TEXNIK TERMODINAMIKA ASOSLARI (Termodinamik holat parametrlari)

Yuklangan vaqt

2024-05-15

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

10

Faytl hajmi

123,5 KB


Ilmiybaza.uz TEXNIK TERMODINAMIKA ASOSLARI Reja: 1. Issiqlik texnikasi fani haqida umumiy ma’lumotlar. 2. Asosiy tushuncha va kattaliklar. 3. Termodinamik holat parametrlari. Ilmiybaza.uz TEXNIK TERMODINAMIKA ASOSLARI Reja: 1. Issiqlik texnikasi fani haqida umumiy ma’lumotlar. 2. Asosiy tushuncha va kattaliklar. 3. Termodinamik holat parametrlari. Ilmiybaza.uz Kirish Mamlakatimiz mustaqillikka erishganiga mana 16 yildan oshdi. Jamiyatimizning rivojlanishi, ma’lumki bozor iqtisodiyoti bilan bormoqda. Xozirgi zamon jamiyatining xayoti va oldinga qarab rivojlanishi turli xil turdagi energiyani iste’mol qilmasdan turib bo’lmaydi. Energiyaning asosiy (boshlang’ich) turi bu i s s i q l i k e n ye r g i ya s i bo’lib xisoblanadi. Qolgan turdagi energiyalar issiqlik energiyasining mahsulidir. Elektr energiyasi, atom energiyasi, geotermal energiya, quyosh energiyasi, yonilg’i energiyasi va nihoyat, jonli va jonsiz tabiat iste’mol qiladigan narsalar (odamlar ovqati ham, shuning uchun kuchli ovqatni yukori kolloriyali ovkat deyiladi) quyoshning issiqlik energiyasidan olingan maxsullardir. YOnilgi yoqib (ishlatib) ishlaydigan xar qanday qurilma va mexanizm issiqlik mashinalari xisoblanadi. Masalan, teploxot, teplovoz, raketa, samolyot, tank, avtomobil, issiqlik elektrostantsiyalari, traktorlar, issiqlik berish qozonlari va hokazo. Ma’lumki, kishilik jamiyati xozirgi kunda issiqlikka bo’lgan extiyojini asosiy qismini neft maxsulotlaridan olmoqda. SHu munosabat bilan neftni jaxon bozor iqtisodiyoti sharoitida “qora oltin” deb atalganligi bejiz emas. Mamlakatimiz mustaqil bo’lgan qisqa davr mobaynida neft mustaqilligiga erishuvida muxtaram prezidentimiz I.A.Karimovning xizmatlari katta bo’ldi. Ma’lumki, neftdan olinadigan yonilgi (benzin, kerosin va h.k.)larning xar bir kilogrammida 40...50 ming kilojoul issiqlik mavjud bo’ladi. Afsuski, ishlayotgan dvigatelarimizning eng yaxshisi xisoblangan dizel dvigatellarida ana shu qimmatbaxo issiqlikning (taxminan) 40 % mexanik ishga aylanadi xolos. Xayotimizda suv omborlarini bilamiz, elektr energiyasining omborlarini (akkumlyatorlar batareyasi), gaz omborlari ishlayapti va qurilmokda. Biroq, Respublikamiz kabi serquyosh o’lkada yoz oylarida issiqlik keragidan ortiqcha bo’lib, isrof bo’lmokda. Issiqlik texnikasi qonunlari bilan yaqindan tanishib, moxiyatiga yetib rivojlantirilsa, extimol yozdagi ortiqcha issiqlik miqdorini saqlab Ilmiybaza.uz Kirish Mamlakatimiz mustaqillikka erishganiga mana 16 yildan oshdi. Jamiyatimizning rivojlanishi, ma’lumki bozor iqtisodiyoti bilan bormoqda. Xozirgi zamon jamiyatining xayoti va oldinga qarab rivojlanishi turli xil turdagi energiyani iste’mol qilmasdan turib bo’lmaydi. Energiyaning asosiy (boshlang’ich) turi bu i s s i q l i k e n ye r g i ya s i bo’lib xisoblanadi. Qolgan turdagi energiyalar issiqlik energiyasining mahsulidir. Elektr energiyasi, atom energiyasi, geotermal energiya, quyosh energiyasi, yonilg’i energiyasi va nihoyat, jonli va jonsiz tabiat iste’mol qiladigan narsalar (odamlar ovqati ham, shuning uchun kuchli ovqatni yukori kolloriyali ovkat deyiladi) quyoshning issiqlik energiyasidan olingan maxsullardir. YOnilgi yoqib (ishlatib) ishlaydigan xar qanday qurilma va mexanizm issiqlik mashinalari xisoblanadi. Masalan, teploxot, teplovoz, raketa, samolyot, tank, avtomobil, issiqlik elektrostantsiyalari, traktorlar, issiqlik berish qozonlari va hokazo. Ma’lumki, kishilik jamiyati xozirgi kunda issiqlikka bo’lgan extiyojini asosiy qismini neft maxsulotlaridan olmoqda. SHu munosabat bilan neftni jaxon bozor iqtisodiyoti sharoitida “qora oltin” deb atalganligi bejiz emas. Mamlakatimiz mustaqil bo’lgan qisqa davr mobaynida neft mustaqilligiga erishuvida muxtaram prezidentimiz I.A.Karimovning xizmatlari katta bo’ldi. Ma’lumki, neftdan olinadigan yonilgi (benzin, kerosin va h.k.)larning xar bir kilogrammida 40...50 ming kilojoul issiqlik mavjud bo’ladi. Afsuski, ishlayotgan dvigatelarimizning eng yaxshisi xisoblangan dizel dvigatellarida ana shu qimmatbaxo issiqlikning (taxminan) 40 % mexanik ishga aylanadi xolos. Xayotimizda suv omborlarini bilamiz, elektr energiyasining omborlarini (akkumlyatorlar batareyasi), gaz omborlari ishlayapti va qurilmokda. Biroq, Respublikamiz kabi serquyosh o’lkada yoz oylarida issiqlik keragidan ortiqcha bo’lib, isrof bo’lmokda. Issiqlik texnikasi qonunlari bilan yaqindan tanishib, moxiyatiga yetib rivojlantirilsa, extimol yozdagi ortiqcha issiqlik miqdorini saqlab Ilmiybaza.uz qo’yib qishda ishlatish, ya’ni issiqlik omborini yaratish muommosini xal qilish mumkin bo’lar. Xozirgi zamon qishloq xo’jaligini energetika balansida issiqlik energiyasi asosiy xal qiluvchi ahamiyatga ega. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi istemol qilayotgan energiyaning 80 % ni issiqlik energiyasi tashkil qiladi. Energiyaning eng qulay turi bo’lgan elektr energiyasi, xozircha shu balansning fakat 6-7 % ni tashkil qiladi xolos. Issiqlik energiyasini qishloq xo’jaligidagi asosiy istemolchisi traktorlar va avtomobillarga o’rnatilgan ichki yonuv dvigatellari xisoblanadi. Ma’lumki, ichki yonuv dvigatellari issiqlik dvigatellari xisoblanadi. Issiqlik dvigatellarida yonilg’ining tsilindrda yonishi xisobiga xosil bo’lgan issiqlik mikdori mexanik ishga aylantiriladi. SHuning uchun xozirgi paytda va kelajakda issiqlik texnikasi fanining qishloq xo’jaligi injener-mexanigi uchun axamiyati katta. Bundan tashqari, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida issiqlik energiyasi xilma xil maqsadlarda foydalanilmokda: xonalarni isitish va ventilatsiya qilish, binodagi xavoni konditsirlash, issiqlik xo’jaliklari, sovitish mashinalari, ishlab chiqarish jarayonlarini bug’ bilan ta’minlash va xoqazolar. Issiqlik texnikasi fani haqida umumiy ma’lumotlar Issiqlik texnikasi fani issiqlik mashinalari va qurilmalari yordamida issiqlik xosil qilish, uni boshka turdagi energiyaga aylantirish, taqsimlash xamda uzatish usullarini nazariy va amaliy jixatdan qamrab olgan umumtexnikaviy fandir. Termodinamika va uning qismi bo’lgan issiqlik texnikasining fan sifatida shakllanishida XVIII-XIX asr olimlaridan Jon Joul, M.V.Lomonosov, Sadi Karno, Klauzius, Kelvin, Maksvel, Boltsman, Mendeleyev, Lents, Stoletov, TSiolkovskiy kabi olimlarning xizmatlari katta bo’lgan. Issiqlik energiyasini mexanik energiyaga, mexanik energiyani elektr energiyasiga aylantirish natijasida elektr energiyasini masofaga uzatish, mexanik energiyaga aylantirish masalasi xal etildi. Katta kuvvatga ega bo’lgan GES, TES, Ilmiybaza.uz qo’yib qishda ishlatish, ya’ni issiqlik omborini yaratish muommosini xal qilish mumkin bo’lar. Xozirgi zamon qishloq xo’jaligini energetika balansida issiqlik energiyasi asosiy xal qiluvchi ahamiyatga ega. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi istemol qilayotgan energiyaning 80 % ni issiqlik energiyasi tashkil qiladi. Energiyaning eng qulay turi bo’lgan elektr energiyasi, xozircha shu balansning fakat 6-7 % ni tashkil qiladi xolos. Issiqlik energiyasini qishloq xo’jaligidagi asosiy istemolchisi traktorlar va avtomobillarga o’rnatilgan ichki yonuv dvigatellari xisoblanadi. Ma’lumki, ichki yonuv dvigatellari issiqlik dvigatellari xisoblanadi. Issiqlik dvigatellarida yonilg’ining tsilindrda yonishi xisobiga xosil bo’lgan issiqlik mikdori mexanik ishga aylantiriladi. SHuning uchun xozirgi paytda va kelajakda issiqlik texnikasi fanining qishloq xo’jaligi injener-mexanigi uchun axamiyati katta. Bundan tashqari, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida issiqlik energiyasi xilma xil maqsadlarda foydalanilmokda: xonalarni isitish va ventilatsiya qilish, binodagi xavoni konditsirlash, issiqlik xo’jaliklari, sovitish mashinalari, ishlab chiqarish jarayonlarini bug’ bilan ta’minlash va xoqazolar. Issiqlik texnikasi fani haqida umumiy ma’lumotlar Issiqlik texnikasi fani issiqlik mashinalari va qurilmalari yordamida issiqlik xosil qilish, uni boshka turdagi energiyaga aylantirish, taqsimlash xamda uzatish usullarini nazariy va amaliy jixatdan qamrab olgan umumtexnikaviy fandir. Termodinamika va uning qismi bo’lgan issiqlik texnikasining fan sifatida shakllanishida XVIII-XIX asr olimlaridan Jon Joul, M.V.Lomonosov, Sadi Karno, Klauzius, Kelvin, Maksvel, Boltsman, Mendeleyev, Lents, Stoletov, TSiolkovskiy kabi olimlarning xizmatlari katta bo’lgan. Issiqlik energiyasini mexanik energiyaga, mexanik energiyani elektr energiyasiga aylantirish natijasida elektr energiyasini masofaga uzatish, mexanik energiyaga aylantirish masalasi xal etildi. Katta kuvvatga ega bo’lgan GES, TES, Ilmiybaza.uz AES lar kabi elektr markazlarini qo’rish natijasida ishlab chiqarish mexanizatsiya- lashtirildi va avtomatlashtirildi. Xozirgi vaqtga kelib, termodinamik qonuniyatlar asosida yaratilgan asbob- uskunalardan xalq xo’jaligining barcha soxalarida foydalanilmoqda. Misol qilib, issiqlik energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beruvchi bug’ mashinalarini, ichki yonuv dvigatellarini olishimiz mumkin. Mayer, Joul, Lents kabi olimlar energiyaning saqlanish qonunining moxiyatini nazariy jixatdan ochib berdilar. YA’ni , termodinamikaning birinchi qo- nuni «energiyaning saqlanish va aylanish qonuni»dir. Termodinamikaning ikkinchi qonuni Karno, Klauzius, Tomson, Kelvinlar tomonidan fanga kiritildi. Termodinamikaning rivojlanishida rus olimlarining xizmatlari ham beqiyosdir. Lents – mexanik energiyasini elektr energiyasiga aylanish qonunini, Stoletov – konvektiv va radiaktiv issiqlik almashinuvi qonuniyatini, TSiolkovskiy – ko’p bosqichli raketa dvigatelida issiqlik energiyasini mexanik energiyaga aylanish qonuniyatini yaratib fanga katta xissa qo’shdilar. Xozirgi zamon olim va mutaxassislarining oldida quyosh energiyasidan to’la foydalanish, insoniyatni energetik taqchillikdan butunlay ozod etish muammolari turibdi. Ma’lumki, quyosh energiyasi ta’sirida xosil bo’lgan torf, toshko’mir, neft, turli gazlarni quyosh energiyasining yerdagi akkumulyatorlari deb atash mumkin.CHunki, yerning 1m2 yuzasiga tushadigan quyosh nurining energiyasi taxminan 1 kVt ga teng. Biroq, quyosh energiyasini elektr energiyasiga to’la aylantirish uchun xozirgi asbob-uskunalarning foydali ish koeffitsentlari yetarli emas. Issiqlik texnikasi fani asosan ikki qonunga tayangan xolda ish tutadi. Birinchi qonun, energiyaning aylanish va saqlanish qonuni, energiya yo’q bo’lmaydi, yo’qdan bor bo’lmaydi. Ikkinchi qonun, ish sarflamay issiqlikni xarorati past jismdan xarorati yuqori jismga o’tkazib bo’lmaydi. ( Klauzius ta’rifi ). Issiqlik texnikasidan barcha soxalar kabi qishloq xo’jaligi soxasida ham keng foydalaniladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, qishloq xo’jaligi energetika Ilmiybaza.uz AES lar kabi elektr markazlarini qo’rish natijasida ishlab chiqarish mexanizatsiya- lashtirildi va avtomatlashtirildi. Xozirgi vaqtga kelib, termodinamik qonuniyatlar asosida yaratilgan asbob- uskunalardan xalq xo’jaligining barcha soxalarida foydalanilmoqda. Misol qilib, issiqlik energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beruvchi bug’ mashinalarini, ichki yonuv dvigatellarini olishimiz mumkin. Mayer, Joul, Lents kabi olimlar energiyaning saqlanish qonunining moxiyatini nazariy jixatdan ochib berdilar. YA’ni , termodinamikaning birinchi qo- nuni «energiyaning saqlanish va aylanish qonuni»dir. Termodinamikaning ikkinchi qonuni Karno, Klauzius, Tomson, Kelvinlar tomonidan fanga kiritildi. Termodinamikaning rivojlanishida rus olimlarining xizmatlari ham beqiyosdir. Lents – mexanik energiyasini elektr energiyasiga aylanish qonunini, Stoletov – konvektiv va radiaktiv issiqlik almashinuvi qonuniyatini, TSiolkovskiy – ko’p bosqichli raketa dvigatelida issiqlik energiyasini mexanik energiyaga aylanish qonuniyatini yaratib fanga katta xissa qo’shdilar. Xozirgi zamon olim va mutaxassislarining oldida quyosh energiyasidan to’la foydalanish, insoniyatni energetik taqchillikdan butunlay ozod etish muammolari turibdi. Ma’lumki, quyosh energiyasi ta’sirida xosil bo’lgan torf, toshko’mir, neft, turli gazlarni quyosh energiyasining yerdagi akkumulyatorlari deb atash mumkin.CHunki, yerning 1m2 yuzasiga tushadigan quyosh nurining energiyasi taxminan 1 kVt ga teng. Biroq, quyosh energiyasini elektr energiyasiga to’la aylantirish uchun xozirgi asbob-uskunalarning foydali ish koeffitsentlari yetarli emas. Issiqlik texnikasi fani asosan ikki qonunga tayangan xolda ish tutadi. Birinchi qonun, energiyaning aylanish va saqlanish qonuni, energiya yo’q bo’lmaydi, yo’qdan bor bo’lmaydi. Ikkinchi qonun, ish sarflamay issiqlikni xarorati past jismdan xarorati yuqori jismga o’tkazib bo’lmaydi. ( Klauzius ta’rifi ). Issiqlik texnikasidan barcha soxalar kabi qishloq xo’jaligi soxasida ham keng foydalaniladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, qishloq xo’jaligi energetika Ilmiybaza.uz balansining 80 % ni issiqlik energiyasi tashkil etadi. Energiyaning eng qulay, ekologik toza bo’lgan elektr energiyasi ushbu balansning 6-7 % ni tashkil etadi xolos. Issiqlik energiyasining 80 % ni tashkil etishiga sabab, traktor va avto- mobillarga o’rnatilgan ichki yonuv dvigatellaridir. Bu dvigatellar issiqlik ener- giyasini mexanik energiyaga aylantiruvchi dvigatellardir. Bundan tashqari, issiqxonalarda, bino va inshoatlarni isitishda, issiq suv bilan ta’minlashda, chorva va parrandachilik fermalarida issiqlikdan keng foydalaniladi. 1.2. Asosiy tushunchalar. Termodinamika tizimi Issiqlik texnikasi fanida xam qator kattaliklar va tushunchalardan foydalaniladi. Quyida issiqlik texnikasiga oid asosiy tushunchalar bilan tanishamiz. Ishchi jism - issiqlik energiyasini mexanik energiyaga aylanish jarayonidagi oraliq jismdir, ya’ni issiqlik energiyasi ishchi jismga beriladi va u kengayib mexanik ish bajaradi. Taxminiy sxemasi: issiqlik-ishchi jism- mexanik ish. Issiqlik mashinalarida ishchi jism sifatida gaz yoki suyuklik bug’lari ishlatiladi, chunki ishchi jismlar kengayish va siqilish xususiyatlariga ega bo’lishi kerak. Masalan, ichki yonuv dvigatellarida xavo ishchi jism bo’lib, yonilg’i yonishidan xosil bo’lgan issiqlik energiyasini qabul qiladi va kengayish jarayonida porshenni turtib mexanik ish bajaradi. Gazlar va suv bug’lari o’rtasida aytarlik fark yo’k. Gazlarni ma’lum bir suyuqlikning bugi (to’yinish xolatidan uzoq bo’lgan) sifatida qarash mumkin. Issiqlik texnikasi jarayonlarida qo’llanilayotgan gazlar, asosan o’zining agregat xolatini o’zgartirmaydigan, ya’ni suyuq xolatiga yoki bug’ xolatiga o’zgarmaydigan turg’un ishchi jism xisoblanadi. Ma’lumki, bug’ - gaz va suyuqlik orasidagi oraliq element xisoblanadi. To’yingan bug’lar gazlardan o’zining agregat xolatining o’zgaruvchanligi bilan farq qiladi, ya’ni to’yingan bug’lar ko’rsatkichlarining ozgina o’zgarishi bilan bug’ xolatidan suyuqlikka yoki aksincha o’zgarishi mumkin. Ilmiybaza.uz balansining 80 % ni issiqlik energiyasi tashkil etadi. Energiyaning eng qulay, ekologik toza bo’lgan elektr energiyasi ushbu balansning 6-7 % ni tashkil etadi xolos. Issiqlik energiyasining 80 % ni tashkil etishiga sabab, traktor va avto- mobillarga o’rnatilgan ichki yonuv dvigatellaridir. Bu dvigatellar issiqlik ener- giyasini mexanik energiyaga aylantiruvchi dvigatellardir. Bundan tashqari, issiqxonalarda, bino va inshoatlarni isitishda, issiq suv bilan ta’minlashda, chorva va parrandachilik fermalarida issiqlikdan keng foydalaniladi. 1.2. Asosiy tushunchalar. Termodinamika tizimi Issiqlik texnikasi fanida xam qator kattaliklar va tushunchalardan foydalaniladi. Quyida issiqlik texnikasiga oid asosiy tushunchalar bilan tanishamiz. Ishchi jism - issiqlik energiyasini mexanik energiyaga aylanish jarayonidagi oraliq jismdir, ya’ni issiqlik energiyasi ishchi jismga beriladi va u kengayib mexanik ish bajaradi. Taxminiy sxemasi: issiqlik-ishchi jism- mexanik ish. Issiqlik mashinalarida ishchi jism sifatida gaz yoki suyuklik bug’lari ishlatiladi, chunki ishchi jismlar kengayish va siqilish xususiyatlariga ega bo’lishi kerak. Masalan, ichki yonuv dvigatellarida xavo ishchi jism bo’lib, yonilg’i yonishidan xosil bo’lgan issiqlik energiyasini qabul qiladi va kengayish jarayonida porshenni turtib mexanik ish bajaradi. Gazlar va suv bug’lari o’rtasida aytarlik fark yo’k. Gazlarni ma’lum bir suyuqlikning bugi (to’yinish xolatidan uzoq bo’lgan) sifatida qarash mumkin. Issiqlik texnikasi jarayonlarida qo’llanilayotgan gazlar, asosan o’zining agregat xolatini o’zgartirmaydigan, ya’ni suyuq xolatiga yoki bug’ xolatiga o’zgarmaydigan turg’un ishchi jism xisoblanadi. Ma’lumki, bug’ - gaz va suyuqlik orasidagi oraliq element xisoblanadi. To’yingan bug’lar gazlardan o’zining agregat xolatining o’zgaruvchanligi bilan farq qiladi, ya’ni to’yingan bug’lar ko’rsatkichlarining ozgina o’zgarishi bilan bug’ xolatidan suyuqlikka yoki aksincha o’zgarishi mumkin. Ilmiybaza.uz Qizdirilgan bug’lar o’zining agregat xolatini turg’unligi bilan gazlarga yaqinlashadi. Qizdirilganlik darajasi qancha yuqori bo’lsa, qizdirilgan bug’ shuncha gazlarga yaqinlashadi va gaz qonunlariga bo’ysunadi. Ish – miqdoriy jixatdan atrof-muxitning jismga bo’lgan ta’siri bilan o’lchanadi. Mexanikada ish deganda, kuch qo’yilgan jismning vaziyati o’zgarishi tushuniladi. Issiqlik texnikasida esa ish deganda, qo’yilgan kuch ta’sirida jismni faqatgina vaziyatigina emas, shaklining o’zgarishi ham tushuniladi. Masalan, ichki yonuv dvigatellarida suvni yuqori bosim bilan xaydab beruvchi nasosning ish bajarishi xisobiga yondirilgan yonilg’ining ximiyaviy energiyasining ma’lum qismi suvning potentsial energiyasiga aylanadi. Xulosa qilib aytganda, ish energiyaning makrofizik shakli bo’lib, unda kuch quyilgan nuqtaning xarakatini bevosita ko’z bilan kuzatish mumkin. Ish bajarilishi uchun kamida ikkita jism, kuch beruvchi, ya’ni ish bajaruvchi va kuch qo’yilgan jism bo’lishi zarur. Issiqlik – energiyaning berilish usuli bo’lib, mikrofizik jarayonlarning majmuasi xisoblanadi. Energiya atrof-muxitdan jismga faqat ish bajarish yo’li bilangina berilib qolmay, issiqlik ko’rinishida ham berilishi mumkin. Masalan, molekulalarning o’zaro to’qnashuvidagi energiya almashinishi, kvant nurlanishi, xar xil to’lqindagi nurlar va x.k.lar shunday mikrofizik xodisalar bo’lib, ularni ko’z bilan ko’rib bo’lmaydi. Issiqlik berilishida ham ikkita jism - energiya beruvchi va energiya oluvchi jismlar bo’lishi zarur. Ish (ish jarayoni) va issiqlik energiya uzatilishining ikki xil shakli bo’lib, bir jismdan ikkinchi jismga berilayotgan energiya bajarilgan ishning yoki uzatilayotgan issiqlikning miqdorini belgilaydi. Energiya – zaxiradagi imkoniyat, ya’ni xali bajarilmagan ishdir. Issiqlik xarakatini o’rganishda jism tomonidan berilishi mumkin bo’lgan ish va issiqlikning yig’indisi bilan o’lchanadigan ichki energiya ko’zda tutiladi. Issiqlik texnikasida ishlatiladigan energiya, ish va issiqlik tushunchalarining o’lchov birliklari SI sistemasida bir xil, ya’ni Joul (kiloJoul). Lekin bundan, uchchalasi ham bir xil kattalik degan xulosa kelib chiqmaydi. Ilmiybaza.uz Qizdirilgan bug’lar o’zining agregat xolatini turg’unligi bilan gazlarga yaqinlashadi. Qizdirilganlik darajasi qancha yuqori bo’lsa, qizdirilgan bug’ shuncha gazlarga yaqinlashadi va gaz qonunlariga bo’ysunadi. Ish – miqdoriy jixatdan atrof-muxitning jismga bo’lgan ta’siri bilan o’lchanadi. Mexanikada ish deganda, kuch qo’yilgan jismning vaziyati o’zgarishi tushuniladi. Issiqlik texnikasida esa ish deganda, qo’yilgan kuch ta’sirida jismni faqatgina vaziyatigina emas, shaklining o’zgarishi ham tushuniladi. Masalan, ichki yonuv dvigatellarida suvni yuqori bosim bilan xaydab beruvchi nasosning ish bajarishi xisobiga yondirilgan yonilg’ining ximiyaviy energiyasining ma’lum qismi suvning potentsial energiyasiga aylanadi. Xulosa qilib aytganda, ish energiyaning makrofizik shakli bo’lib, unda kuch quyilgan nuqtaning xarakatini bevosita ko’z bilan kuzatish mumkin. Ish bajarilishi uchun kamida ikkita jism, kuch beruvchi, ya’ni ish bajaruvchi va kuch qo’yilgan jism bo’lishi zarur. Issiqlik – energiyaning berilish usuli bo’lib, mikrofizik jarayonlarning majmuasi xisoblanadi. Energiya atrof-muxitdan jismga faqat ish bajarish yo’li bilangina berilib qolmay, issiqlik ko’rinishida ham berilishi mumkin. Masalan, molekulalarning o’zaro to’qnashuvidagi energiya almashinishi, kvant nurlanishi, xar xil to’lqindagi nurlar va x.k.lar shunday mikrofizik xodisalar bo’lib, ularni ko’z bilan ko’rib bo’lmaydi. Issiqlik berilishida ham ikkita jism - energiya beruvchi va energiya oluvchi jismlar bo’lishi zarur. Ish (ish jarayoni) va issiqlik energiya uzatilishining ikki xil shakli bo’lib, bir jismdan ikkinchi jismga berilayotgan energiya bajarilgan ishning yoki uzatilayotgan issiqlikning miqdorini belgilaydi. Energiya – zaxiradagi imkoniyat, ya’ni xali bajarilmagan ishdir. Issiqlik xarakatini o’rganishda jism tomonidan berilishi mumkin bo’lgan ish va issiqlikning yig’indisi bilan o’lchanadigan ichki energiya ko’zda tutiladi. Issiqlik texnikasida ishlatiladigan energiya, ish va issiqlik tushunchalarining o’lchov birliklari SI sistemasida bir xil, ya’ni Joul (kiloJoul). Lekin bundan, uchchalasi ham bir xil kattalik degan xulosa kelib chiqmaydi. Ilmiybaza.uz 3. Termodinamik holat parametrlari Bizga ma’lumki, tabiatda mavjud bo’lgan moddalarning barchasi uchta asosiy xolatning birida, ya’ni gaz, suyuqlik va qattik jism ko’rinishida bo’lishi mumkin. Tekshirilayotgan o’zgarmas sharoitda bir modda doim bir hil ko’rinishda bo’ladi. Masalan, suv atmosfera bosimida va 200 0S xaroratda doim bir xil bug’ xolatida bo’ladi. Modda tekshirilayotgandagi aniq fizikaviy sharoitlarni, binobarin, tekshirilayotgan modda xolatini aniqlash uchun xolat parametrlari deb yuritiladigan qulay tushunchalar kiritiladi. Moddaning xossasi intensiv va ekstensiv bo’lishi mumkin. Sistemadagi modda mikdoriga bog’liq bo’lmagan xossalar intensiv xossalar deb yuritiladi (bosim, xarorat va boshqalar ). Modda miqdoriga bog’liq bo’lgan xossalar ekstensiv xossalar deb ataladi. Berilgan sharoitda modda miqdoriga proportsional ravishda o’zgaradigan hajm ekstensiv xossalarga misol bo’la oladi; 10 kg moddaning hajmi 1 kg shu turdagi moddaning hajmiga qaraganda 10 marta katta bo’ladi. Solishtirma, ya’ni modda miqdori birligiga nisbatan olingan ekstensiv xossalar intensiv xossalar ma’nosiga ega bo’lib qoladi. Masalan, solishtirma hajm, solishtirma issiqlik sig’imi va shunga o’xshashlar intensiv xossalar sifatida tekshiriladi. Jism yoki jismlar guruxining – termodinamik sistemalarning xolatini belgilovchi intensiv xossalar jism (yoki termodinamik sistema) xolatining termodinamik xolat parametrlari deyiladi. Xolat parametrlaridan eng qulayi jismning absolyut xarorati, absolyut bosimi va solishtirma hajmi yoki zichligi. Agar gazning zichligi (yoki solishtirma xajmi), bosimi va xarorati ma’lum bo’lsa, uning xolati aniqlangan bo’ladi. Zichlik xajm birligidagi massa bo’lib,  xarfi bilan belgilanadi. Unga teskari bo’lgan kattalik solishtirma xajm – massa birligidagi xajm  xisoblanadi. Ular o’zaro quyidagicha bog’lanadi.    1 ,    1 Ilmiybaza.uz 3. Termodinamik holat parametrlari Bizga ma’lumki, tabiatda mavjud bo’lgan moddalarning barchasi uchta asosiy xolatning birida, ya’ni gaz, suyuqlik va qattik jism ko’rinishida bo’lishi mumkin. Tekshirilayotgan o’zgarmas sharoitda bir modda doim bir hil ko’rinishda bo’ladi. Masalan, suv atmosfera bosimida va 200 0S xaroratda doim bir xil bug’ xolatida bo’ladi. Modda tekshirilayotgandagi aniq fizikaviy sharoitlarni, binobarin, tekshirilayotgan modda xolatini aniqlash uchun xolat parametrlari deb yuritiladigan qulay tushunchalar kiritiladi. Moddaning xossasi intensiv va ekstensiv bo’lishi mumkin. Sistemadagi modda mikdoriga bog’liq bo’lmagan xossalar intensiv xossalar deb yuritiladi (bosim, xarorat va boshqalar ). Modda miqdoriga bog’liq bo’lgan xossalar ekstensiv xossalar deb ataladi. Berilgan sharoitda modda miqdoriga proportsional ravishda o’zgaradigan hajm ekstensiv xossalarga misol bo’la oladi; 10 kg moddaning hajmi 1 kg shu turdagi moddaning hajmiga qaraganda 10 marta katta bo’ladi. Solishtirma, ya’ni modda miqdori birligiga nisbatan olingan ekstensiv xossalar intensiv xossalar ma’nosiga ega bo’lib qoladi. Masalan, solishtirma hajm, solishtirma issiqlik sig’imi va shunga o’xshashlar intensiv xossalar sifatida tekshiriladi. Jism yoki jismlar guruxining – termodinamik sistemalarning xolatini belgilovchi intensiv xossalar jism (yoki termodinamik sistema) xolatining termodinamik xolat parametrlari deyiladi. Xolat parametrlaridan eng qulayi jismning absolyut xarorati, absolyut bosimi va solishtirma hajmi yoki zichligi. Agar gazning zichligi (yoki solishtirma xajmi), bosimi va xarorati ma’lum bo’lsa, uning xolati aniqlangan bo’ladi. Zichlik xajm birligidagi massa bo’lib,  xarfi bilan belgilanadi. Unga teskari bo’lgan kattalik solishtirma xajm – massa birligidagi xajm  xisoblanadi. Ular o’zaro quyidagicha bog’lanadi.    1 ,    1 Ilmiybaza.uz Agar gazning massasi G (kg) va hajmi V (m3) ma’lum bo’lsa, zichlikni va solishtirma hajmni topish mumkin, ya’ni V   G , V G    G   V , G V  Demak, zichlik va solishtirma hajmlarning birliklari quyidagicha bo’ladi.       3 м кг  ,       кг м 3  Bosim - gazlarning molekulyar kinetik nazariyasiga ko’ra, molekulalarning idish devorlariga urilishining natijasi bo’lib, yuza birligiga ta’sir kilayotgan kuch bilan o’lchanadi. SI sistemasida bosim birligi H/m2 yoki Pa (Paskal) larda o’lchanadi. 1 Pa gazning 1m2 yuzaga 1 N kuch bilan ko’rsatayotgan bosimiga teng, ya’ni 1 Pa = 1 N/m2 . Bu juda kichik bosim birligi bo’lganligi uchun amalda ko’pincha, kPa (kiloPaskal), mPa (megoPaskal) yoki gPa (gigoPaskal) birliklari qo’llaniladi. Bundan tashqari, bosimni o’lchashda atmosfera (1 at = 1 N/m2) va bar (1 bar = 105 N/m2 ) hamda suyuqlik (xususan, suv va simob ) ustunlaridan foydalaniladi. Bosimning turli birliklari orasidagi bog’lanish quyidagicha: 1 bar = 105 N/m2 = 1,01972 kg/sm2 = 750,06 mm.sim.ust. = 10197 mm.suv ust. 1at = 1 kg/sm2 = 735,6 mm.sim.ust. = 1000 mm.suv ust. = 98066,5 N/m2 1 gPa = 1000 mPa , 1 mPa = 1000 kPa , 1 kPa = 1000 Pa. Fizik normal sharoit deb, t = 0 0C va r = 760 mm.sim.ust. = 101325 N/m2 bo’lgan sharoit qabul qilingan. Texnikada bosimni o’lchash uchun manometrlar va vakummetrlardan foydalaniladi. Agar idishdagi gazning absolyut bosimi ra tashqi muxit bosimi rbar dan yuqori bo’lsa, ortiqcha yoki manometrik bosim rman manometr yordamida o’lchanadi. Idishdagi gazning bosimi ra tashqi muxit bosimi rbar dan past bo’lsa, kam yoki vakuum bosim rvak vakuummetr yordamida o’lchanadi. Ilmiybaza.uz Agar gazning massasi G (kg) va hajmi V (m3) ma’lum bo’lsa, zichlikni va solishtirma hajmni topish mumkin, ya’ni V   G , V G    G   V , G V  Demak, zichlik va solishtirma hajmlarning birliklari quyidagicha bo’ladi.       3 м кг  ,       кг м 3  Bosim - gazlarning molekulyar kinetik nazariyasiga ko’ra, molekulalarning idish devorlariga urilishining natijasi bo’lib, yuza birligiga ta’sir kilayotgan kuch bilan o’lchanadi. SI sistemasida bosim birligi H/m2 yoki Pa (Paskal) larda o’lchanadi. 1 Pa gazning 1m2 yuzaga 1 N kuch bilan ko’rsatayotgan bosimiga teng, ya’ni 1 Pa = 1 N/m2 . Bu juda kichik bosim birligi bo’lganligi uchun amalda ko’pincha, kPa (kiloPaskal), mPa (megoPaskal) yoki gPa (gigoPaskal) birliklari qo’llaniladi. Bundan tashqari, bosimni o’lchashda atmosfera (1 at = 1 N/m2) va bar (1 bar = 105 N/m2 ) hamda suyuqlik (xususan, suv va simob ) ustunlaridan foydalaniladi. Bosimning turli birliklari orasidagi bog’lanish quyidagicha: 1 bar = 105 N/m2 = 1,01972 kg/sm2 = 750,06 mm.sim.ust. = 10197 mm.suv ust. 1at = 1 kg/sm2 = 735,6 mm.sim.ust. = 1000 mm.suv ust. = 98066,5 N/m2 1 gPa = 1000 mPa , 1 mPa = 1000 kPa , 1 kPa = 1000 Pa. Fizik normal sharoit deb, t = 0 0C va r = 760 mm.sim.ust. = 101325 N/m2 bo’lgan sharoit qabul qilingan. Texnikada bosimni o’lchash uchun manometrlar va vakummetrlardan foydalaniladi. Agar idishdagi gazning absolyut bosimi ra tashqi muxit bosimi rbar dan yuqori bo’lsa, ortiqcha yoki manometrik bosim rman manometr yordamida o’lchanadi. Idishdagi gazning bosimi ra tashqi muxit bosimi rbar dan past bo’lsa, kam yoki vakuum bosim rvak vakuummetr yordamida o’lchanadi. Ilmiybaza.uz Shunday qilib, absolyut (mutloq) bosim yuqoridagi asboblarning ko’rsatishiga asosan quyidagi munosabatda aniqlanadi: ra  rbar; ra = rbar + rman ra  rbar; ra = rbar - rvak rman va rvak bosimlar quyidagi tengliklar orqali aniqlanadi: rman = rabs – rbar = gh rvak = rbar – rabs = gh bu yerda, g – erkin tushish tezlanishi;  - suyuqlik zichligi; h - asbobdagi suyuqlik satxining farqi. Xarorat - jismning qizitilganlik darajasini ifodalaydi va turli xarorat shkalalarida o’lchanadi. Xozirgi vaqtda asosan uchta xarorat shkalalaridan foydalanilmoqda. - absolyut yoki termodinamik xarorat ( Kelvin ) shkalasi –0K; - yuz gradusli yoki Selsiy shkalasi - 0C; - Farengeyt shkalasi - 0F. Issiqlik texnikasi xisob-kitoblarida asosan Kelvin graduslari ishlatiladi. 1848 yilda ingliz olimi Kelvin taklif etgan ushbu xarorat shkalasining noli sifatida ideal gaz molekulalarining tartibsiz xarakati to’xtaydigan xarorat qabul qilingan, bu xarorat absolyut (mutloq) nol deyiladi va Selsiy xaroratlar shkalasining -273,15 0C ga to’g’ri keladi. Ma’lumki, Selsiy shkalasining noli sifatida suvning muzlash xarorati qabul qilingan. Selsiy shkalasining bo’lingan oraliqlari (graduslari) Kelvin shkalasiga to’g’ri keladi (1 0K = 1 0C ). Bu ikki shkallarda o’lchangan xaroratlar o’zaro quyidagicha bog’langan, T = t + 273,15 0K. Farengeyt shkalasi bo’yicha muzning erish xarorati va suvni qaynash xarorati fizik normal sharoitda 32 va 212 0F ga teng. Farengeyt shkalasi va Selsiy shkalasi o’zaro quyidagi tenglik orqali bog’langan, T = 1,8 t + 32 0F Nazorat uchun savollar: 1.Fanning maqsadi va predmeti haqida ma’lumot bering. Ilmiybaza.uz Shunday qilib, absolyut (mutloq) bosim yuqoridagi asboblarning ko’rsatishiga asosan quyidagi munosabatda aniqlanadi: ra  rbar; ra = rbar + rman ra  rbar; ra = rbar - rvak rman va rvak bosimlar quyidagi tengliklar orqali aniqlanadi: rman = rabs – rbar = gh rvak = rbar – rabs = gh bu yerda, g – erkin tushish tezlanishi;  - suyuqlik zichligi; h - asbobdagi suyuqlik satxining farqi. Xarorat - jismning qizitilganlik darajasini ifodalaydi va turli xarorat shkalalarida o’lchanadi. Xozirgi vaqtda asosan uchta xarorat shkalalaridan foydalanilmoqda. - absolyut yoki termodinamik xarorat ( Kelvin ) shkalasi –0K; - yuz gradusli yoki Selsiy shkalasi - 0C; - Farengeyt shkalasi - 0F. Issiqlik texnikasi xisob-kitoblarida asosan Kelvin graduslari ishlatiladi. 1848 yilda ingliz olimi Kelvin taklif etgan ushbu xarorat shkalasining noli sifatida ideal gaz molekulalarining tartibsiz xarakati to’xtaydigan xarorat qabul qilingan, bu xarorat absolyut (mutloq) nol deyiladi va Selsiy xaroratlar shkalasining -273,15 0C ga to’g’ri keladi. Ma’lumki, Selsiy shkalasining noli sifatida suvning muzlash xarorati qabul qilingan. Selsiy shkalasining bo’lingan oraliqlari (graduslari) Kelvin shkalasiga to’g’ri keladi (1 0K = 1 0C ). Bu ikki shkallarda o’lchangan xaroratlar o’zaro quyidagicha bog’langan, T = t + 273,15 0K. Farengeyt shkalasi bo’yicha muzning erish xarorati va suvni qaynash xarorati fizik normal sharoitda 32 va 212 0F ga teng. Farengeyt shkalasi va Selsiy shkalasi o’zaro quyidagi tenglik orqali bog’langan, T = 1,8 t + 32 0F Nazorat uchun savollar: 1.Fanning maqsadi va predmeti haqida ma’lumot bering. Ilmiybaza.uz 2. Asosiy tushunchalar (ishchi jism, issiqlik, ish energiya) deganda nimani tushunasiz? 3. Gaz xolatini aniqlovchi kattaliklar (zichlik, solishtirma xajm, bosim, xarorat) tushuncha bering. 4. Energiya va ishning o’lchov birliklari taqqoslang. Ilmiybaza.uz 2. Asosiy tushunchalar (ishchi jism, issiqlik, ish energiya) deganda nimani tushunasiz? 3. Gaz xolatini aniqlovchi kattaliklar (zichlik, solishtirma xajm, bosim, xarorat) tushuncha bering. 4. Energiya va ishning o’lchov birliklari taqqoslang.