 3. Tavakkalchilik turlari Amaliyotda raxbar yoki tadbirkor o‘z faoliyatida: mol-mulk talafotiga; moliyaviy yo‘kotishlarga; daromadlarning kamayishiga; foyda darajasini aniklashdagi xatoliklarga yo‘l ko‘ymaslik va shu jixatlarni yaxshilash maksadida turli-tuman tavakkalchilikka boradilar. SHunday sharoitda kaysi bir turdagi tavakkalchilikni tanlash, kaysi biri ko‘prok samara berishi mumkinligini aniklash ko‘p jixatdan tavakkalchilik turlarining ilmiy asoslangan dan xosil kilinadigan pul fondlari xisobidan to‘lik va kisman koplash bilan jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlari sugurtalanishini ta’minlashga doir munosabatlar, demakdir. Sugurta kilib ko‘yish makbul bo‘lgan xavflar: 1. YOngin va boshka tabiiy ofatlar. 2. Avtomobil xalokatlari. 3. YUkning tashilishda buzilishi yoki nobud bo‘lish xavfi. 4. Firma xodimlari extiyotsizligi. 5. Firmaga xodimlar nosofdilligi bois etkaziladigan moddiy va ma’naviy zarar. 6. Butun loyixaning bajarilishi javobgar bo‘lgan xodimlardan biri yoki bir guruxning o‘z vazifalarini bajarmasligiga alokador xavf. 7. Korxonaning (turli sabablarga ko‘ra) ish faolligini vaktincha to‘xtab kolishi. 8. Firma raxbari, etakchi xodim yoki boshka firmaning muvaffakiyatini uning faoliyat ko‘rsatishi bilan boglik bo‘lgan mutaxassisning o‘limi yoki kasalligidan yuzaga keladigan xavf. 9. Xodimning o‘limi, kasal bo‘lib kolishi yoki baxtsiz xodisaga uchrashi bilan boglik xavf. 3. Tavakkalchilik turlari Amaliyotda raxbar yoki tadbirkor o‘z faoliyatida: mol-mulk talafotiga; moliyaviy yo‘kotishlarga; daromadlarning kamayishiga; foyda darajasini aniklashdagi xatoliklarga yo‘l ko‘ymaslik va shu jixatlarni yaxshilash maksadida turli-tuman tavakkalchilikka boradilar. SHunday sharoitda kaysi bir turdagi tavakkalchilikni tanlash, kaysi biri ko‘prok samara berishi mumkinligini aniklash ko‘p jixatdan tavakkalchilik turlarining ilmiy asoslangan tavsifnomasini bilishni takozo etadi. SHunday tavsifnoma kuyidagi ko‘rinishga ega (31-chizma). 1-chizma. Tavakkalchilik tasnifi. Sof tavakkalchilik salbiy (zarar, ziyon) yoki nol natijaga erishish extimolini bildiradi. SHunday turdagi tavakkalchilikka tabiat, ekalogiya, siyosat, transport va kisman tijorat bilan boglik tavakkalchiliklar kiradi. CHaykovchilik (spekulyativ) tavakkalchilik xam salbiy (zarar, ziyon), xam ijobiy natija (yutuk, foyda)ga erishish extimolini bildiradi. Bu turdagi tavakkalchilikka moliya bilan boglik bo‘lgan ikki turdagi, ya’ni investitsiya va pulning sotib olish kobiliyati bilan boglik bo‘lgan tavakkalchiliklar kiradi. Tabiat bilan boglik tavakkalchilik turiga tabiiy ofatlar okibatida extimol (tavakkal) kilinadigan zararlar kiradi, masalan, er kimirlashi, suv toshkini, dovul, epidemiya va boshkalar tufayli ko‘rilgan zarar darajasi. Ekologiya bilan boglik tavakkalchilik – bu atrof muxitni ifloslanishi okibatida extimol (tavakkal kilinadigan zarar yoki ko‘shimcha xarajat). tavsifnomasini bilishni takozo etadi. SHunday tavsifnoma kuyidagi ko‘rinishga ega (31-chizma). 1-chizma. Tavakkalchilik tasnifi. Sof tavakkalchilik salbiy (zarar, ziyon) yoki nol natijaga erishish extimolini bildiradi. SHunday turdagi tavakkalchilikka tabiat, ekalogiya, siyosat, transport va kisman tijorat bilan boglik tavakkalchiliklar kiradi. CHaykovchilik (spekulyativ) tavakkalchilik xam salbiy (zarar, ziyon), xam ijobiy natija (yutuk, foyda)ga erishish extimolini bildiradi. Bu turdagi tavakkalchilikka moliya bilan boglik bo‘lgan ikki turdagi, ya’ni investitsiya va pulning sotib olish kobiliyati bilan boglik bo‘lgan tavakkalchiliklar kiradi. Tabiat bilan boglik tavakkalchilik turiga tabiiy ofatlar okibatida extimol (tavakkal) kilinadigan zararlar kiradi, masalan, er kimirlashi, suv toshkini, dovul, epidemiya va boshkalar tufayli ko‘rilgan zarar darajasi. Ekologiya bilan boglik tavakkalchilik – bu atrof muxitni ifloslanishi okibatida extimol (tavakkal kilinadigan zarar yoki ko‘shimcha xarajat). Siyosat bilan boglik tavakkalchilik – bu siyosat bekarorlik okibatida extimol kilinadigan moddiy (moliyaviy) zararlar. Bu tavakkalchilik korxona faoliyatiga emas balki mamlakatdagi sotsial-siyosiy barkarorlikka boglik. Transport bilan boglik tavakkalchilik – bu avtomabil, temir yo‘l, dengiz, xavo transportlarida yuklarni tashish jarayonida extimol (tavakkal) kilinadigan zararlardir. Tijorat bilan boglik tavakkalchilik – bu xo‘jalik subektlarining tadbirkorlik faoliyati okibatida extimol (tavakkal) kilinadigan zararlardir. Bunday turdagi tavakkalchilik o‘z navbatida ishlab chikarish, savdo va kisman moliya bilan boglik bo‘lgan tavakkalchiliklarga bo‘linadi. Ishlab chikarish bilan boglik tavakkalchilik – bu ishlab chikarish jarayonining to‘xtab kolishi yoki bir maromda ishlayotganligi, texnologiya- ning buzilish, sifatsiz xomashyo okibati yoki xodimlarning sifatsiz ishlashlari evaziga extimol (tavakkal) kilinadigan zarar yoki ko‘shimcha xarajatlardir. Savdo bilan boglik tavakkalchilik - bu o‘zaro to‘lovlarning kechiktiri- lishi, shartnoma shartlarining bajarilmasligi okibatida extimol (tavakkal) kilinadigan zarar yoki olinmaydigan daromad. Moliya bilan boglik tavakkalchilik – bu extimol kilinadigan moliyaviy zararlar bo‘lib, u o‘z navbatida investitsiya va pulning sotib olish kobiliyati bilan boglik bo‘lgan, oxirgisi esa o‘z navbatida, *inflyasiya va *valyuta bilan boglik bo‘lgan tavakkalchilik turlari bo‘linadi. Inflyasiya bilan boglik tavakkalchilik – bu olingan daromadlarning kadri yukori inflyasiya okibatida tezrok kadrsizlanishini bildiradi. Valyuta bilan boglik tavakkalchilik – bu chet el valyutasi kursining o‘zgarishi okibatida ko‘riladigan katta zararni bildiradi. Bu tavakkal-chilik eksport-import operatsiyalarini, shuningdek, valyuta operatsiyalarini baxolashda o‘ta zarurdir. Tizimli tavakkalchilik – bu, u yoki bu bozorda konyukturaning Siyosat bilan boglik tavakkalchilik – bu siyosat bekarorlik okibatida extimol kilinadigan moddiy (moliyaviy) zararlar. Bu tavakkalchilik korxona faoliyatiga emas balki mamlakatdagi sotsial-siyosiy barkarorlikka boglik. Transport bilan boglik tavakkalchilik – bu avtomabil, temir yo‘l, dengiz, xavo transportlarida yuklarni tashish jarayonida extimol (tavakkal) kilinadigan zararlardir. Tijorat bilan boglik tavakkalchilik – bu xo‘jalik subektlarining tadbirkorlik faoliyati okibatida extimol (tavakkal) kilinadigan zararlardir. Bunday turdagi tavakkalchilik o‘z navbatida ishlab chikarish, savdo va kisman moliya bilan boglik bo‘lgan tavakkalchiliklarga bo‘linadi. Ishlab chikarish bilan boglik tavakkalchilik – bu ishlab chikarish jarayonining to‘xtab kolishi yoki bir maromda ishlayotganligi, texnologiya- ning buzilish, sifatsiz xomashyo okibati yoki xodimlarning sifatsiz ishlashlari evaziga extimol (tavakkal) kilinadigan zarar yoki ko‘shimcha xarajatlardir. Savdo bilan boglik tavakkalchilik - bu o‘zaro to‘lovlarning kechiktiri- lishi, shartnoma shartlarining bajarilmasligi okibatida extimol (tavakkal) kilinadigan zarar yoki olinmaydigan daromad. Moliya bilan boglik tavakkalchilik – bu extimol kilinadigan moliyaviy zararlar bo‘lib, u o‘z navbatida investitsiya va pulning sotib olish kobiliyati bilan boglik bo‘lgan, oxirgisi esa o‘z navbatida, *inflyasiya va *valyuta bilan boglik bo‘lgan tavakkalchilik turlari bo‘linadi. Inflyasiya bilan boglik tavakkalchilik – bu olingan daromadlarning kadri yukori inflyasiya okibatida tezrok kadrsizlanishini bildiradi. Valyuta bilan boglik tavakkalchilik – bu chet el valyutasi kursining o‘zgarishi okibatida ko‘riladigan katta zararni bildiradi. Bu tavakkal-chilik eksport-import operatsiyalarini, shuningdek, valyuta operatsiyalarini baxolashda o‘ta zarurdir. Tizimli tavakkalchilik – bu, u yoki bu bozorda konyukturaning yomonlashishi yoki tushib ketishi okibatida extimol kilinadigan zarar. Bu tavakkalchilik investitsiyani anik bir obektga emas, balki muayyan bozor (masalan, valyuta bozori, ko‘zgalmas mulk bozori va boshkalar) uchun barcha kuyilgan mablag bo‘yicha tavakkalchilikni ifodalaydi. Selektiv tavakkalchilik – bu u yoki bu bozorda investitsiya obektini noto‘gri tanlab olishi okibatida ko‘riladigan tavakkal zarar yoki boy berilgan naf. Kredit tavakkalchiligi – bu karz olgan tomonning o‘z majburiyatlarini to‘lay olmaslik xavfi. Regional tavakkalchilik – muayyan regionallarning iktisodiy xolati bilan boglangan bo‘ladi. Tarmok bilan boglik tavakkalchilik ayrim tarmok iktisodiyoti bilan boglik bo‘lib, u ikkita omil ta’siri ostida bo‘ladi: tarmokdagi davriy bekarorlikka; tarmok ishlab chikarishning xayotiy boskichlariga. Korxona tavakkalchiligi investitsiya obekti bo‘lgan anik korxona faoliyati bilan boglik. Investitsiya tavakkalchiligi deganda yani tovar yoki xizmat, yangi texnologiyani ishlab chikish va joriy kilish uchun sarflangan xarajatlarning koplanmasligi okibatida ko‘riladigan tavakkal zarar tushuniladi. 4. Tavakkalchilikni boshkarish YUkorida ta’kidlaganimizdek, aksariyat xollarda iktisodiy baxolashlar va boshkaruv karorlari ko‘p variantli bo‘lib, extimollik xarakteriga ega. SHu sababali xato va yanglishishlar bu jarayonda tabiiy bo‘lganda, baribir noxush xoldir. SHunday sharoitda menejer tavakkalchilikdagi xavf extimolini; u xavf darajasini pasaytirish choralarini; extimol kilinayotgan zararni koplash yo‘llarini oldindan xisob- kitobini kilish lozim. yomonlashishi yoki tushib ketishi okibatida extimol kilinadigan zarar. Bu tavakkalchilik investitsiyani anik bir obektga emas, balki muayyan bozor (masalan, valyuta bozori, ko‘zgalmas mulk bozori va boshkalar) uchun barcha kuyilgan mablag bo‘yicha tavakkalchilikni ifodalaydi. Selektiv tavakkalchilik – bu u yoki bu bozorda investitsiya obektini noto‘gri tanlab olishi okibatida ko‘riladigan tavakkal zarar yoki boy berilgan naf. Kredit tavakkalchiligi – bu karz olgan tomonning o‘z majburiyatlarini to‘lay olmaslik xavfi. Regional tavakkalchilik – muayyan regionallarning iktisodiy xolati bilan boglangan bo‘ladi. Tarmok bilan boglik tavakkalchilik ayrim tarmok iktisodiyoti bilan boglik bo‘lib, u ikkita omil ta’siri ostida bo‘ladi: tarmokdagi davriy bekarorlikka; tarmok ishlab chikarishning xayotiy boskichlariga. Korxona tavakkalchiligi investitsiya obekti bo‘lgan anik korxona faoliyati bilan boglik. Investitsiya tavakkalchiligi deganda yani tovar yoki xizmat, yangi texnologiyani ishlab chikish va joriy kilish uchun sarflangan xarajatlarning koplanmasligi okibatida ko‘riladigan tavakkal zarar tushuniladi. 4. Tavakkalchilikni boshkarish YUkorida ta’kidlaganimizdek, aksariyat xollarda iktisodiy baxolashlar va boshkaruv karorlari ko‘p variantli bo‘lib, extimollik xarakteriga ega. SHu sababali xato va yanglishishlar bu jarayonda tabiiy bo‘lganda, baribir noxush xoldir. SHunday sharoitda menejer tavakkalchilikdagi xavf extimolini; u xavf darajasini pasaytirish choralarini; extimol kilinayotgan zararni koplash yo‘llarini oldindan xisob- kitobini kilish lozim. йда 116 ми Tavakkalchilikni boshkarishning moxiyati xam ana shunda. Tavakkalchilikni boshqarishdan maqsad – bu korxonani faqat bankrotlikdan saqlab qolish emas, balki qanday sharoitda bo‘lsa ham foydani minimal darajadan past bo‘lishiga yo‘l quymaslikdir. Tavakkalchilikning maksadga muvofikligiga baxo berish uchun eng avvalo extimol kilinayotgan, xavf darjasiga karab tavakkalchilikning tayin zonalarini ajratib olish zarur. SHu zonalarning umumiy kurinishi 10–jadvalda berilgan. Zarar kutilmaydigan, ya’ni xo‘jalik faoliyatining natijasi ijobiy bo‘lgan zona xavfsiz zona deb ataladi. Yo‘l ko‘yilishi mumkin bo‘lgan xavf zonasi deganda extimol (tavakkal) kilinayotgan zarar kutiladigan foydadan ko‘p bo‘lmagan zona tushiniladi. SHunda tadbirkorlar faoliyati iktisodiy nuktai nazaridan maksadga muvofik deb yuritiladi. Yo‘l ko‘yilishi mumkin bo‘lgan xavf zonasining chegarasi kuyidagicha ko‘rinishda bo‘ladi: Zarar darajasi Hisoblangan foydaning ko‘lami darajasi, Jiddiy (keskin) xavf zonasi deganda extimol (tavakkal) kilinayotgan zarar nafakat kutiladigan foyda, shuningdek xisoblangan nakt pul daromad (vыruchka) dan xam ko‘p bo‘lgan zona tushuniladi, ya’ni jiddiy xavf zonasining chegarasi kuyidagicha bo‘ladi: Zarar darajasi йда 116 ми Tavakkalchilikni boshkarishning moxiyati xam ana shunda. Tavakkalchilikni boshqarishdan maqsad – bu korxonani faqat bankrotlikdan saqlab qolish emas, balki qanday sharoitda bo‘lsa ham foydani minimal darajadan past bo‘lishiga yo‘l quymaslikdir. Tavakkalchilikning maksadga muvofikligiga baxo berish uchun eng avvalo extimol kilinayotgan, xavf darjasiga karab tavakkalchilikning tayin zonalarini ajratib olish zarur. SHu zonalarning umumiy kurinishi 10–jadvalda berilgan. Zarar kutilmaydigan, ya’ni xo‘jalik faoliyatining natijasi ijobiy bo‘lgan zona xavfsiz zona deb ataladi. Yo‘l ko‘yilishi mumkin bo‘lgan xavf zonasi deganda extimol (tavakkal) kilinayotgan zarar kutiladigan foydadan ko‘p bo‘lmagan zona tushiniladi. SHunda tadbirkorlar faoliyati iktisodiy nuktai nazaridan maksadga muvofik deb yuritiladi. Yo‘l ko‘yilishi mumkin bo‘lgan xavf zonasining chegarasi kuyidagicha ko‘rinishda bo‘ladi: Zarar darajasi Hisoblangan foydaning ko‘lami darajasi, Jiddiy (keskin) xavf zonasi deganda extimol (tavakkal) kilinayotgan zarar nafakat kutiladigan foyda, shuningdek xisoblangan nakt pul daromad (vыruchka) dan xam ko‘p bo‘lgan zona tushuniladi, ya’ni jiddiy xavf zonasining chegarasi kuyidagicha bo‘ladi: Zarar darajasi Foyd darajasi, xarajat Boshkacha kilib aytganda, bu erda tadbirkor nafakat xech kanday foyda olinishi, shuningdek barcha ishlab chikarish xarajatlari mikdorida to‘gridan- to‘gri zarar ko‘rishgacha tavakkal kiladi. Fojiali xavf zonasi deganda extimol (tavakkal) kilinayotgan zararning jiddiy xavf zonasini o‘z domiga tortib, undan oshib korxonaning xususiy kapitaliga teng bo‘lgan zona tushuniladi, ya’ni bunday xavf zonasining chegarasi kuyidagi kurinishda bo‘ladi: Zarar darajasi Xususiy ko‘lami kapital Bunday tavakkalchilik okibati korxonani yoki tadbirkorni bankrotlikka va emirilishga olib keladi. Fojiali xavf tadbirkor xayoti, uni sogligiga xavf tugdirishi mumkin. uzini-o‘zi tekshirish uchun savollar 1. Tavakkalchilik nima? 2. Sugurta kilinadigan xavflarni ayting? 3. Sugurta kilinmaydigan xavflar kaysilar? 4. Tavakkalchilik (risk)ni boshkarish deganda nimani tushunasiz? 5. Tavakkalchilik kanday tavsiflanadi? Foyd darajasi, xarajat Boshkacha kilib aytganda, bu erda tadbirkor nafakat xech kanday foyda olinishi, shuningdek barcha ishlab chikarish xarajatlari mikdorida to‘gridan- to‘gri zarar ko‘rishgacha tavakkal kiladi. Fojiali xavf zonasi deganda extimol (tavakkal) kilinayotgan zararning jiddiy xavf zonasini o‘z domiga tortib, undan oshib korxonaning xususiy kapitaliga teng bo‘lgan zona tushuniladi, ya’ni bunday xavf zonasining chegarasi kuyidagi kurinishda bo‘ladi: Zarar darajasi Xususiy ko‘lami kapital Bunday tavakkalchilik okibati korxonani yoki tadbirkorni bankrotlikka va emirilishga olib keladi. Fojiali xavf tadbirkor xayoti, uni sogligiga xavf tugdirishi mumkin. uzini-o‘zi tekshirish uchun savollar 1. Tavakkalchilik nima? 2. Sugurta kilinadigan xavflarni ayting? 3. Sugurta kilinmaydigan xavflar kaysilar? 4. Tavakkalchilik (risk)ni boshkarish deganda nimani tushunasiz? 5. Tavakkalchilik kanday tavsiflanadi? 6. Tavakkalchilikni boshkarishdan maksad nima? 7. Tavakkalchilik zonasi nima? 8. Tavakkalchilik turlari kanday? 9. Sof tavakkalchilik nima? 10.CHaykovchilik tavakkalchilik kanday? 6. Tavakkalchilikni boshkarishdan maksad nima? 7. Tavakkalchilik zonasi nima? 8. Tavakkalchilik turlari kanday? 9. Sof tavakkalchilik nima? 10.CHaykovchilik tavakkalchilik kanday?