Ilmiybaza.uz TERI VA LIMFA TIZIMINI BAHOLASH Teri anatomiyasi va fiziologiyasi. 1) Teri va uning ajratmalari antomiyasi va fiziologiyasi. (1) Teri organizmda himoya funksiyasini bajarib, tashqi muhitdan tanaga zararli moddalar, kimyoviy moddalar, bakteriyalar tujshushining oldini oladi va organizmni turli zarbalar, harorat o`zgarishi va organizmni suyuqlik yo`qotilishidan asraydi. (2) Terining funksiyalari: hinoya funksiyasi - tashqi fizikaviy va kimyoviy faktorlardan, quyosh nuridan himoyalanish; termoregulyativ va ajratish funksiyasi - ter bezlari orqali isiqlik va tuzlar ajratish; sensor funksiyasi - tashqi muhit haroratini, og`riq va bosimni sezish va bu haqda markaziy asab tizimiga ma’lumot yuborish. Bundan tashqari teri funksiyasiga ultrabinafsha nurlar ta’siri natijasida D vitaminini va melanin ishlab chiqarish kiradi. (3) Teri tuzilishi: eng yuqori qavat epidermis deyilib, uning tagida derma va teri osti hujayralari mavjud. Epidemisda qon tomirlari yo`q, ammo dermada ular juda ko`p va bu qon tomirlarda qon aylanishining buzilishi nekrozni keltirib chiqarishi mumkin. Bu yerda ter bezlari, yog` bezlari, sensor reseptorlari joylashgan bo`lib ular tanadangi suyuqlik aylanishi, teri yog`i miqdorining tartibga solinishida muhim o`rin tutadi. Teri bezlari 2 turga bo`linadi: ekkrin bezlar (termoregulyatsiyani nazorat qilib butun organizm bo`ylab tarqalgan) va apokrin bezlar (qo`ltiq tagi va tashqi jinsiy a’zolarda joylashgan bo`lib, qo`llansa hid, teri ustida bakteriyalar ko`payishi hosil qiladi). (4) Tuk qoplamasi va yog` bezlari: teri qobig`ida tuk qopchalari mavjud. Ularning har birida bittadan yog` bezlari bor. Yog` bezlari teri yog`ini ajratadi va teri Ilmiybaza.uz namligini ta’minlaydi. Yog` bezlarida tiqin paydo bo`lganda komedonlar paydo bo`ladi, agar terining shu joyi yallig`lansa tei toshmalari paydo bo`ladi. agarda yog` bezlai juda ko`p miqdorda teri yog`I ishlab chiqarsa, unda dermatit paydo bo`ladi. (5) Tirnoqlar: qo`l barmoqlarining nozik harakati tirnoqlar yordamida amalga oshirilib, ular distal falangalar va terining zaralanishidan saqlaydi. Tirnoqlar rangsiz bo`lib ularning tagidagi derma qavatidagi sanoqsiz kapilyarlar rangini ko`rish mumkin. Shningdek, ularga qarab periferik qon aylanishini ham kuzatish mumkin. Qarish jarayonida tirnoqlarda vertikal chiziqlarni kuzatish mumkin. Ammo bu patologik holat hisoblanmaydi. Teri funksiyalari buzilganda paydo bo`ladgan belgilarni aniqlash mexanizmi va asosiy kuzatish nuqtalari. 1) Terini kuzatish. (1) Yurak va o`pka xastaliklarida, oksigemoglobin ishlab chiqilishi buzilishi natijasida qon oksigenatsiyasi kamayganda og`iz bo`slig`i, lab va tirnoqlarda sianoz paydo bo`ladi. (2) Terining sarg`ayishi yoki yashil tusga kirishi to`qimalarda bilirubin miqdori ko`payishi bilan izohlanadi. (3) Teri oqarishi yuqoli qatlam qon tomirlarida qon aylanishning buzilisi va qon tarkibida gemoglobuin miqdorining amayishi natijasida sodir bo`ladi. Uni yuzda, ko`zda, tinoqda, og`iz bo`shlig`ida kuzatish mumkin. (4) Eritema umumiy va chegaralangan bo`ladi. Tana terisining butunlay qizarishi issiqlik ta’siri natijasida sodir bo`ladi. tananing ma’lum bir qismi terisining qizarishi infeksiya mavjudligi yoki quyosh nurlari ta’sirida ko`payishidan belgi beradi. (5) Pigmentatsiya melanin taqsimlanishi, o`zgarishi natijaida yuzaga kelib, giperpigmentatsiya va gipopigmentatsiyalarga bo`linadi. (6) Tibbiy ko`rik va kuzatish bilan birga palpatsiyani ham amalga oshirish tana harorati, namligi, teri turgorini tekshirish lozim. 2) Ko`pincha nazarda qochiriladigan joylar. Ilmiybaza.uz Qo`l va oyoq bo`g`imlarining bukiladigan joylari, bosh va bo`yin sohasi, orqa, oyoq tirnoqlari va boshqagi kata e’tibor qaratilmaydi. Kuzatish jarayonida ushbu joylarga ham e’tiborli bo`lish lozim. 3) Teri toshmalarining turlari. (1) Bunda toshma o`chog`i, o`lchami, tarqalish darajasi va joylashuviga e’tibor qaratish kerak. (2) Teri toshmalarining boshqa ikkilamchi zaralanishdan farqini, teri rangini, shaklini, harakatchanligini, qatiqligini toshma xususiyatlarini, qichishish, kuchli og`riq, qon oqishi, shuningdek limfa tugunar kengayishi, Reyno fenomeni kabi o`ziga xos xususiyatlari bilan ham aniqlash mumkin. (3) Teri toshmasi harakteri-teri qatlamidan yuqorida turuvchi elementlar va teri qoplamidan pastda turuvchi elementlar.  Teri yuzasidan balnd bo`lmagan toshma: eritema shaklidagi (teri va epiteliy qon tomirlari kengayishi) teri rangi o`zgarishi, purpuralar (derma va tei osti hujayralariga qon quyilishi), shunigdek, viteligo va piment dog`lar. Eritemani purpuradan ajratish uchun zaralangan joyga oyna jism bilan bosish kerak (diaskopiya), eritemada teri qizarishi ma’lum bir muddatga yo`qoladi, purpurada esa teri rangi o`zgarmaydi, chunki bu qon quyilishi natijaida paydo bo`ladi.  Teri yuzasidan bo`rtib chiqqan toshmalar: a. Voldir: qichitqi o`t ta’siri belgisi bo`lib, qichish holati kuzatiladi. Ko`pincha izsiz yo`qoladi. Agarda teriningboshqa joyi tirnalsa yoki ishqalansa yuqoridagiholat yuzaga kelishi mumkin. Atonik dermatit tarqalgan joy ishemiya ta’sirinatijasida oqaradi. b. Papula, tuberkul: 5 mm diametr o`lchamdan kam bo`lsa papula, ko`p bo`lsa tuberkul deb hisoblanadi. c. Pufak, yiringli toshma: epidermis va derma oralig`ida suyuqlikning to`planishi pufakli toshma, yiringli yallig`lanish natijasida to`planib qoladigan yiring yiringli toshma deyiladi. Har ikkalasi yorilgada yara hosil bo`ladi.  Teri yuzaidan past darajadagi toshmalar: a. Eroziya: patologik o`zgarishlar epidermis zararlanishi bilan chegaralanadi. Ilmiybaza.uz b. Yara: patologik o`zgarishlar derma va teri osti yog` qatlamiga tarqaladi. c. Teri yorilishlari: teri yallig`langanda va quriganada tez paydo b`ladi. agar derma qatlamiga qadar yetsa, qon ketishi va kuchli og`riq paydo bo`ladi. 4) Teri patologik o`zgarishlarini kuzatishning asosiy jihatlari. (1) Kuyishlar va yotoq yaralari:  Kuyish chuqurligi klassifikatsiyasi (Yapon kuyish muammolari kengashi): I darajali kuyish: faqat epidermis zararlanishi: eritema, qizarish, achishish xissi, kuchli og`riq. II darajali kuyish: dermagacha bo’lgan zararlanishlar: pufakchalar, eroziya, kuchli og`riq, achishish xissi, sezuvchanlik kamayishi. II darajali yuzaki kuyish: dermaning faqat yuza qismi shikastlanadi. II darajali chuqur kuyish: dermaning chuqur qatlamlari shikastlanadi. III darajali kuyish: epidermis va deramaning barcha qatlamlari shikastlanishi: qon tomirlari yorilishi, koagulyatsion nekroz, og’riqning yo’qolishi.  Yotoq yaralarini baholash shkalasi. Breyden shkalasi sezuvchanlik, jismoniy faollik, harakatchanlik, namlik, ovqatlanish (4 ta balldan), kesuvchi kuch va ishqalanishi (3 balldan), maksimum 23 ball. Norton shkalasi (maksimal 16 ball). Qo`llanishda sodda shkala. Organizmning umumiy holati, ruhiy holati, harakatchanligi, siydik ushlab turolmaslik. Agar ballar miqdori 12 balldan kam bo`lsa bemorlarning yarmida yotoq yaralari rivojlanmoqda. Foydalanish zarurati: harakatchanlik va jismoniy faollik susayishi kuzatilayotgan holat. Baholash chastotasi: o`tkir davrda har 48 soatda, surunkali davrda har haftada. Baholashni amalga oshirayotgan shaxs: teri holati nazorati nazoratini faqat ma’lum bir hamshira amalga oshirishi zarur. (2) Tirnoqlar. Tirnoqlar holatiga ovqatlanish, o`sish va rivojlanish bosqichi, shuningdek, garmonlar miqdori ta’sir ko`rsatadi. Shunigdek, tirnoqlarda gigiyenik holat aks etadi. Rangi, tirnoq qopshiqchasi, shakl va qlinligi patologik Ilmiybaza.uz o`zgarislarning mavjudligi. Distal falangalarning qalinlashuvi: surunkali nafas yetilsmovchiligi hamda tug`ma yurak xastaliklari. Tirnoqlarning qoshiqsimon deformatsiyasi: kamqonlik. 5) Kundalik hayodagi o`zgarishlar, ruhiy o`zgarishlar. teri qurishi, ajratmalar chiqarish hamda unga malham surtishi natjasida teri gigiyenasini saqlash ancha qiyin bo`lib qoladi. Bunda tashqari, og`riq va qichishish, uyqusizlikni keltirib chiqarishi mumkin. Kuyishi, pigmentatsiya, soch to`kilishi kabi qaytarib bo`lmayhdigan jarayonlar natijasida kishida o`z tashqi ko`rinishi haqidagi qarashlar o`zgaradi. Terida kuzatilayotgan belgilar (qichima, modda ajralishlari) kishi ruhiy holati va diqqat-e’tiboriga ta’sir ko`rsatadi Limfa tizimi anatomiyasi va fiziologiyasi. (1) Limfa tizimi: limfa tizimiga  Limfoid organlar (timus bez), tomoq, mindalinalar, ichak yumshoq qatlami.  Limfa tomirlari (limfa tomirlari orqali o`tadigan suyuqlik limfa tugunlaridan o`tadi). Limfa tizimining 2 ta asosiy funksiyasi mavjud:  Butun organizm to`qimalari va kapilyarlari tomonidan ajratilayotgan ortiqcha suyuqlikning limfa qon tomirlariga so`rilishi hamda biologik suyuqliklar aylanishi nazorati.  Yuqumli kasalliklar qo`zg`aluvchilar organizmiga tarqalishining oldini olish, shuningdek, organizmda to`plangan keraksiz moddalarning filtrlanishi. Boshqacha qiilb aytganda ular immun tizimi funksiyalarini bajaradi. Patogen organizm miqdori ortganda va rak hujayralari ko`payganda limfa tugunlar kattalashadi. (2) Limfoid organlar (timus, mindalin) timus (vilkasimon bez) markaziy limfoid organ hisoblanib, bolalarda u immunitet tizimi T-limfositlar o`sishi uchun xizmat qiladi. Ammo jinsiy bezlar rivojlanishi bilan vilkasimon bez faoliyati susayib boradi va balog`at davrida uning rolini tushunib bo`lmaydi. (3) Taloqning limfa to`qimalari, mindalim, ichakning yumshoq qoplami periferik limfoid organlar hisoblanib, ular limfotsit ishlab chiqaradi va immunitet tizimi funksiyalarini nazorat qiladi. Ayniqsa mindalinlar oziq-ovqat vahavo uchun o`ziga Ilmiybaza.uz xos o`tkazish pnkti vazifasini bajaradi. Chunki oziq-ovqat va havo bilan organizmga bakteriya va viruslar kirishi mumkin. Odatda mindalinlar til o`zagi atrofida joylashadi. (4) Limfosirkulyatsiya: teri kabi yzaki organlar limfalari yuzaki limfa tomirlari va tugunlari orqali o`tsa, ichki a’zolar va mushaklar limfalari chuqur joylashgan limfa tomirlari va tugunlariorqali `tib, yakunida har ikkalasi o`mrov suyagi tagida joylashgan o`ng va chap venalarga tutashadi. Limfa oqimi bir tekis emas, o`ng o`mrov venasiga o`ng limfa yo`li orqali boshning o`ng tomoni, bo`yin va ko`krakning o`ng tomoni, o`ng qo`l ta’minlansa, organizmning boshqa a’zolari chap limfa yo`li orqli ta’minlanadi. Shu sababga ko`ra metastazlanish chap o`mrov osti venasiga qo`shni limfa tugularida amalga oshadi. Oshqozon raki o`mrov usti metastazi «Virxov metastazi» deyiladi. Limfa tizimi buzilishi belgilarini aniqlash mexanizmi. Kuzatishning asosiy jihatlari: 1) Limfa tizimidagi o`zgarishlar. (1) Oyoq va qo`l bo`g`inlari etiologiyasida yallig`lanish jarayonini qayd etishda limfa tugunlari kattalashuvi muhim ko`rsatgich hisoblanadi. Bundan tasqari ak o`simtalarining limfa tugunlariga metastazida ham limfa tugunlar kattalashuvini kuzatish mumkin. Limfa tugunlar kattalashuvi palpatsiyada og`riq, bosimni sezish, shuningdek, bo`yin sohasida nafas olishning qiyinlashuvi bilan kechadi. (2) Limfatugunlarning tez kattalashuvi o`tkir yuqumli kasalliklar mavjudligini bildiradi. (3) Limfa tugunlarining surunkali kattalashuvi surunkali yuqumli kasaliklar mavjud deb aytishga asos bo`ladi. (4) Limfa tugunlari qattiq va qo`zg`almas holatda surunkali kattalashuvi o`simtali kasalliklar metastazidan darak beradi. 2) Bosh, bo`yin, qo`losti va qorin qismidagi limfa tugunlarni kuzatilishning asosiy nuqtalari. (1) Limfa tomirlari va limfa tugunlar anatomik tuzilishini tushungan holda palpatsiyani amalga oshirish. Ilmiybaza.uz (2) Limfa tugunlarini ushlab ko`rish nuqtalari, ularning shakli va o`lchami, palpatsiyada og`riq`ning mavjudligi, limfa tugunlar atrofida (yallig`lanish mavjudligi ni aniqlash uchun) qizarish va achishishlar, limfatugunlar harakatchanligi va ulanish, konsitensiya, elastikligi va bohqalar. (3) Bosh va bo`yindagi limfa tugunlarini quyidagi taribda palpatsiya qilish zarur: quloqlar atrofi so`lak bezi-qujloq orti limfa tugunlari-jag`osti limfa tugunlari. Bunda juda e’tiborli bo`lis zarur, chunki ularning kattalashuvi ovqathazm qilish yo`li, o`pka va boshqa a`zolarda rak o`simtalari metastazi ro`y berayotganini ko`rsatishi mumkin. (4) Qo`ltiq tagi limfa tugunlari bo`yin va yelka sohasida infeksiya rivojlanganda, sut bezi rakining metastzida kattalashadi. Bunda dastlab qo`ltiqostining old, so`ng`ra o`rta va orqa qismini, shuningdek ikkala qo`lning old va orqa tomonlarini palpatsiya qilish lozim. (5) Kindik atrofidagi limfa tugunlari qorinning pastki qismi, jinsiy a’zolar va anal teshigi limfa tomirlarini tutashirish uchun xizmat qiladi. 3) Kundalik hayotiy faoliyat davomidagi va ruhiy o`zgrishlar. Agarda limfa tugunlari kattalashuvi yirik o`lchamda bo`lsa, unda qo`shni tizim va a`zolarga bosim ta`sir qilishi natijasida ikkilamchi o`zgarishlar vujudga kelishi mumkin. Qo`ltiq osti limfa tugunlarining kattalashuvi natijasida limfogen yoilishlar yuz berishi bu esa o`z navbatida qo`l bo`g`inlari harakatlanishiga ta`sir ko`ratishi mumkin. Kindik sohasidagi limfa tugunlari kattalashuvi harakatlanishni qiyinlashtirib oyoq bo`g`inlari funksiyalariga ta`sir ko`rsatadi. Agarda limfa tizimidagi o`zgarishlarning asosiy sababchisi o`simtalar bo`lsa, ular kundalik hayotda noqulaylik tug`dirib qolmay, kelajakda davolanish xavotiriva uning oqibtlarini o`ylash kabi ruhiy muammolarni ham yetaklab kelishi mumkin. Ilmiybaza.uz