Ilmiybaza.uz
TERI VA LIMFA TIZIMINI BAHOLASH
Teri anatomiyasi va fiziologiyasi.
1) Teri va uning ajratmalari antomiyasi va fiziologiyasi.
(1) Teri organizmda himoya funksiyasini bajarib, tashqi muhitdan tanaga zararli
moddalar, kimyoviy moddalar, bakteriyalar tujshushining oldini oladi va organizmni
turli zarbalar, harorat o`zgarishi va organizmni suyuqlik yo`qotilishidan asraydi.
(2) Terining funksiyalari: hinoya funksiyasi - tashqi fizikaviy va kimyoviy
faktorlardan, quyosh nuridan himoyalanish; termoregulyativ va ajratish funksiyasi
- ter bezlari orqali isiqlik va tuzlar ajratish; sensor funksiyasi - tashqi muhit
haroratini, og`riq va bosimni sezish va bu haqda markaziy asab tizimiga ma’lumot
yuborish. Bundan tashqari teri funksiyasiga ultrabinafsha nurlar ta’siri natijasida D
vitaminini va melanin ishlab chiqarish kiradi.
(3) Teri tuzilishi: eng yuqori qavat epidermis deyilib, uning tagida derma va teri
osti hujayralari mavjud. Epidemisda qon tomirlari yo`q, ammo dermada ular juda
ko`p va bu qon tomirlarda qon aylanishining buzilishi nekrozni keltirib chiqarishi
mumkin. Bu yerda ter bezlari, yog` bezlari, sensor reseptorlari joylashgan bo`lib ular
tanadangi suyuqlik aylanishi, teri yog`i miqdorining tartibga solinishida muhim
o`rin tutadi. Teri bezlari 2 turga bo`linadi: ekkrin bezlar (termoregulyatsiyani
nazorat qilib butun organizm bo`ylab tarqalgan) va apokrin bezlar (qo`ltiq tagi va
tashqi jinsiy a’zolarda joylashgan bo`lib, qo`llansa hid, teri ustida bakteriyalar
ko`payishi hosil qiladi).
(4) Tuk qoplamasi va yog` bezlari: teri qobig`ida tuk qopchalari mavjud. Ularning
har birida bittadan yog` bezlari bor. Yog` bezlari teri yog`ini ajratadi va teri
Ilmiybaza.uz
namligini ta’minlaydi. Yog` bezlarida tiqin paydo bo`lganda komedonlar paydo
bo`ladi, agar terining shu joyi yallig`lansa tei toshmalari paydo bo`ladi. agarda yog`
bezlai juda ko`p miqdorda teri yog`I ishlab chiqarsa, unda dermatit paydo bo`ladi.
(5) Tirnoqlar: qo`l barmoqlarining nozik harakati tirnoqlar yordamida amalga
oshirilib, ular distal falangalar va terining zaralanishidan saqlaydi. Tirnoqlar rangsiz
bo`lib ularning tagidagi derma qavatidagi sanoqsiz kapilyarlar rangini ko`rish
mumkin. Shningdek, ularga qarab periferik qon aylanishini ham kuzatish mumkin.
Qarish jarayonida tirnoqlarda vertikal chiziqlarni kuzatish mumkin. Ammo bu
patologik holat hisoblanmaydi.
Teri funksiyalari buzilganda paydo bo`ladgan belgilarni aniqlash
mexanizmi va asosiy kuzatish nuqtalari.
1) Terini kuzatish.
(1) Yurak va o`pka xastaliklarida, oksigemoglobin ishlab chiqilishi buzilishi
natijasida qon oksigenatsiyasi kamayganda og`iz bo`slig`i, lab va tirnoqlarda sianoz
paydo bo`ladi.
(2) Terining sarg`ayishi yoki yashil tusga kirishi to`qimalarda bilirubin miqdori
ko`payishi bilan izohlanadi.
(3) Teri oqarishi yuqoli qatlam qon tomirlarida qon aylanishning buzilisi va qon
tarkibida gemoglobuin miqdorining amayishi natijasida sodir bo`ladi. Uni yuzda,
ko`zda, tinoqda, og`iz bo`shlig`ida kuzatish mumkin.
(4) Eritema umumiy va chegaralangan bo`ladi. Tana terisining butunlay qizarishi
issiqlik ta’siri natijasida sodir bo`ladi. tananing ma’lum bir qismi terisining qizarishi
infeksiya mavjudligi yoki quyosh nurlari ta’sirida ko`payishidan belgi beradi.
(5) Pigmentatsiya melanin taqsimlanishi, o`zgarishi natijaida yuzaga kelib,
giperpigmentatsiya va gipopigmentatsiyalarga bo`linadi.
(6) Tibbiy ko`rik va kuzatish bilan birga palpatsiyani ham amalga oshirish tana
harorati, namligi, teri turgorini tekshirish lozim.
2) Ko`pincha nazarda qochiriladigan joylar.
Ilmiybaza.uz
Qo`l va oyoq bo`g`imlarining bukiladigan joylari, bosh va bo`yin sohasi, orqa,
oyoq tirnoqlari va boshqagi kata e’tibor qaratilmaydi. Kuzatish jarayonida ushbu
joylarga ham e’tiborli bo`lish lozim.
3) Teri toshmalarining turlari.
(1) Bunda toshma o`chog`i, o`lchami, tarqalish darajasi va joylashuviga e’tibor
qaratish kerak.
(2) Teri toshmalarining boshqa ikkilamchi zaralanishdan farqini, teri rangini,
shaklini, harakatchanligini, qatiqligini toshma xususiyatlarini, qichishish, kuchli
og`riq, qon oqishi, shuningdek limfa tugunar kengayishi, Reyno fenomeni kabi
o`ziga xos xususiyatlari bilan ham aniqlash mumkin.
(3) Teri toshmasi harakteri-teri qatlamidan yuqorida turuvchi elementlar va teri
qoplamidan pastda turuvchi elementlar.
Teri yuzasidan balnd bo`lmagan toshma: eritema shaklidagi (teri va epiteliy
qon tomirlari kengayishi) teri rangi o`zgarishi, purpuralar (derma va tei osti
hujayralariga qon quyilishi), shunigdek, viteligo va piment dog`lar. Eritemani
purpuradan ajratish uchun zaralangan joyga oyna jism bilan bosish kerak
(diaskopiya), eritemada teri qizarishi ma’lum bir muddatga yo`qoladi, purpurada esa
teri rangi o`zgarmaydi, chunki bu qon quyilishi natijaida paydo bo`ladi.
Teri yuzasidan bo`rtib chiqqan toshmalar:
a. Voldir: qichitqi o`t ta’siri belgisi bo`lib, qichish holati kuzatiladi. Ko`pincha
izsiz yo`qoladi. Agarda teriningboshqa joyi tirnalsa yoki ishqalansa
yuqoridagiholat yuzaga kelishi mumkin. Atonik dermatit tarqalgan joy
ishemiya ta’sirinatijasida oqaradi.
b. Papula, tuberkul: 5 mm diametr o`lchamdan kam bo`lsa papula, ko`p bo`lsa
tuberkul deb hisoblanadi.
c. Pufak, yiringli toshma: epidermis va derma oralig`ida suyuqlikning
to`planishi pufakli toshma, yiringli yallig`lanish natijasida to`planib qoladigan
yiring yiringli toshma deyiladi. Har ikkalasi yorilgada yara hosil bo`ladi.
Teri yuzaidan past darajadagi toshmalar:
a. Eroziya: patologik o`zgarishlar epidermis zararlanishi bilan chegaralanadi.
Ilmiybaza.uz
b. Yara: patologik o`zgarishlar derma va teri osti yog` qatlamiga tarqaladi.
c. Teri yorilishlari: teri yallig`langanda va quriganada tez paydo b`ladi. agar
derma qatlamiga qadar yetsa, qon ketishi va kuchli og`riq paydo bo`ladi.
4) Teri patologik o`zgarishlarini kuzatishning asosiy jihatlari.
(1) Kuyishlar va yotoq yaralari:
Kuyish chuqurligi klassifikatsiyasi (Yapon kuyish muammolari kengashi):
I darajali kuyish: faqat epidermis zararlanishi: eritema, qizarish, achishish xissi,
kuchli og`riq.
II darajali kuyish: dermagacha bo’lgan zararlanishlar: pufakchalar, eroziya,
kuchli og`riq, achishish xissi, sezuvchanlik kamayishi.
II darajali yuzaki kuyish: dermaning faqat yuza qismi shikastlanadi.
II darajali chuqur kuyish: dermaning chuqur qatlamlari shikastlanadi.
III darajali kuyish: epidermis va deramaning barcha qatlamlari shikastlanishi: qon
tomirlari yorilishi, koagulyatsion nekroz, og’riqning yo’qolishi.
Yotoq yaralarini baholash shkalasi.
Breyden shkalasi sezuvchanlik, jismoniy faollik, harakatchanlik, namlik,
ovqatlanish (4 ta balldan), kesuvchi kuch va ishqalanishi (3 balldan), maksimum 23
ball.
Norton shkalasi (maksimal 16 ball).
Qo`llanishda sodda shkala. Organizmning umumiy holati, ruhiy holati,
harakatchanligi, siydik ushlab turolmaslik. Agar ballar miqdori 12 balldan kam
bo`lsa bemorlarning yarmida yotoq yaralari rivojlanmoqda.
Foydalanish zarurati: harakatchanlik va jismoniy faollik susayishi kuzatilayotgan
holat.
Baholash chastotasi: o`tkir davrda har 48 soatda, surunkali davrda har haftada.
Baholashni amalga oshirayotgan shaxs: teri holati nazorati nazoratini faqat ma’lum
bir hamshira amalga oshirishi zarur.
(2) Tirnoqlar. Tirnoqlar holatiga ovqatlanish, o`sish va rivojlanish bosqichi,
shuningdek, garmonlar miqdori ta’sir ko`rsatadi. Shunigdek, tirnoqlarda gigiyenik
holat aks etadi. Rangi, tirnoq qopshiqchasi, shakl va qlinligi patologik
Ilmiybaza.uz
o`zgarislarning mavjudligi. Distal falangalarning qalinlashuvi: surunkali nafas
yetilsmovchiligi hamda tug`ma yurak xastaliklari. Tirnoqlarning qoshiqsimon
deformatsiyasi: kamqonlik.
5) Kundalik hayodagi o`zgarishlar, ruhiy o`zgarishlar. teri qurishi, ajratmalar
chiqarish hamda unga malham surtishi natjasida teri gigiyenasini saqlash ancha
qiyin bo`lib qoladi. Bunda tashqari, og`riq va qichishish, uyqusizlikni keltirib
chiqarishi mumkin. Kuyishi, pigmentatsiya, soch to`kilishi kabi qaytarib
bo`lmayhdigan jarayonlar natijasida kishida o`z tashqi ko`rinishi haqidagi qarashlar
o`zgaradi. Terida kuzatilayotgan belgilar (qichima, modda ajralishlari) kishi ruhiy
holati va diqqat-e’tiboriga ta’sir ko`rsatadi
Limfa tizimi anatomiyasi va fiziologiyasi.
(1) Limfa tizimi: limfa tizimiga
Limfoid organlar (timus bez), tomoq, mindalinalar, ichak yumshoq qatlami.
Limfa tomirlari (limfa tomirlari orqali o`tadigan suyuqlik limfa tugunlaridan
o`tadi).
Limfa tizimining 2 ta asosiy funksiyasi mavjud:
Butun organizm to`qimalari va kapilyarlari tomonidan ajratilayotgan ortiqcha
suyuqlikning limfa qon tomirlariga so`rilishi hamda biologik suyuqliklar aylanishi
nazorati.
Yuqumli kasalliklar qo`zg`aluvchilar organizmiga tarqalishining oldini olish,
shuningdek, organizmda to`plangan keraksiz moddalarning filtrlanishi. Boshqacha
qiilb aytganda ular immun tizimi funksiyalarini bajaradi. Patogen organizm miqdori
ortganda va rak hujayralari ko`payganda limfa tugunlar kattalashadi.
(2) Limfoid organlar (timus, mindalin) timus (vilkasimon bez) markaziy limfoid
organ hisoblanib, bolalarda u immunitet tizimi T-limfositlar o`sishi uchun xizmat
qiladi. Ammo jinsiy bezlar rivojlanishi bilan vilkasimon bez faoliyati susayib boradi
va balog`at davrida uning rolini tushunib bo`lmaydi.
(3) Taloqning limfa to`qimalari, mindalim, ichakning yumshoq qoplami periferik
limfoid organlar hisoblanib, ular limfotsit ishlab chiqaradi va immunitet tizimi
funksiyalarini nazorat qiladi. Ayniqsa mindalinlar oziq-ovqat vahavo uchun o`ziga
