TEXNIK VA DONLI EKINLARNI O‘G‘ITLASH Reja 1. G’o’zani oziqlanish asoslari. 2. G’o’zaga o’g’itlarni qo’llash me’yori, muddati, usullari va shakllari. 3. Donli ekinlarning o’g’itlashni o’ziga xos tomonlari. Kuzgi bug’doyni oziqlanishi va uni o’g’itlash asoslari. Kuzgi javdar va arpani oziqlanishi, ularni o’g’itlash tizimi. 4. Dukkakli don ekinlarining biologik xususiyatlari va oziqlanish asoslari va o’g’itlash Kalit so’zlar: o’g’itlash tizimi, o’g’it qo’llash meyori, muddatlari, usullari, g’o’zani o’g’itlash, kuzgi bug’doy oziqlanishi va o’g’itlash, dukkakli don ekinlarining biologik xususiyatlari va oziqlanish asoslari va o’g’itlash. G’o’za asosan Markaziy Osiyo Respublikalarida yetishtiriladi. Sug’oriladigan yerlarda g’o’zaning asosiy qismi bo’z tuproqli, shuningdek, o’tloq va o’tloq-buz tuproqli yerlarda ekiladi. G’uza o’simligi xalq xo’jaligining asosiy ekinlaridan biri hisoblanadi. Respublikamizda 1 mln 360 ming sug’oriladigan maydonga eqiladi. G’uzaning o’rtacha hosildorligi 2004 yil 25,7 s/ga ni tashkil etdi. Umuman 28-36 s hosil olish imkoniyatlari bor. G’o’za o’simligi biologik jihatdan ko’p yillik o’simlik bo’lib bizning sharoitda bir yillik ekin sifatida ekib yetishtiriladi. G’uza o’simligi kuchli o’q ildizli tizimga bo’lib tuproqning 120-180 sm chuqurligiga va 150 sm kenglikga tarqalib o’sadi. Bir tonna paxta va shunga mos miqdordagi vegetativ massa to’plash uchun g’o’za tuproqdan o’rta hisobda 50-60 kg azot, 15-20 kg fosfor va 50-60 kg kaliyni o’zlashtirib ketadi. G’o’za o’stirilgan yerlardan oziq elementlarining chiqib ketishi hosildorlik darajasiga va uning strukturasiga bog’liq. Gektaridan olinadigan hosil yuqori (40-45 s) bo’lganda vegetativ va reproduktiv qismlar orasidagi nisbat ancha qulay bo’ladi va 1 t. Paxta yetishtirish uchun sarflanadigan oziq moddalar miqdori nisbatan kam, hosilga qaraganda oz bo’ladi. G’o’za maysasi unib chiqqandan to shonalash davrigacha juda sekin rivojlanib quruq moddaning atigi 4-5 foizi shakllanadi. Shonalashdan to gullashgacha o’simlik quruq massasining 25-30 foizi shakllanadi. O’suv qismining jadal to’planishi ko’saklarning ochilish davrigacha davom etadi. Quruq massa miqdorining bundan keyingi ortib borishi hosil organlari salmog’ining ortishi hisobiga sodir bo’ladi. G’o’zani oziq moddalarga bo’lgan talabi bevosita quruq massaning to’planish tezligi bilan bog’liq, lekin bu jarayon bir me’yorda ketmaydi. Boshqa ekin turlari kabi g’o’za ham o’suv davrining boshlarida fosfor va azotga o’ta talabchan. Bu davrda g’o’za azot va fosfor tanqisligiga ta’sirchan bo’ladi, vaholanki, chigit unib chiqqandan to shonalashgacha bo’lgan davr ichida u hosil bilan chiqib ketadigan oziq elementlarining bor-yo’g’i 8-10 foizi miqdorida talab qiladi. G’o’za gullash boshlashdan to yoppasiga pishguncha qadar oziq moddalarni eng ko’p miqdorda o’zlashtiradi (92 - jadval). 92 jadval G’o’zani o’suv davrida oziq moddalarnio’zlashtirishi, foiz Rivojlanish davri Azot Fosfor Kaliy Chigitni unishidan shonalashgacha 8 8 10 Shonalashdan hosil to’plashgacha 62 56 64 Hosil to’plashdan o’suv davrini oxirigacha 30 36 26 G’o’za o’simligining urug’ida va barg massasida asosiy oziq moddalar to’planadi. Urug’larida umumiy azotning 32,4 %, fosforning 53,8 %, bargida azotning 34,9 %, fosforning 25 %, kaliyning 76,1 % mavjud bo’ladi. 93-jadval G’uza organlarida oziq moddalarini tarqalishi, % Element Urug’ Tola Barg Poya Ko’sak Azot 32,4 2,0 34,9 18,2 12,5 Fosfor 53,9 1,5 25,0 12,3 7,3 Kaliy 2,5 1,0 76,1 14,3 6,1 G’o’za o’simligi unib chiqgandan so’ng 10-15 kundan so’ng tanglik davri boshlanadi. Shu davrda tuproqda kam mikdorda bo’lsada turli oziqalarni bo’lishini ta’minlash kerak. Shonalashdan hosil to’plashgacha maksimal o’zlashtirish boshlanadi. Shonala davrida fosforli oziqaga nisbatan kritik davri hisoblanadi. Mineral o’g’it me’yoriga va turiga qarab g’o’za hosildorligi o’zgaradi. 94-jadval Turli o’g’itlarni hosildorlikga ta’siri, s/ga Tajriba varianti Hosildorlik s/ga Qo’shimcha hosil s/ga Nazorat (o’g’itsiz) 24,8 - PK 28,0 3,2 NP 33,8 9,0 NK 33,6 8,8 NPK 36,6 11,8 Yashil o’g’it + NPK 40,0 16,0 Azotni g’o’za o’simligi asosan nitrat formada (N-NO3) va ammiak (N-NH3) shaklida oladi. Turli qishloq xo’jaligi o’simliklari tarkibidagi N miqdori 1-5 % bo’ladi. G’o’za tarkibidagi N miqdori esa har xil bo’lib, u g’o’zaning yoshiga qarab o’zgarib boradi. G’o’za N ni mineral holda yengil o’zlashtiriladigan shaklda tuproqdan bevosita o’zlashtiradi. Tuproqdagi bunday birikma tuzdan iborat bo’lib, uning tarkibiga no3 holdagi N yoki azotni qayta tiklangan formasi NH3 li N kiradi. G’o’za o’simligi tomonidan N ni o’zlashtirish miqdori vegetasiya davrida quruq moddaning to’planish tezligiga bog’liq bo’ladi. Huruq moddaning o’zi esa, tuproqdagi oziq element, suv va boshqa faktorlarga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun ham, g’o’za tomonidan N ni o’zlashtirishi ham har xil rivojlanish davrlarida turlicha bo’ladi. O’simlikni N ga bo’lgan talabi maysa unib chiqqanda juda past bo’ladi, u asta- sekinlik bilan orta borib, shonalashdan to hosil tugib bo’lguncha eng yuqori bo’lib, keyinchalik uni o’zlashtirish kamayib ketadi. G’o’za o’simligi o’ziga kerakli bo’lgan N ni umumiy miqdoriga nisbatan qo’yidagicha o’zlashtiradi: unib chiqqandan to shonalash davrigacha – 7 %. Shonalash dan to gullashgacha – 46% ni, gullashdan to pishib yetilishni boshlangunicha – 44% ni, pishib yetilishdan to vegetasiya davrining oxirigacha – 3% ni. Bunday o’zlashtirish, g’o’zani o’sishi uchun yetarli sharoit bo’lganda, o’simlikka oziq elementlari to’xtovsiz o’tib turganda sodir bo’ladi. G’o’za o’simligi tomonidan N ni boshlang’ich rivojlanish davrida kam miqdorda o’zlashtirishiga qaramasdan ushbu elementni shu davrda yetishmasligi o’simlikni keyingi fazaga-shonalashga o’tishini kechiktirib yuboradi. G’o’zani unib chiqish davrida tuproqda N ni ko’plab to’planishi maysa hosil bo’lishini kechiktirib, ildiz Sistemasini rivojlanishini to’xtatib qo’yadi. Shonalash davrining boshlanishida N ni ko’p bo’lishi, birinchi hosil shoxlarini yuqorida joylanishiga sabab bo’lib, keyingi rivojlanish fazalariga o’tishini kechiktirib yuboradi. Shonalash va gullash davrlarida ko’plab N ni o’zlashtiradi, lekin, shu davrda ko’plab N ni bo’lishi o’simlikni g’ovlab ketishiga sabab bo’ladi. Natijada hosildorlik keskin kamayib ketadi. G’o’zadan yuqori va sifatli hosil olish uchun kerak bo’ladigan N miqdori rejalashtirilgan hosil miqdoriga, ushbu hosil bilan oziq elementlarini o’zlashtirib ketishiga, o’simlikni tuproqdan, organik va mineral o’g’itlardan oziq moddalarni o’zlashtirish koeffisiyentiga hamda tuproqlarni N-NO3 va N-NH4 bilan ta’minlanishiga qarab belgilanadi. M; N li o’g’itnormasi tuproqdagi NO3 va NH4 azot miqdoriga qarab qo’yidagicha to’g’rilanadi: G’o’zadan rejalashtirilgan hosil yetishtirish uchun tavsiya etilgan N normasi qo’yidagicha: Rejalashtirilgan hosil, s/ga N kg/ga 20 – 25 160 – 200 25 – 30 200 – 230 30 – 35 220 – 270 Almashlab ekish dalasida g’o’zani bedadan keyingi yillarda joylashishiga qarab azotli o’g’itlar miqdori qo’yidagi to’g’rilash koeffisiyenti bo’yicha to’g’rilanadi: - bedadan keyingi 1 – yil - 0,4-0,5; - bedadan keyingi 2 – yil - 0,6-0,75; - bedadan keyingi 3 – yil - 0,8-1,00; - bedadan keyingi 4-5 – yil-da – 1,0-1,25. Bo’z tuproqlarda g’o’zaga beriladigan mineral o’g’itlarni optimal me’yorlari, eskidan paxta ekilib kelingan yerlarda azot bo’yicha gektariga 150-180 kg bo’lib, N:P nisbati 1 : 0,5, o’tloqi tuproqlarda 1 : 0,7 – 1:0,8 hisoblanadi. G’o’zaga beriladigan n li o’g’itlar bir-nechta usullarda qo’llaniladi: ekishgacha, ekish bilan birgalikda va 2-3 marta oziqlantirishda. N li o’g’itlar normasi 100 kg/ga atrofida bo’lsa, yaxshisi uni oziqlantirishda berish kerak. N normasi katta bo’lsa uni 20 – 30% (30-70 kg) ekishdan oldin, qolgan qismi teng 2-ga bo’linib 20-40% dan yoki 30-75 kg 2-3 marta oziqlantirishda: 2-4 ta chin barg hosil qilganda (30-50 kg), shonalashning boshlanishida – 30-75 kg dan, va gullash davrining boshlanishida – 30- 75 kg/ga hisobida beriladi. Ekish bilan birgalikda N li o’g’itberilishi kerak bo’lsa, u vaqtda gektariga 10-20 kg N tem holida qo’llaniladi. N li oziqlantirishni g’o’zani gullashiga 10 kun qolganda tugallash kerak. Paxta hosildorligini oshirishda N li o’g’itlar shakllarini tanlash va ularni paxtachilik hududlari bo’yicha tuproq-iqlim sharoitlariga bog’liq holda qo’llash katta ahamiyatga ega. Azotli o’g’itlar shakllarini paxta hosildorligiga bo’lgan ta’siri bo’yicha ularni qo’yidagiga joylashtirish mumkin: (NH4)2SO4, CO(NH2)2, NH4NO3. Paxtachilikning turli xil hududlarida, g’o’za-beda almashlab ekishni alohida dalalarida N li o’g’itlarning samaradorligini aniqlash bo’yicha o’tkazilgan kuzatishlarni ko’rsatishicha, bedapoya buzilgan yil uzoqlashgan sari g’o’zaning N li o’g’itlarga bo’lgan talabi orta boradi. Shuning uchun ham, bedapoya buzilgan yil uzoqlashgan sari g’o’zaga beriladigan N li o’g’itlar miqdorini ham oshirib borishga to’g’ri keladi. Ekish bilan birgalikda gektariga 10-20kg N ni kompleks o’g’it holida qo’llash kerak. O’g’itlarni chigitdan 5-7 sm uzoqlikda va 10-12 sm chuqurlikda berish kerak. Oziqlantirishda beriladigan o’g’itlar sug’orishdan oldin jo’yak olish bilan birgalikda solinadi. Shonalash davrigacha beriladigan o’g’itlar o’simlikdan 15-18 sm uzoqlikda va 10 sm dan kam bo’lmagan chuqurlikda, keyingilarida qator oralarining o’rtasiga 14-18 sm chuqurlikda berilishi kerak. Azotli o’g’itlarning samaradorligi, uni tuproqda qanday o’zgarishiga, boshqa shakllarga aylanib qolishiga, o’simlik uchun qanchalik layoqatligiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun ham, N li o’g’itlar samaradorligini oshirishning birdan-bir yo’li tuproqda kechadigan nitrifikasiya jarayonini susaytirish, tuproqda ammoniyli shakldagi N ni to’plashga erishishdan iborat. Chunki, u nitratlarga qaraganda kam harakatchandir. Azotli o’g’itlar samaradorligini oshirishning yana bir yo’li bu azotli o’g’itlarning sekin eruvchan va undagi N sekin nitrifikasiyaga uchraydigan shakllarini tanlashdir. Bunday N li o’g’itlar g’o’zani butun vegetasiyasi davomida N ga bo’lgan talabini qondiradi. Fosfor g’o’zaning oziqlanishi uchun eng muhim oziq elementlaridan biri hisoblanadi. U g’o’za tomonidan butun vegetasiya davri mobaynida o’zlashtiriladi. Nihollarni unib chiqish davrida va hosil elementlari paydo bo’lish fazasida g’o’za eng ko’p miqdorda fosfor talab qiladi. G’o’za nihollari yerdan unib chiqa boshlaganidan e’tiboran ko’plab fosfor bilan oziqlantirishni talab etadi. Ana shu davrda tuproqda fosforning yetishmasligi, g’o’zaning boshlang’ich fazalarida kechadigan o’sish va rivojlanish jarayonlarini buzilishiga sabab bo’ladi. Buni esa keyinchalik fosforli o’g’itlarni yuqori miqdorda qo’llash yo’li bilan ham qayta tiklab bo’lmaydi. G’o’za nihollari unib chiqa boshlagandan to 2-4 chinbarg chiqarguncha tuproqda fosforning yetishmasligi birinchi hosil shoxining shakllanishiga ta’sir etib, ko’saklarni yetilishini kechiktiradi. Hosil elementlari shakllanayotgan davrda fosfor yetishmasligi esa shonalarni to’kilishiga olib keladi, ko’saklarni ochilishini kechiktirib, tola hamda chigit sifatini pasayishiga sabab bo’ladi. Fosfor yetishmaganda, ko’pincha g’o’za yaxshi o’smay, past bo’yli bo’lib, barglari to’k yashil rangga kirib maydalashib qoladi. G’o’za o’simligi tomonidan fosforni o’zlashtirilishi uning turli rivojlanish davrlarida qo’yidagicha bo’ladi: urug’ unib chiqqandan to shonalashgacha – 5%, shonalashdan to gullashgacha – 35%, gullashdan to pishishgacha – 50%, pishib yetilishni boshlanishidan to vegetasiya davrining oxirigacha 10% ni o’zlashtiradi. Karbonatli tuproqlar tarkibida umumiy P2O5 miqdori yetarli bo’lib hisoblanadi. Bunday tuproqlarga fosforli o’g’itlarni qo’llash, paxtadan o’g’ithisobiga har bir gektar hisobiga 2-12 s qo’shimcha hosil olishni ta’minlaydi. Paxtachilikda fosforli o’g’itlarni asosiy qismini kuzgi shudgordan oldin qo’llash tavsiya etiladi. Yillik me’yorni 20-40 kg ni ekish bilan bir vaqtda berish kerak. Fosforli o’g’itlarni yillik normasi tuproqlarni harakatchan P2O5 bilan ta’minlanish darajasiga qarab belgilanadi. Tuproqlar P2O5 bilan kam ta’minlanganda gektariga 150 kg, o’rta ta’minlaganda – 100, yuqori va juda ortikcha ta’minlanganda – 50 kg dan fosforni 200 kg/ga N bilan birgalikda qo’llash o’rtacha 35 s/ga hosil yetishti-rishni ta’minlashi tajribalarda aniqlangan. Rejalashtirilgan paxta hosili olish uchun qo’yidagi miqdorda har bir gektar hisobiga P2O5 qo’llash tavsiya etadi. 95 - jadval G’o’za hosildorligiga fosforli o’g’it turlarining ta’siri, s (M.A.Hayitov ma’lumoti) Variant Hosildorlik, s/ga 2001 y 2002 y o’rtacha 1. O’g’itsiz nazorat 14,2 15,1 15,0 2. N250K110+fon 26,6 25,9 26,3 3. Fon+Pammofost 160 kg/ga 32,1 33,2 32,7 4. Fon+Pammofosfat 160 kg/ga 31,6 32,7 32,2 5. Fon+Ppoliyammofos 160 kg/ga 36,8 37,4 37,1 Fosforli o’g’itni oldindan qo’llashni sababi – bu uni kimyoviy jihatdan tuproqbilan bog’lanib qolishini kamaytirishdir. Bunga o’g’itni ma’lum qavatga berish usulini qo’llash bilan erishish mumkin. Fosforli o’g’itlarni ikki qatlamda qo’llash paxta hosildorligini 3,8 s/ga, bedapoyadan keyin birinchi yili esa 5,2 s ga oshirdi. Kuzgi shudgorlashda berilgan fosforli o’g’itlarni o’simlik oradan 35-40 kun o’tganda, ekish bilan birgalikda berilganda esa 5-8 kun o’tgach o’zlashtira boshlaydi. Ekish bilan beriladigan fosforni urug’dan 5-7 sm uzoqlikda va 12-15 sm chuqurlikda berish kerak. Shuni ta’kidlash kerakki, bedapoyadan uzoqlashgan sari P li o’g’itlarni samaradorligi kamaya boradi. M : bedadan keyin 3-chi yili r hisobiga olingan qo’shimcha hosil 4-6 s ni tashkil etgan bo’lsa, 5-6 chi yillarda bu ko’rsatkich 3-1,5 s bo’lgan xolos. P li o’g’itlarning samaradorligi g’o’zaning biologik ehtiyojiga nisbatan ortiqcha miqdorda berilishiga, tuproqdagi P zapasiga va o’simlik ildiz Sistemasining rivojlanishiga bog’liq bo’ladi. Shunga asosan, ekishgacha, ekish bilan bir vaqtda va oziqlantirish vaqtida beriladigan mineral o’g’itlarning yillik normasi belgilanadi. Yer qobig’idagi K2O miqdori 2,35% ni tashkil etsa, tuproqdagi kaliy esa 0,15 dan 4% gacha boradi. Uning asosiy qismi silikatlar tarkibiga kirib o’simlik tomonidan kam o’zlashtiriladi. Tuproqda K yetishmaganda g’o’za yaxshi o’sa olmaydi masalan: fosfor yetishmaganda paxta hosili 4-5 s ga kamaygan bo’lsa, K yetishmaganda hosildorlik – 9 s ga kamayib ketgan. N – yetishmasa o’simlik o’sishdan qolib zararlanmaydi, r yetishmasa g’o’za barglari ko’kimtir bo’ladi, K – yetishmasa barglarda sariq qo’ng’ir dog’lar paydo bo’lib, keyinchalik zararlangan barglar nobud bo’ladi. Kaliy o’simlikda uglevodlar hosil bo’lishida ishtirok etib, g’o’zani sovuqqa va qurg’oqchilikka chidamligini oshiradi. U o’simlikni yerga yotib qolishini kamaytirib, poyani mustahkamlaydi, har xil kasalliklarga chidamligini oshiradi. G’o’zadan rejalashtirilgan hosil olish uchun K2O miqdori qo’yidagicha: Hosildorlik, s/ga K2O, kg/ga 20-25 50-80 25-30 60-100 30-35 70-120 Tuproq xaritanomasi bo’yicha rejalashtirilgan hosil olish uchun tavsiya etilgan K2O miqdori esa qo’yidagicha: 25-30 s 30-35 s/ga Juda kam 100 mg/kg 100 120 Kam 100-200 80 100 O’rtacha 200-300 60 80 Yuqori 300-400 40 60 Juda yuqori 400 dan ko’p - - Kaliy o’simlikda uglevodlar hosil bo’lishida ishtirok etib, g’o’zani sovuqqa va qurg’oqchilikka chidamligini oshiradi. U o’simlikni yerga yotib qolishini kamaytirib, poyani mustahkamlaydi, har xil kasalliklarga chidamligini oshiradi. Kaliyli o’g’itlarni yillik miqdorini 50% ni shudgorlashdan oldin, qolgan 50% ni g’o’zani shonalash davrida qo’llash, g’o’za tuplarini yotib qolishini kamaytiradi. Tuproqda K2O yetishmay qolganda chigit yetilmay qoladi, undagi yog’ miqdori kamayib tolani texnologik xususiyati buziladi va hosildorlik kamayadi. Paxtachilikda o’g’it me’yorlari, qo’llash dozisi va muddati o’g’it zahirasiga yoki xo’jalik iqtisodiga bog’liq bo’ladi. Jamg’arilgan o’g’it qanchalik ko’p bo’lsa, qo’llsha dozasi miqdori va soni oshadi yoki aksincha. Shunga mos ravishda qo’shimcha hosil salmog’i ham o’zgaradi. Kaliyli o’g’itlarni g’o’zadagi samaradorligi almashlab ekish dalasida uch yillik bedadan keyin ekilganda, yaqqol ko’zga tashlanadi. Chunki, yaxshi o’t qoplamasi tuproqdagi harakatchan K2O miqdorini keskin kamaytiradi. Uch yil beda ekilgan tuproqdan beda gektaridan 710 dan 980 kg gacha k2o o’zlashtirib ketadi. Paxtachilikda qo’llaniladigan K2O o’g’itlarning samaradorligi tuproqdagi almashinadigan k miqdoriga bog’liq bo’ladi. Ma’lumki, tuproqdagi k viloyat miqyosida emas, balki tuman va hatto brigada doirasidagi ayrim dalalarda ham keskin o’zgarib turadi. Shuning uchun ham, g’o’zaga beriladigan kaliyli o’g’itlarni tuproqda bo’lgan K2O miqdoriga qarab rasional normada ishlatish paxta hosildorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Donli ekinlarni o’g’itlash Donli ekinlarni xususiyati, ularni oziqlanish asoslari, turli rivojlanish davrlarida oziq moddalarga bo’lgan talabi va ularni o’zlashtirishi, o’g’itlashning o’ziga xos tomonlari. Tuproq unumdorligiga bo’lgan talabi, oziqlanishda tuproq eritmasining muhiti, tuproqdan oziq elementlarini o’zlashtirib ketishi. Donli ekinlarni qishlashgacha va qishdan chiqqandan keyingi davrlarda oziqlanish asoslari, bunda o’tmishdosh ekin va tuproq unumdorligini ahamiyati. Donli ekinlarni bahorda oziqlantirish asoslari: qo’llaniladigan o’g’itme’yori, turi, shakllari va qo’llash usullari. O’g’itlar me’yorini belgilashda kuzgi ekinlardan olinadigan hosil darajasi, almashlab eqiladigan ekin, tuproq-iqlim sharoitlari. Sug’oriladigan sharoitda qo’llaniladigan o’g’itlar me’yori, uni nav xususiyati bilan bog’liqligi. Ildizdan tashqari oziqlantirish va uning mohiyati, o’g’itlarni qo’llashning iqtisodiy samaradorligi: hisobga olinadigan ko’rsatkichlar. Donli ekinlar – ulardan don olish uchun yetishtirilib, insonlar uchun zarur bo’lgan non mahsulotlari tayyorlanadi. Uning somoni va boshqa qoldiqlari chorva mollari uchun yem-xashak hisoblanadi. Respublikamizda 1,23 mln gektar maydongan g’alla don ekinlari ekilib dexqonchilik qilinadi. Hosildorlik sug’oriladigan sharoitlarda 44-65 s/ga, Toshkent ,Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarida 700 ming gektarga yaqin lalmi haydaladigan maydon bo’lib, o’rtacha hosildorligi 8-23 s/ga ni tashkil etadi. Donli ekinlarni tarkibini asosini azotsiz birikmalar, ya’ni 2/3 qismi kraxmal va kam miqdorda eriydigan qand moddalari tashkil etadi. Azotli birikmalardan don ekinlari uchun eng muhimi bu oqsildir. Janubiy rayonlarda yetishtirilgan qattiq bug’doy tarkibidagi oqsil miqdori 24 foizgacha yetadi. Oqsillardan eng muhimi – bu suvda erimaydigan glyutenin va gliadin bo’lib, ular kleykovinani asosini tashkil etadi. Bu non mahsulotlari tayyorlashda juda muhimdir. Qishloq xo’jaligini rivojlantirishni asosiy tarmog’i – bu don yetishtirish va xalqimizni don mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojini qondirishdir. Don ishlab chiqarishni ko’paytirish – bu qishloq xo’jaligini barcha tarmoqlarini rivojlanishini ta’minlaydi. Don yetishtirishni ortishi bilan insonlarni yashash tarzi va bu mahsulotga bo’lgan talabi qondiriladi. Shuning uchun ham mustaqil Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov o’zining bir qator asarlarida O’zbekiston o’zini-o’zi don bilan ta’minlashi juda muhim masala ekanligini ko’rsatib o’tgan. Buning uchun donli ekinlar hosildorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilashda, barcha agrotexnik ishlar bilan bir qatorda ushbu ekinlarni o’g’itlash tizimini yaxshi yo’lga qo’yishi zarur. Donli ekinlar uchun umumiy bo’lgan xususiyatlardan biri, bu ularning ildiz tizimining popuksimonligi bo’lib, u yon-atrofga 80-150 sm kenglikda va 150-200 sm chuqurlikda joylashadi. Donli ekinlar bir-biriga biologik jihatdan o’xshash bo’lsada kuzgi don ekini o’zining o’suv davri uzoqligi bilan ya’ni, oziq moddalarni uzoq vaqt o’zlashtirilishi bilan ajralib turadi. Chunki, kuzning boshlanishidan keyingi yilning may-iyun oylarigacha davom etadi. Kuzgi don ekinlari to’la qishki va baxorgi tuproq namligidan foydalaniladi. Kuzgi javdar va bug’doy boshqa don ekinlariga nisbatan biologik jihatdan oziq moddalarga – o’g’itlarga talabchandir. Kuzgi don ekinlari kuzda ko’p miqdorda fosforli va kaliyli o’g’itga talabi oshadi. Kuchli to’planish darajasi va ildiz tizimini hosil qilib o’simlikda uglevodlarni to’plab sovuqqa chidamligini oshiradi. Tuproq, havo isishi bilan o’simlikning azotga bo’lgan talabi osha boradi. Kuzda ortiqcha berilgan azot o’simlikni sovuqqa chidamligini pasaytiradi. Ko’p holatda qishki-bahorgi davrda o’simlik sovuqdan zararlanishiga hosili pasayishiga olib keladi. Kuzgi bug’doy, arpa javdarga nisbatan sovuqqa chidamli hisoblanadi. Kuzgi javdar tuproq va o’g’it tarkibidan fosfaridlarni, kaliy oziqasini kuchli iste’mol qiladi. Kam unumdor tuproqda ham o’sa oladi. Bu ekin uchun yengil qumoq, qumloq mexaniq tarkibli tuproqlarga ekish yaxshi natija beradi. Donli ekinlarni o’g’itlash tizimini tuzishda ularniing rivojlanish davrlarini va har bir davrda o’simlikni oziq moddalarga bo’lgan talabini bilish juda muhim hisoblanadi. Donli ekinlarda qo’yidagi rivojlanish davrlarini farqlash mumkin: 1. Urug’ni unib chiqishi va maysa hosil bo’lish davri; 2. Ildiz otishi va o’simlikni shakllanish davri; 3. Naycha hosil qilish davri; 4. Boshoqlanish davri; 5. Gullash davri; 6. Donni shakllanishi va pishishi (sut, mum va to’liq). O’simlikni rivojlanish davrlarini bilgan holda uning butun o’suv davrida oziq moddalarga bo’lgan talabini qondirish imkoniyati paydo bo’ladi. Donli ekinlar 2 guruhga – kuzgi va bahorgi donli ekinlarga ajratiladi. Kuzgi donli ekinlar (bug’doy, javdar, arpa). Ushbu ekinlarga xos xususiyatlardan biri, - bu ular qishlab keyingi yilda hosil beradi. Kuzgi donli ekinlar umuman yuqori hosildorlikka ega va o’g’itlarga juda talabchandir. Kuzgi bug’doy tuproq unumdorligiga juda talabchan bo’lib, tuproqeritmasini ph muhiti neytralga yaqin va neytral bo’lganda yaxshi rivojlanib yuqori hosil beradi. O’tmishdash ekinga juda talabchan. Past haroratga chidamsiz. Tuproqdagi qiyin eriydigan birikmalarni kam o’zlashtiradi. Kuzgi bug’doy 10 s don va shunga mos keladigan somon bilan o’rtacha 35 kg azot, 12 kg fosfor va 26 kg kaliyni o’zlashtirib ketadi yoki 25 s don va 60 s somon shakllantirishi uchun 105 kg azot, 35 kg fosfor va 70 kg kaliy sarflaydi. Kuzgi bug’doy to’planishi davrigacha oziq moddalarini unchalik ko’p talab qilmaydi, lekin ularning, ayniqsa fosforning tanqisligiga juda sezgir. Naychalashdan boshoq tortishgacha o’tadigan davrda va gullash oldidan oziq moddalarni ko’p miqdorda talab qiladi (jadval). Urug’ unib chiqqandan toki nihollar qishlashga kirguncha eng mas’uliyatli davr hisoblanib, bu davrda tuproqda yetarli miqdorda oziq moddalar bo’lishini taqoza etadi. Kuzgi bug’doyni yaxshi o’sib rivojlanishi, qishlashi uchun kuzda fosforli-kaliyli o’g’itlarni ko’proq, azotli o’g’itlarni esa kamroq qo’llash kerak. Kuzgi bug’doyni asosiy o’g’itlash ko’p jihatdan o’tmishdosh ekin turiga, o’g’itme’yori va tuproqunumdorligiga bog’liq. Ushbu ekin erta bahordan jadal o’sa boshlaydi. Shu bois ularning azotli o’g’itlarga bo’lgan talabi bu davrda kuchayadi, ma’lumki, erta bahorda tuproqda azotning mineral shakldagi birikmalari juda kam bo’ladi, chunki kuzgi-kishki davrlarda tuproqharorati past bo’lganligi sababli ammonifikasiya va nitrifikasiya jarayonlari sust ketadi, mavjud nitratlar yuvilib va denitrifikasiyalanib ketganligi sababli o’simlik ildizlari o’sgan qatlamda deyarli qolmaydi. Fosforli-kaliyli o’g’itlar bilan qo’shimcha oziqlantirishning samarasi ularni kuzgi shudgor ostiga qo’llagandagiga nisbatan juda kam bo’ladi. Kuzgi bug’doy mahalliy o’g’itlarga juda talabchan bo’lib, har bir gektar hisobiga 20 t go’ng qo’llanilganda olinadigan qo’shimcha don hosili 3-6 sentnerni tashkil etadi. Mineral o’g’itlarni kuzgi bug’doy hosiliga ta’siri ko’pincha tuproq-iqlim sharoitiga bog’liq bo’ladi. Fosforli va kaliyli o’g’itlarni shudgor ostiga yoki tasma usulida o’g’itlashga moslashtirilgan SZ-3,6 va SZS-2,1 seyalkalari bilan qo’llash kerak. Faqat kam miqdordagi fosforni (10-15 kg) qator oralariga berish uchun saqlab qolish kerak. Fosfor va kaliy o’g’itlarini to’g’ri miqdorini tanlash, o’simlikda ko’plab qand moddalarini to’plashni ta’minlaydi, bu esa o’simlikni sovuqqa chidamligini oshirib, ularni yotib qolishdan saqlaydi. Azotli o’g’itlar samarodorligi tuproqunumdorligi past bo’lgan yerlarda yuqori bo’ladi. Asosiy o’g’itlashda azotli o’g’itlar plug ostiga, kultivatorlar bilan beriladi. Kuzda berilgan ortiqcha miqdordagi azot o’simlikda qand moddalari to’planishini kamaytirib yuboradi va o’simlik qishdan yaxshi chikmaydi. Aksincha, azot yetishmasligi ham o’simlikka saliy ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham kuzgi bug’doyni ekishdan oldin tavsiya etilgan azot miqdorini 1/3 qismi berilishi kerak. Lekin, bunda har bir gektar hisobiga beriladigan azot miqdori 60-70 kg dan oshib ketamasligi kerak. Azotli o’g’itlar me’yorini belgilashda rejalashtirilgan hosil miqdorini, o’simlikda kuzda to’planadigan azot miqdorini, o’tmishdosh ekin turini va uni o’g’itlanganligini bilish zarur. Hator oralariga o’g’itberish – bu muhim agrokimyoviy tadbir bo’lib, bunda asosiy rol fosfor, kamroq azotga ta’luqli, kaliyning ta’siri sezilmaydi. Hator oralariga beriladigan oziq element miqdori N10P10 kompleks o’g’itholida beriladi. Bu davrda yuqori me’yorda azot va kaliy qo’llanilsa urug’larni unib chiqishi kamayib ketadi (tuzlar konsentrasiyasi oshib ketishi natijasida). Turli tuproq-iqlim sharoitida kuzgi bug’doyni erta bahorda azotli oziqlantirish yuqori samara berishi aniqlangan. Fosfor va kaliy samarasiz hisoblanadi. Azotli oziqlantirish samaradorligi shimoldan janubga qarab kamayib boradi. Umuman, kuzgi bug’doyni bahorda 30 kg/ga azot bilan oziqlantirish, o’rtacha 3-5 s/ga qo’shimcha hosil olishni ta’minlaydi. Kuzgi donli ekinlarni oziqlantirishda NH4NO3, CO(NH2)2, (NH4)2SO4, ishlatiladi. Eng samaralisi NH4NO3. Kuzgi bug’doyni har xil navlari oziq elementlariga turlicha talabchan bo’ladi. Bu uning hosildorligiga va poyalarini yotib qolishga chidamligiga bog’liq. Yuqori hosilli navlar oziq moddaga ko’plab talabchan bo’ladi. O’g’itlarni qo’llashni to’g’ri tizimini joriy etish, nafaqat kuzgi bug’doy hosildorligini oshiradi, balkim uni sifatini ham yaxshilaydi. Don sifatiga o’simlikni gullash yoki sut pishish davrlarida ildizdan tashqari azotli oziqlantirish yaxshi samara beradi. Bunda hosildorlik sezilarli oshmaydi, lekin don tarkibidagi oqsil 0,5-2,0 foizga ortadi. Ildizdan tashqari oziqlantirishda mochevinani qo’llash yaxshi samara beradi. Bu vaqtda ildizdan tashqari sepiladigan eritma konsentrasiyasi 20-30 yoki 40-foizli bo’lishi kerak. Sug’orilib dehqonchilik qilinadigan yerlarda kuzgi bug’doy yetishtirish, yerlar shudgorlangandan keyin nam to’plovchi sug’orish bilan boshlanadi. Ushbu agrotexnik jarayon ta’sirida hosildorlik 1,5-2 marta ortadi. Keyingi rivojlanish davrlarida 2-3 marta sug’orish o’tkaziladi. Sug’orilib kuzgi bug’doy eqiladigan yerlarda gektariga 15-20 t. Go’ng o’tmishdosh ekin ostiga beriladi. Fosforli va kaliyli o’g’itlar ham kuzgi shudgorlashdan oldin beriladi. Fosforli o’g’itlarni kam miqdori 10-15 kg/ga qator oralariga berish uchun olib kolinadi. Azotli o’g’itlarni 1/3 miqdori ekishdan oldin, asosiy qismi bahorgi oziqlantirishda, faqat 30-40 kilogrammi ildizdan tashqari oziqlantirishda beriladi. Sug’orilib dehqonchilik qilinadigan sharoitlarda kuzgi bug’doyga qo’llaniladigan o’g’itlarning samaradorligi yanada yuqori bo’ladi. Karbonatli tuproqlarda azotli, fosforli va kaliyli o’g’itlarni o’rtacha me’yorda qo’llash gektaridan 4-7,0 sentnergacha qo’shimcha hosil yetishtirishni ta’minlaydi. Bunday yerlarda qo’llaniladigan har bir kg npk hisobiga 7-8 kg don yetishtiriladi. Sug’oriladigan sharoitlarda donli ekinlardan yuqori hosil yetishtirishda birinchi o’rinda azot, undan keyin fosfor turadi. Kuzgi bug’doyning turli navlariga mineral o’g’itlar turlicha ta’sir qiladi Muqobil o’g’it me’yori berilganda bug’doyning barg yuzasi,va hosildorlik turlicha bo’ladi. Sug’orilib kuzgi bug’doy eqiladigan yerlarda gektariga 15-20 t. Go’ng o’tmishdosh ekin ostiga beriladi. Fosforli va kaliyli o’g’itlar ham kuzgi shudgorlashdan oldin beriladi. Fosforli o’g’itlarni kam miqdori 10-15 kg/ga qator oralariga berish uchun olib kolinadi. Azotli o’g’itlarni 1/3 miqdori ekishdan oldin, asosiy qismi bahorgi oziqlantirishda, faqat 30-40 kilogrammi ildizdan tashqari oziqlantirishda beriladi. 97 - jadval Mineral o’g’it me’yorlarini kuzgi bug’doy hosildorligi va barg yuzasiga ta’siri, s\ga , m2 (J.B.Xudoyqulov ma’lumoti ,TDAU) Nav O’g’itlash me’yori barg yuzasi Hosildorlik , s\ga kg\ga 1ta o’simlikdagi ,s m2 1 m2 da, m2 1ga da, m 2\ga Sanzar -8 N 50P 50K25 305,1 5,38 53,7 56,5 N 50P 50K25 300,0 5,54 55,4 59,0 N 100P 75K50 368,5 6,22 62,2 63,1 Avesto N 50P 50K25 335,0 5,31 53,1 57,1 N 50P 50K25 344,1 5,83 58,3 60,5 N 100P 75K50 355,5 6,11 61,1 65,3 Turon N 50P 50K25 370,5 6,.15 61,5 65,9 N 50P 50K25 402,5 7,09 70,9 72,8 N 100P 75K50 375,4 6,80 68,0 70,1 Kuzgi bug’doy ekiniga beriladigan o’git me’yorlari turli usullarda berilganda olinadigan hosildorlik turlicha bo’ladi. 98 - jadval O’g’it me’yori va berish usulining bug’doy doni tarkibidagi kleykavina va makaronlik xususiyatiga ta’siri Variant 1983 y 1984 y 1985 y 1986 y 1988 y O’rtacha Makaronlik xususiyati va kleykovina, gr O’g’itsiz 30,9 30,9 30,5 31,2 35,2 31,7 +0,52 N60P60K60 sochma 29,8 34,3 30,7 32,0 34,5 32,2 -0,74 N60P60K60 lokal 31,0 35,7 28,1 31,2 31,9 31,6 +0,01 N30 oziqlantirishda 34,1 32,2 29,7 33,1 38,0 33,4 -0,45 N60P60K60 sochma+N30 oziqlantirishda 34,4 35,0 29,9 33,5 38,7 34,4 -0,65 N60P60K60 lokal+N30 oziqlantirishda 35,1 34,9 30,6 32,8 33,2 33,3 -0,06 Sug’oriladigan tuproqlarda donli ekinlarning kaliyga bo’lgan talabi, asosan tuproqdagi kaliy zahirasi hisobiga qondiriladi. Lekin, kuzgi bug’doydan imkon qadar yuqori hosil yetishtirish uchun azot va fosfor bilan bir qatorda kaliyli o’g’itlarni qo’llashga ham ehtiyoj seziladi. Samarqand qishloq xo’jalik institut olimlari N.Halilov va P.Bobomirzayevlar sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlar sharoitida turli azotli o’g’it me’yorlarining qattiq bug’doy texnologik ko’rsatkichlariga ta’siri o’rganilmoqda. Javdar va arpaning yaxshi o’sib rivojlanishi va qishlovni yaxshi o’tkazishi uchun kuzda ularga fosfor-kaliyli o’g’itlarni ko’proq, azotli o’g’itlarni esa kamroq qo’llash zarur. Ushbu ekinlarni kuzda fosfor va kaliy o’g’iti bilan qondirib oziqlantirish o’simliklarning yaxshi to’plashiga va bakuvvat ildiz otishiga, ko’p miqdorda uglevodlar (shakar) to’plashiga hamda qishga chidamligini oshirishga sharoit yaratadi. Kuzda azotli o’g’itlarni ko’p miqdorda qo’llash o’simliklarning qishlash sharoitini yomonlashtiradi. Dukkakli don ekinlarining xalq xo’jaligidagi ahamiyati uning urug’idagi va vigetativ organlaridagi oqsilning atmosfera azoti evaziga to’planishidir. Ularning ildizlaridagi tuganak bakteriyalar havodagi azotni o’zlashtirib tuproqni azot bilan boyitadi. Ushbu ekinlarning bunday hususiyati barcha ekinlar uchun yaxshi yo’ldosh ekin bo’la olishini ko’rsatadi. U o’zidan keyingi ekinga 2-3 yilgacha ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Kuzgi javdar va arpaning yaxshi o’sib rivojlanishi va qishlovni yaxshi o’tkazishi uchun kuzda ularga fosfor-kaliyli o’g’itlarni ko’proq, azotli o’g’itlarni esa kamroq qo’llash zarur. Ushbu ekinlarni kuzda fosfor va kaliy o’g’iti bilan qondirib oziqlantirish o’simliklarning yaxshi to’plashiga va bakuvvat ildiz otishiga, ko’p miqdorda uglevodlar (shakar) to’plashiga hamda qishga chidamligini oshirishga sharoit yaratadi. Kuzda azotli o’g’itlarni ko’p miqdorda qo’llash o’simliklarning qishlash sharoitini yomonlashtiradi.