TEXNIK VA DONLI EKINLARINI O‘G‘ITLASH
Reja
1.
O’g’itlarni qo’llash me’yori, muddati, usullari va shakllari.
2.
Donli ekinlarning o’g’itlashni o’ziga xos tomonlari. Kuzgi bug’doyni
oziqlanishi va uni o’g’itlash asoslari. Kuzgi javdar va arpani oziqlanishi, ularni
o’g’itlash tizimi.
3.
Dukkakli don ekinlarining biologik xususiyatlari va oziqlanish asoslari
va o’g’itlash.
Tayanch iboralar:o’g’itlash tizimi, o’g’it qo’llash meyori, muddatlari,
usullari, g’o’zani o’g’itlash, kuzgi bug’doy oziqlanishi va o’g’itlash, dukkakli don
ekinlarining biologik xususiyatlari va oziqlanishasoslari va o’g’itlash.
Donli ekinlarni xususiyati, ularni oziqlanish asoslari, turli rivojlanish davrlarida
oziq moddalarga bo’lgan talabi va ularni o’zlashtirishi, o’g’itlashning o’ziga xos
tomonlari. Tuproq unumdorligiga bo’lgan talabi, oziqlanishda tuproq eritmasining
muhiti, tuproqdan oziq elementlarini o’zlashtirib ketishi. Donli ekinlarni
qishlashgacha va qishdan chiqqandan keyingi davrlarda oziqlanish asoslari, bunda
o’tmishdosh ekin va tuproq unumdorligini ahamiyati.
Donli ekinlarni bahorda oziqlantirish asoslari: qo’llaniladigan o’g’itme’yori,
turi, shakllari va qo’llash usullari. O’g’itlar me’yorini belgilashda kuzgi ekinlardan
olinadigan hosil darajasi, almashlab eqiladigan ekin, tuproq-iqlim sharoitlari.
Sug’oriladigan sharoitda qo’llaniladigan o’g’itlar me’yori, uni nav xususiyati bilan
bog’liqligi. Ildizdan tashqari oziqlantirish va uning mohiyati, o’g’itlarni qo’llashning
iqtisodiy samaradorligi: hisobga olinadigan ko’rsatkichlar.
Donli ekinlar – ulardan don olish uchun yetishtirilib, insonlar uchun zarur
bo’lgan non mahsulotlari tayyorlanadi. Uning somoni va boshqa qoldiqlari chorva
mollari uchun yem-xashak hisoblanadi.
Respublikamizda 1,23 mln gektar maydongan g’alla don ekinlari ekilib
dexqonchilik qilinadi. Hosildorlik sug’oriladigan sharoitlarda 44-65 s/ga,
Toshkent ,Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarida 700 ming
gektarga yaqin lalmi haydaladigan maydon bo’lib, o’rtacha hosildorligi 8-23 s/ga ni
tashkil etadi.
Donli ekinlarni tarkibini asosini azotsiz birikmalar, ya’ni 2/3 qismi kraxmal va
kam miqdorda eriydigan qand moddalari tashkil etadi. Azotli birikmalardan don
ekinlari uchun eng muhimi bu oqsildir. Janubiy rayonlarda yetishtirilgan qattiq
bug’doy tarkibidagi oqsil miqdori 24 foizgacha yetadi. Oqsillardan eng muhimi – bu
suvda erimaydigan glyutenin va gliadin bo’lib, ular kleykovinani asosini tashkil etadi.
Bu non mahsulotlari tayyorlashda juda muhimdir.
Qishloq xo’jaligini rivojlantirishni asosiy tarmog’i – bu don yetishtirish va
xalqimizni don mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojini qondirishdir. Don ishlab chiqarishni
ko’paytirish – bu qishloq xo’jaligini barcha tarmoqlarini rivojlanishini ta’minlaydi.
Don yetishtirishni ortishi bilan insonlarni yashash tarzi va bu mahsulotga bo’lgan
talabi qondiriladi. Shuning uchun ham mustaqil Respublikamiz Prezidenti
I.A.Karimov o’zining bir qator asarlarida O’zbekiston o’zini-o’zi don bilan
ta’minlashi juda muhim masala ekanligini ko’rsatib o’tgan.
Buning uchun donli ekinlar hosildorligini oshirish, mahsulot sifatini
yaxshilashda, barcha agrotexnik ishlar bilan bir qatorda ushbu ekinlarni o’g’itlash
tizimini yaxshi yo’lga qo’yishi zarur.
Donli ekinlar uchun umumiy bo’lgan xususiyatlardan biri, bu ularning ildiz
tizimining popuksimonligi bo’lib, u yon-atrofga 80-150 sm kenglikda va 150-200 sm
chuqurlikda joylashadi.
Donli ekinlar bir-biriga biologik jihatdan o’xshash bo’lsada kuzgi don ekini
o’zining o’suv davri uzoqligi bilan ya’ni, oziq moddalarni uzoq vaqt o’zlashtirilishi
bilan ajralib turadi. Chunki, kuzning boshlanishidan keyingi yilning may-iyun
oylarigacha davom etadi. Kuzgi don ekinlari to’la qishki va baxorgi tuproq
namligidan foydalaniladi. Kuzgi javdar va bug’doy boshqa don ekinlariga nisbatan
biologik jihatdan oziq moddalarga – o’g’itlarga talabchandir. Kuzgi don ekinlari
kuzda ko’p miqdorda fosforli va kaliyli o’g’itga talabi oshadi. Kuchli to’planish
darajasi va ildiz tizimini hosil qilib o’simlikda uglevodlarni to’plab sovuqqa
chidamligini oshiradi. Tuproq, havo isishi bilan o’simlikning azotga bo’lgan talabi
osha boradi. Kuzda ortiqcha berilgan azot o’simlikni sovuqqa chidamligini
pasaytiradi. Ko’p holatda qishki-bahorgi davrda o’simlik sovuqdan zararlanishiga
hosili pasayishiga olib keladi. Kuzgi bug’doy, arpa javdarga nisbatan sovuqqa
chidamli hisoblanadi. Kuzgi javdar tuproq va o’g’it tarkibidan fosfaridlarni, kaliy
oziqasini kuchli iste’mol qiladi. Kam unumdor tuproqda ham o’sa oladi. Bu ekin
uchun yengil qumoq, qumloq mexaniq tarkibli tuproqlarga ekish yaxshi natija beradi.
Donli ekinlarni o’g’itlash tizimini tuzishda ularniing rivojlanish davrlarini va
har bir davrda o’simlikni oziq moddalarga bo’lgan talabini bilish juda muhim
hisoblanadi. Donli ekinlarda qo’yidagi rivojlanish davrlarini farqlash mumkin:
1.
Urug’ni unib chiqishi va maysa hosil bo’lish davri;
2.
Ildiz otishi va o’simlikni shakllanish davri;
3.
Naycha hosil qilish davri;
4.
Boshoqlanish davri;
5.
Gullash davri;
6.
Donni shakllanishi va pishishi (sut, mum va to’liq).
O’simlikni rivojlanish davrlarini bilgan holda uning butun o’suv davrida oziq
moddalarga bo’lgan talabini qondirish imkoniyati paydo bo’ladi.
Donli ekinlar 2 guruhga – kuzgi va bahorgi donli ekinlarga ajratiladi. Kuzgi
donli ekinlar (bug’doy, javdar, arpa). Ushbu ekinlarga xos xususiyatlardan biri, - bu
ular qishlab keyingi yilda hosil beradi.
Kuzgi donli ekinlar umuman yuqori hosildorlikka ega va o’g’itlarga juda
talabchandir.
Kuzgi bug’doy tuproq unumdorligiga juda talabchan bo’lib, tuproqeritmasini
ph muhiti neytralga yaqin va neytral bo’lganda yaxshi rivojlanib yuqori hosil beradi.
O’tmishdash ekinga juda talabchan. Past haroratga chidamsiz. Tuproqdagi qiyin
eriydigan birikmalarni kam o’zlashtiradi. Kuzgi bug’doy 10 s don va shunga mos
keladigan somon bilan o’rtacha 35 kg azot, 12 kg fosfor va 26 kg kaliyni o’zlashtirib
ketadi yoki 25 s don va 60 s somon shakllantirishi uchun 105 kg azot, 35 kg fosfor va
70 kg kaliy sarflaydi.
Kuzgi bug’doy to’planishi davrigacha oziq moddalarini unchalik ko’p talab
qilmaydi, lekin ularning, ayniqsa fosforning tanqisligiga juda sezgir.
Naychalashdan boshoq tortishgacha o’tadigan davrda va gullash oldidan oziq
moddalarni ko’p miqdorda talab qiladi (jadval). Urug’ unib chiqqandan toki
nihollar qishlashga kirguncha eng mas’uliyatli davr hisoblanib, bu davrda tuproqda
yetarli miqdorda oziq moddalar bo’lishini taqoza etadi.
74 - jadval
Kuzgi bug’doyni oziq moddalarga talabi, foiz
(eng yuqori talabga nisbatan foiz)
O’suv davri
Azot
Fosfor
Kaliy
Kuzda va erta bahorda
47
30
48
Boshoqlanish
71
68
88
Gullash
97
100
100
Sut pishish
98
97
96
To’liq pishish
100
93
100
Kuzgi bug’doyni yaxshi o’sib rivojlanishi, qishlashi uchun kuzda fosforli-kaliyli
o’g’itlarni ko’proq, azotli o’g’itlarni esa kamroq qo’llash kerak. Kuzgi bug’doyni
asosiy o’g’itlash ko’p jihatdan o’tmishdosh ekin turiga, o’g’itme’yori va
tuproqunumdorligiga bog’liq. Ushbu ekin erta bahordan jadal o’sa boshlaydi. Shu bois
ularning azotli o’g’itlarga bo’lgan talabi bu davrda kuchayadi, ma’lumki, erta bahorda
tuproqda azotning mineral shakldagi birikmalari juda kam bo’ladi, chunki kuzgi-kishki
davrlarda tuproqharorati past bo’lganligi sababli ammonifikasiya va nitrifikasiya
jarayonlari sust ketadi, mavjud nitratlar yuvilib va denitrifikasiyalanib ketganligi
sababli o’simlik ildizlari o’sgan qatlamda deyarli qolmaydi. Fosforli-kaliyli o’g’itlar
bilan qo’shimcha oziqlantirishning samarasi ularni kuzgi shudgor ostiga
qo’llagandagiga nisbatan juda kam bo’ladi.
Kuzgi bug’doy mahalliy o’g’itlarga juda talabchan bo’lib, har bir gektar hisobiga
20 t go’ng qo’llanilganda olinadigan qo’shimcha don hosili 3-6 sentnerni tashkil etadi.
Mineral o’g’itlarni kuzgi bug’doy hosiliga ta’siri ko’pincha tuproq-iqlim
sharoitiga bog’liq bo’ladi. Fosforli va kaliyli o’g’itlarni shudgor ostiga yoki tasma
usulida o’g’itlashga moslashtirilgan SZ-3,6 va SZS-2,1 seyalkalari bilan qo’llash kerak.
Faqat kam miqdordagi fosforni (10-15 kg) qator oralariga berish uchun saqlab qolish
kerak. Fosfor va kaliy o’g’itlarini to’g’ri miqdorini tanlash, o’simlikda ko’plab qand
moddalarini to’plashni ta’minlaydi, bu esa o’simlikni sovuqqa chidamligini oshirib,
ularni yotib qolishdan saqlaydi.
Azotli o’g’itlar samarodorligi tuproqunumdorligi past bo’lgan yerlarda yuqori
bo’ladi. Asosiy o’g’itlashda azotli o’g’itlar plug ostiga, kultivatorlar bilan beriladi.
Kuzda berilgan ortiqcha miqdordagi azot o’simlikda qand moddalari to’planishini
kamaytirib yuboradi va o’simlik qishdan yaxshi chikmaydi. Aksincha, azot
yetishmasligi ham o’simlikka saliy ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham kuzgi
bug’doyni ekishdan oldin tavsiya etilgan azot miqdorini 1/3 qismi berilishi kerak.
Lekin, bunda har bir gektar hisobiga beriladigan azot miqdori 60-70 kg dan oshib
ketamasligi kerak.
Azotli o’g’itlar me’yorini belgilashda rejalashtirilgan hosil miqdorini, o’simlikda
kuzda to’planadigan azot miqdorini, o’tmishdosh ekin turini va uni o’g’itlanganligini
bilish zarur.
Hator oralariga o’g’itberish – bu muhim agrokimyoviy tadbir bo’lib, bunda
asosiy rol fosfor, kamroq azotga ta’luqli, kaliyning ta’siri sezilmaydi. Hator oralariga
beriladigan oziq element miqdori N10P10 kompleks o’g’itholida beriladi. Bu davrda
yuqori me’yorda azot va kaliy qo’llanilsa urug’larni unib chiqishi kamayib ketadi
(tuzlar konsentrasiyasi oshib ketishi natijasida).
Turli tuproq-iqlim sharoitida kuzgi bug’doyni erta bahorda azotli oziqlantirish
yuqori samara berishi aniqlangan. Fosfor va kaliy samarasiz hisoblanadi. Azotli
oziqlantirish samaradorligi shimoldan janubga qarab kamayib boradi. Umuman, kuzgi
bug’doyni bahorda 30 kg/ga azot bilan oziqlantirish, o’rtacha 3-5 s/ga qo’shimcha hosil
olishni ta’minlaydi.
Kuzgi donli ekinlarni oziqlantirishda NH4NO3, CO(NH2)2, (NH4)2SO4,
ishlatiladi. Eng samaralisi NH4NO3.
Kuzgi bug’doyni har xil navlari oziq elementlariga turlicha talabchan bo’ladi. Bu
uning hosildorligiga va poyalarini yotib qolishga chidamligiga bog’liq. Yuqori hosilli
navlar oziq moddaga ko’plab talabchan bo’ladi.
O’g’itlarni qo’llashni to’g’ri tizimini joriy etish, nafaqat kuzgi bug’doy
hosildorligini oshiradi, balkim uni sifatini ham yaxshilaydi.
Don sifatiga o’simlikni gullash yoki sut pishish davrlarida ildizdan tashqari azotli
oziqlantirish yaxshi samara beradi. Bunda hosildorlik sezilarli oshmaydi, lekin don
tarkibidagi oqsil 0,5-2,0 foizga ortadi. Ildizdan tashqari oziqlantirishda mochevinani
qo’llash yaxshi samara beradi. Bu vaqtda ildizdan tashqari sepiladigan eritma
konsentrasiyasi 20-30 yoki 40-foizli bo’lishi kerak.
Sug’orilib dehqonchilik qilinadigan yerlarda kuzgi bug’doy yetishtirish, yerlar
shudgorlangandan keyin nam to’plovchi sug’orish bilan boshlanadi. Ushbu agrotexnik
jarayon ta’sirida hosildorlik 1,5-2 marta ortadi. Keyingi rivojlanish davrlarida 2-3 marta
sug’orish o’tkaziladi.
Sug’orilib kuzgi bug’doy eqiladigan yerlarda gektariga 15-20 t. Go’ng
o’tmishdosh ekin ostiga beriladi. Fosforli va kaliyli o’g’itlar ham kuzgi shudgorlashdan
oldin beriladi. Fosforli o’g’itlarni kam miqdori 10-15 kg/ga qator oralariga berish uchun
olib kolinadi. Azotli o’g’itlarni 1/3 miqdori ekishdan oldin, asosiy qismi bahorgi
oziqlantirishda, faqat 30-40 kilogrammi ildizdan tashqari oziqlantirishda beriladi.
Sug’orilib dehqonchilik qilinadigan sharoitlarda kuzgi bug’doyga qo’llaniladigan
o’g’itlarning samaradorligi yanada yuqori bo’ladi. Karbonatli tuproqlarda azotli,
fosforli va kaliyli o’g’itlarni o’rtacha me’yorda qo’llash gektaridan 4-7,0 sentnergacha
qo’shimcha hosil yetishtirishni ta’minlaydi. Bunday yerlarda qo’llaniladigan har bir kg
npk hisobiga 7-8 kg don yetishtiriladi. Sug’oriladigan sharoitlarda donli ekinlardan
yuqori hosil yetishtirishda birinchi o’rinda azot, undan keyin fosfor turadi. Kuzgi
bug’doyning turli navlariga mineral o’g’itlar turlicha ta’sir qiladi Muqobil o’g’it
me’yori berilganda bug’doyning barg yuzasi,va hosildorlik turlicha bo’ladi.
75 - jadval
Mineral o’g’it me’yorlarini kuzgi bug’doy hosildorligi va barg yuzasiga
ta’siri, s\ga , m2 (J.B.Xudoyqulov ma’lumoti ,TDAU)
Nav
O’g’itlash
me’yori
barg yuzasi
Hosildorlik
, s\ga
kg\ga
1ta
o’simlikdagi ,s
m2
1 m2 da,
m2
1ga da,
m 2\ga
Sanzar -8
N 50P 50K25
305,1
5,38
53,7
56,5
N 50P 50K25
300,0
5,54
55,4
59,0
N 100P 75K50
368,5
6,22
62,2
63,1
Avesto
N 50P 50K25
335,0
5,31
53,1
57,1
N 50P 50K25
344,1
5,83
58,3
60,5
N 100P 75K50
355,5
6,11
61,1
65,3
Turon
N 50P 50K25
370,5
6,.15
61,5
65,9
N 50P 50K25
402,5
7,09
70,9
72,8
N 100P 75K50
375,4
6,80
68,0
70,1
Kuzgibug’doyekinigaberiladigano’gitme’yorlariturliusullardaberilgandaolinadig
anhosildorlikturlichabo’ladi.
76 - jadval
O’g’itme’yorivaberishusuliningbug’doydonitarkibidagikleykavinavamakar
onlikxususiyatigata’siri
Variant
1983 y
1984 y
1985 y
1986 y
1988 y
O’rtacha
Makaronlik
xususiyati va
kleykovina, gr
O’g’itsiz
30,9
30,9
30,5
31,2
35,2
31,7
+0,52
N60P60K60sochma
29,8
34,3
30,7
32,0
34,5
32,2
-0,74
Fon+N150
55,2
42,3
85
783
15,4
80,0
31
17,66
St Fon+N180
59,5
42,0
88
780
15,8
9,40
33
19,63
Fon+N210
60,2
41,5
89
779
16,2
9,75
34
20,46
Fon+N240
58
41,1
90
777
16,2
9,33
34
19,72
Boshqa kuzgi donli ekinlar qatori kuzgi javdar va arpani ham ildiz tizimi
popuksimondir. Javdar asosan kuzda barcha poyalarini hosil qilsa, arpada esa kuzda va
bahorda poyalar to’liq shakllanib bo’ladi. Kuzgi javdar va arpa tuproqunumdorligiga
juda talabchan emas. Ushbu ekinlarni mexanikaviy tarkibi yengil tuproqlarda, hatto pH
muhiti birmuncha nordon bo’lgan sharoitdagi tuproqlarda ham yetishtirish mumkin.
78 - jadval
Kuzgi javdar tomonidan oziq moddalarni o’zlashtirish dinamikasi
(eng ko’p o’zlashtiriladigan miqdorga nisbatan foiz)
O’suv davri
Kuzgi javdar
Arpa
Azot
Fosfor
Kaliy
Azot
Fosfor
Kaliy
Boshoqlash
76
58
82
71
56
73
Gullash
93
78
99
96
74
100
Mum pishish
100
100
100
100
100
64
Kuzgi javdar 10 s hosili va shunga mos keladigan somoni bilan o’rtacha 31 kg
azot, 14 kg fosfor va 26 kg kaliyni, arpa esa 29 kg azot, 13 kg fosfor va 25 kg kaliyni
o’zlashtirib ketadi.
Kuzgi javdar va arpaning yaxshi o’sib rivojlanishi va qishlovni yaxshi
o’tkazishi uchun kuzda ularga fosfor-kaliyli o’g’itlarni ko’proq, azotli o’g’itlarni
esa kamroq qo’llash zarur. Ushbu ekinlarni kuzda fosfor va kaliy o’g’iti bilan
qondirib oziqlantirish o’simliklarning yaxshi to’plashiga va bakuvvat ildiz
otishiga, ko’p miqdorda uglevodlar (shakar) to’plashiga hamda qishga
chidamligini oshirishga sharoit yaratadi. Kuzda azotli o’g’itlarni ko’p miqdorda
qo’llash o’simliklarning qishlash sharoitini yomonlashtiradi.
Kuzgi javdar va arpani asosiy o’g’itlash ko’p jihatdan o’tmishdosh ekin
harakteriga, o’g’itlanishiga va tuproqunumdorligiga bog’liq bo’ladi. Ushbu ekinlardan
