1 Texnologiya darslarida innovatsion texnologiyalardan foydalanish Reja: 1.Innovatsion texnologiyalar haqida ma’lumot. 2.Innovatsion texnologiyalardan foydalanishning shakl va metodlari. 3.Innovatsion texnologiyalardan ta’lim jarayonida foydalanish usullari. Mavzuga oid tayanch tushunchalar: Pedagogik texnologiyalar, innovatsiya, interfaol metodlar, hamkorlik pedagogikasi. Innovatsion texnologiyalar - ta’lim jarayonida o’quvchilar hamda o’qituvchi o’rtasidagi faollikni oshirish orqali o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirishini faollashtirish, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo’llash dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy mezonlari: norasmiy baxs-munozaralar o’tkazish, shu materialini erkin bayon etish va ifodalash imkoniyati, ma’ro’zalar soni kamligi, lekin seminarlar soni ko’pligi, o’quvchilar tashabbus ko’psatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, sinf jamoasi bo’lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar bajarish va boshqa metodlardan iborat bo’lib, ular ta’lim-tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshi- rishda o’ziga xos ahamiyatga ega. Hozirda ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo’nalishlardan biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iborat. Barcha fan o’qituvchilari dars mashg’ulotlari jarayonida interfaol usullardan borgan sari kengroq foydalanmoqdalar. Innovatsion texnologiyalarni qo’llash natijasida o’quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o’z fikrini bayon qilish, uni asoslagan holda himoya qila bilish, sog’lom muloqot, munozara, bahs olib borish ko’nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi. Bu masalada amerikalik psixolog va pedagog B.Blum bilish va emotsional sohalardagi pedagogik maqsadlarning taksonomiyasini yaratgan. Uni Blum taksonomiyasi deb nomlanadi. (Taksonomiya — borliqning murakkab to’zilgan sohalarini tasniflash va sistemalashtirish nazariyasi). U tafakkurni bilish qobiliyatlari rivojlanishiga muvofiq ravishdagi oltita darajaga ajratdi. Unga ko’ra tafakkuming rivojlanishi bilish, tushunish, qo’llash, tahlil, umumlashtirish baholash darajalarida bo’ladi. Shu har bir daraja quyidagi belgilar hamda har bir darajaga muvofiq fe’llar namunalari bilan ham ifodalanadi, jumladan; Bilish-dastlabki tafakkur darajasi bo’lib, bunda o’quvchi atamalarni ayta oladi, aniq qoidalar, tushunchalar, faktlar va shu kabilarni biladi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq, fe’llar namunalari: qaytara bilish, mustaxkamlay olish, axborotni yetkaza olish, aytib bera olish, yozish, ifodalay olish, farqlash, taniy olish, gapirib berish, takrorlash. Tushunish darajasidagi tafakkurga ega bo’lganda esa, o’quvchi faktlar, qoidalar, sxema, jadvallarni tushunadi. Mavjud ma’lumotlar asosida kelgusi oqibatlarni taxminiy tafsiflay oladi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: asoslash, almashtirish, yaqqollashtirish, belgilash, tushuntirish, tarjima qilish, qayta to’zish, yoritib berish, sharxlash, oydinlashtirish. Qo’llash darajasidagi tafakkurda o’quvchi olgan bilimlaridan faqat an’anaviy emas, noa’nanaviy holatlarda ham foydalana oladi va ularni to’g’ri qo’llaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: joriy qilish, hisoblab chiqish, namoyish qilish, foydalanish, o’rgatish, aniqlash, amalga oshirish, hisob-kitob qilish, tatbiq qilish, hal etish. Tahlil darajasidagi tafakkurda o’quvchi yaxlitning qismlarini va ular o’rtasidagi o’zaro bog’liqliklarni ajrata oladi, fikrlash mantiqidagi xatolarni ko’radi, faktlar va oqibatlar orasidagi farqlarni ajratadi, ma’lumotlarniig ahamiyatini baholaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: keltirib chiqarish, ajratish, tabaqalashtirish, tasniflash, taxmin qilish, bashorat qilish, yoyish, taksimlash, tekshirish, guruhlash. Umumlashtirish darajasidagi tafakkurda o’quvchi ijodiy ish bajaradi, biror tajriba o’tkazish rejasini to’zadi, bir nechta sohalardagi bilimlardan foydalanadi. Ma’lumotni yangilik yaratish uchun ijodiy qayta ishlaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: yangilik yaratish, umumlashtirish, birlashtirish, rejalashtirish, ishlab chiqish. tizimlashtirish, kombinasiyalashtirish, yaratish, to’zish, loyihalash. Baholash darajasidagi tafakkurda o’quvchi mezonlarni ajrata oladi, ularga rioya qila oladi, mezonlarning xilma-xilligini ko’radi, xulosalarning mavjud ma’lumotlar ga mosligini baholaydi, faktlar va baholovchi fikrlar orasidagi farqlarni ajratadi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq, fe’llar namunalari: tashxislash, isbotlash, ulchash, nazorat qilish, asoslash, ma'bisullash, baholash, tekshirish, solishtirish, qiyoslash. Innovatsion texnologiyalar ko’p turli bo’lib ularning hammasi ham har qanday irogressiv usullar kabi eng avvalo, o’qituvchidan mashg’ulot oldidan katta tayyorgarlik ko’rishni talab qiladi. Maktabdagi o’quv jarayonining sifati ko’p omillarga bog’liq, bo’lib, ular orasida o’qitishning usul va metodlari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Binobarin, ular bilimlarning ongli va chuqur o’zlashtirilishiga, o’quvchilarda mustaqillik va ijodiy faollikning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Usul va metod tushunchalari o’zaro bog’liqdir, chunki ularning har biri metod sifatida ham, usul sifatida ham namoyon bo’ladi. Pedagogika amaliyotida o’qitish usullari va metodlarining juda katta boyligi to’plangan. Ularni tanlashda turli sharoitlar, o’qitilayotgan fanning xarakteri, bolalarning yosh xususiyatlari, oldingi tayyorgarlik darajasi va hokazolar hisobga olinadi. Forobiyning fan va san’atning afzalligi haqidagi risolasida o’quv jarayonini tashkil etish ga va o’qitish metodlariga qo’yiladigan talablar ifodalangan. Olim o’zining o’qitish metodlari haqidagi tushuntirishlarida o’quvchilarga turli bilimlar berish bilan birga, mustaqil holda bilim olish yo’llarini ham ko’rsatish, ularni bilimlarning zarurligiga shak- shubhasiz ishontirish kerakligini uqtirgan. Sharq qomusiy olimlarining asarlarini tahlil qilish, hozirgi terminologiyadan foydalanib, mazkur asarlar mualliflarining prinsiplari va o’qitish metod1ari bilishning umumiy qonunlariga muvofiqligini aniqlash imkonini beradi. Barcha qomusiy olimlar foydalangan o’qitish metodlarini bir necha guruhga ajratish mumkin. Bular: ko’rsatmali tajriba metodlari (Ibn Sino), bilimlarni bayon qilishning savol-javobli yo’llari (Abu Rayxon Beruniy, al-Xorazmiy), ko’nikma va malakalarni shakllantirish metodlari, bilimlarni tekshirish metodlari (Forobiy, al-Xorazmiy) va xokazolardan iboratdir. Shunisi diqqatga sazovorki, mazkur olimlarning barchasi o’quvchilar faoliyatini kuchaytirish va ularda mantiqiy tafakkurni rivojlantirish maqsadini ko’zlaganlar. Burxoniddin Zarnudjiyning fikricha, insonning bilish faoliyati bilmaslikdan bilishga qarab boradi. Aql — faol, ijodiy kuchdir, koinotni bilish qurolidir. Ammo dastlabki tajribasiz bilishning bo’lishi mumkin emas. Chunki umuminsoniy aql tushunchasi taqdirlash, ko’zatish va tajriba yo’li bilan tarkib topadi. Bundan shunday pedagogik xulosa chiqarish mumkinki, inson xissiy idrokni boyitish bilangina o’zining bilimlarini oshira oladi. Shuning uchun ta’limda o’quvchilarning o’zidagi tajribaga tayangan metodlardan iloji boricha keng foydalanish kerak. Metodlar va usullarni tanlash o’qituvchi darsda hal qilishi mo’ljallangan masalaga bog’liq bo’ladi. Chunonchi, yangi materialni bayon etishda bir xil metodlar qo’llansa, uni mustahkamlashda ikkinchi va mavzuni umumlashtirishda yana boshqa xil metodlar qo’llanadi. Darsning turli bosqichlarida puxta o’ylash va samarali usullar hamda metodlariin tanlash juda muximdir.O’qituvchi darsning eng boshida 4—5 daqiqa umumiy so’rashni amalga oshiradi va o’quvchilarning qaysi guruhi o’tgan dars buyicha yetarli darajada o’zlashtirmagaiini aniqlaydi va keyingi so’rashda sinfning diqqat- e’tiborinii eng avval ana shu masalaga qaratadi. Dastlab savollarga batafsil javob bera oladigan o’quvchilardan so’raydi. Natijada sinfning bir qismi uchun murakkablik qilgan material tushunarli bo’ladi. Bu usul o’quvchilarning mashg’ulotlardagi nuqsonlarini payqash va shu zaxoti bartaraf etishda yordam beradi. Mazkur usulning samaradorligi ham xuddi ana shundadir. Garchi har bir o’qituvchining ishida anchagina usul va metodlar mavjud bo’lsa-da, ularni qo’llashdan ko’zlanadigan maqsad tarbiyalanuvchining ta’limiy ishlarini faollashtirishdir. Bu tadbir juda muhim bo’lib, birinchidan, o’quvchilarni ularning e’tiqodiga, e’tiqodni esa amaliy faoliyatga, xatti-harakat-ga aylantiradi, ikkinchidan, o’qitish jarayonining ishini osonlashtiradi. Zotan, o’qish-o’rganish diqqat-e’tiborni talab qiladigan murakkab faoliyatdir va unda o’tkir aql, mustaxkam iroda, tiniq tasavvur, kuchli xotira zarur. O’qituvchining vazifasi samarali usul va metodlardan foydalanib, o’quvchilarda ana shu sifatlarni tarkib toptirish va ularga kiyinchiliklarni yengishni o’rgatishdir. Hozirgi o’qitish jarayonida qo’yiladigan talablar nima va o’quvchilarda darsga qiziquvchanlikni oshiradigan, uni yangilik elementlari bilan boyitish uchun nima kilish kerak? Xozirgi zamon ta’limi faqat insoniyat erishgan bilimlarni o’zlashtirishni emas, balki jamiyat endi hal qilishi va bunda bugungi o’quvchilar qatnashishi lozim bo’lgan masalalar bilan tanishishni ham talab qiladi. Bunday masalalar kosmosni o’zlashtirish, atom energiyasidan tinchlik maqsadlarida foydalanish, shularni hosildor yerlarga va bog’rog’larga aylantirish, qishloq xo’jaligini intensivlashtirish va hokazolardan iborat bo’lishi mumkin. Xalq xo’jaligi va fanning hamma sohalarida juda katta burilishlar ro’y bermoqda va har bir o’qituvchi o’zining tarbiyalanuvchilarini o’zi o’qitadigan fan soxasi bo’yicha navbatdagi qayta ko’rilishlar va erishilgan yutuqlar bilan keng tanishtirishi kerak. Bu ishni o’quvchilarga mos shaklda va o’quv dasturiga muvofiq amalga oshirishi lozim.Mazkur talabning ikkinchi xususiyati o’qituvchining o’quvchilar fikr doirasini kengaytirish to’g’risida doimo g’amxo’rlik qilishdir. Ta’limning mana shu bosqichida o’qituvchi oldida o’quvchilarga oddiygina bilimlar berish emas, balki ularning fikr doirasini kengaytirish, qiziquvchanligini oshirish va ularda o’zi o’qitadigan fanga muhabbat uyg’otish vazifasi turibdi. Shunday qilib, o’qitish metodi o’qituvchi va o’quvchilar nazariy hamda amaliy bilish faoliyatining ta’limiy vazifalarini bajarishga qaratilgan yo’ldir. Unga quyidagi muayyan talablar qo’yiladi: 1. O’quv materialini o’rganishning o’qituvchi tavsiya etgan yo’li fikrlashning dialektik-materialistik usuli, mustaqil qarashlar, irodaviy xususiyatlari va xulqning shakllanishiga olib borishi kerak. Ana shu talab nuqtai nazaridan metod tarbiyaviy tusda bo’lishi lozim. 2. O’qitish metodining ilmiy asosi yaqqol va aniq bo’lishi zarur. Shundagina o’qituvchi mazkur metod orqali qanday masalalar qo’yilishi va xal qilinishi mumkinligini, qanday masalalarni hal qilib bo’lmasligini ko’ra oladi. 3. O’qitishning tizimliligi uning samaradorligini belgilaydi. 4. O’qitish metodining tushunarliligi: o’qitishning yo’li o’quvchi uchun qabul qilinishi va qo’llanishi, o’quv materialini o’rganishning usuli esa bilimlarni o’zlashtirishning imkoniyatlariga muvofiq bo’lishi lozim. 5. O’qitishning onglilik va faollik zaruriyati nihoyatda jiddiy talabdir. 6. Bilimlarning puxtaligi va asosliligi. 7. O’qitish metodikasida nazariy va amaliy xodisalarning muvofiqligi. Hozir interfaol mashg’ulotlarni olib borishda ma’lumki, asosan interfaol usullar qo’llanilmoqda. Kelgusida esa bu usulda ma’lum darajada interfaol texnologiyaga o’sib o’tishi maqsadga muvofiq. Bu interfaol usul hamda texnologiya tushunchalarining o’zaro farqini bizningcha, shunday ta’riflash mumkin. Interfaol ta’lim usuli — har bir o’qituvchi tomonidan mavjud vositalar va o’z imkoniyatlari darajasida amalga oshiriladi. Bunda har bir o’quvchi o’z motivlari va intellektual darajasiga muvofiq ravishda turli darajada o’zlashtiradi. Interfaol ta’lim texnologiyasi — har bir o’qituvchi barcha o’quvchilar ko’zda tutilgandek o’zlashtiradigan mashg’ulot olib borishni ta’minlaydi. Bunda har bir o’quvchi o’z motivlari va intellektual darajasiga ega holda mashgulotni oldindan ko’zda tutilgan darajada o’zlashtiradi. Interfaol mashg’ulotlarni amalda qo’llash bo’yicha ayrim tajribalarni o’rganish asosida bu mashg’ulotlarning sifat va samaradorligini oshirishga ta’sir etuvchi ayrim omillarni ko’rsatishimiz mumkin. Ularni shartli ravishda tashkiliy-pedagogik ilmiy- metodik hamda o’qituvchiga, o’quvchilarga, ta’lim vositalariga bog’liq omillar deb atash mumkin. Ular o’z mohiyatiga ko’ra ijobiy yoki salbiy ta’sir ko’rsatiishni nazarda tutishimiz lozim. Tashkiliy-pedagogik omillarga qu’yidagilar kiradi: o’qituvchilardan interfaol mashg’ulotlar olib boruvchi trenerlar guruhini tayyorlash; —o’qituvchilarga interfaol usullarni o’rgatishni tashkil qilish; —o’quv xonasida interfaol mashg’ulot uchun zarur sharoitlarni yaratish; —ma’ro’zachining hamda ishtirokchilarning ish joyi qo’llay bilishini ta’minlash; —sanitariya-gigiyena me’yorlari bo’zilishining oldini olish; —xavfsizlik qoidalariga rioya qilishni ta’minlash; —davomatni va intizomni saqlash—nazorat olib borishni tashkil qilish va boshqalar. Ilmiy-metodik omillarga quyidagilar kiradi: —DTS talablarining bajarilishini hamda darsdan ko’zda tutilgan maqsadga to’liq erishishni ta’minlash uchun maqsadga muvofiq. bo’lgan interfaol usullarni to’g’ri tan- lash; —interfaol mashg’ulot ishlanmasini sifatli tayyorlash; —interfaol mashg’ulotning har bir elemenda o’rganilayotgan mavzu bilan bog’liq bo’lishini ta’minlash; —mashg’ulotlar mavzusi va mazmunini so’nggi ilmiy-nazariy ma’lumotlar asosida belgilash; ' —zamonaviy yuqori samarali metodlarni qo’llash; —o’quvchilarning tayyorgarlik darajasini oldindan aniqlash va shunga moye darajadagi interfaol mashg’ulotlarni o’tkazish; —interfaol mashg’ulot uchun yetarlicha vaqt ajrata bilish va boshqalar. O’qituvchiga tegishli omillar: — mavzuni sayoz bilishi; —nutqidagi kamchiliklar: talaffo’z, adabiy til me’yorlari, grammatika qoidalari, notanish yoki xorijiy so’zlar, atamalarning ma’nosini tushuntirmasdan qo’llashi, shevaga xos so’zlarni ko’p qo’llashi, yozib namoyish qilishda xatoga yo’l qo’yishi va tushunarsiz yozishi; —o’zini tutishi va pedagogik xulqidagi nuqsonlar; —ko’zatuvchanlik vaqtning o’tishini his qilish, Uni to’g’ri taqsimlash ko’nikmasi yetishmasligi; —tinglash ko’nikmasi yetishmasligi; —o’quvchiga xayrixohlik samimiylik u bilan hamkorlikda ish olib borish ko’nikmasi yetishmasligi; —mantiqiy bog’liqlik va izchillikka rioya qilmaslik va boshqalar. O’quvchilarga tegishli omillar: —davomat pastligi, mashg’ulotga kechiqib kelishi; —zarur tayyorgarliksiz kelishi; —ilmiy atamalarni bilmasligi; —diqqatni jamlay olmasligi; —eshitish qobiliyatidagi va tinglash ko’nikmasidagi kamchiliklar; —qiziqishning pastligi, fikr yuritishning sustligi; —dars mavzusi bo’yicha tayyorgarlik darajasining past ligi; — manfaatdorlikning kamligi va boshqalar. Mashg’ulotda foydalaniladigan vositalarga tegishli omillar: —ta’lim vositalarining yetishmasligi, ta’mirtalab yoki yaroqsiz holda bo’lishi, sifatli va zamonaviy vositalarning kamligi; —mashg’ulot mavzusini o’zlashtirish uchun maqsadga muvofiq, vositalar turlarini va sonini to’g’ri tanlamaslik; —vositalarni mashg’ulot boshlanmasidan oldin ishga tayyorlab qo’ymaslik; —vositalardan foydalanishda xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik va boshqalar. Innovatsion texnologiyalarning afzalliklari: - o’qitish mazunini yaxshi o’zlashtirishga olib kelishi; - o’z vaqtida aloqalarni ta’minlanishi; - tushunchalarni amaliyatga qo’llash uchun sharoitlar yaratilishi; - o’qitish usullarining turli xil ko’rinishlarini taklif etilishi; - motivasiyani yuqori darajada bo’lishi; - o’tilgan materialni yaxshi eslab qolishi; - muloqotga kirishish ko’nikmasini takomillashishi; - o’z-o’ zini baholashning o’sishi; - o’ quvchilarning predmetning mazmuniga, o’ qish jarayoniga bo’ lgan ijobiy munosabati; - nafaqat mazmunini o’zlashtirishga yordam bermay balki,tanqidiy va mantiqiy fikrlarning rivojlanishi; - muammolar yechish ko’nikmalarni shakllanishi. Innovatsion texnologiyalarning kamchiliklari: - ko’p vaqt talab etilishi; - o’quvchilar har doim ham keraklicha nazorat qilish imkoniyatining pastligi; - juda murakkab mazmundagi material o’rganilayotganda ham o’qituvchi rolini past bo’lishi; - “kuchsiz” o’quvchilar bo’lganligi sababli “kuchli”o’quvchilarning ham past baho olishi. Hamkorlikda o’qitish texnologiyalari hamkorlik pedagogikasi asosida shakllangan bo’lib, u an’anaviy pedagogikadan quyidagicha farqlanadi: An’anaviy ta’limda o’qituvchi pedagogik jarayonning subyekti, o’quvchi esa obyekti deb qaraladi. Hamkorlik pedagogikasida esa o’quvchi o’z o’quv faoliyatining subyekti sifatida qaraladi. Bunda o’qituvchi va o’quvchi pedagogik jarayonning subyektlari sifatida tenglashib, hamkorlik pedagogikasi jarayoni hosil bo’ladi. Ular o’zaro hamkor, hamdo’st, hamijodkor, hamishtirokchi, hamdard, hamboshqaruvchi bo’ladilar. Hamkorlik munosabatlari o’qituvchilar orasida, ma’ muriyat bilan o’quvchilar va o’qituvchilar tashkilotlari bilan, rahbarlar, ota-onalar, jamoatchilik orasida ham o’rnatiladi. Hamkorlik pedagogikasi o’quvchining ta’lim-tarbiya olish motivlarini rivojlantirib borish orqali hamda o’quv-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish tamoyillarini amalga tatbiq qilgan holda yuqori natijalarga erishishni ta’minlaydi. Hamkorlikda o’qitish quyidagi natijalarga erishish imkonini beradi: —o’quvchining o’rganish jarayonini boyitadi: —o’quvchilarga ular o’rtasida taqsim qilinib, o’zlashtirilgan kognitiv axborotlar to’plamini beradi; —o’quvchilarda materialni o’rganishga ishtiyoq uyg’otadi; —o’quvchilarning o’z shaxsiy bilim va dunyo qarashlarini shakllantirish imkoniyatlarini kengaytiradi; —axborotlarni ikki tomonlama almashish samaradorligini oshiradi; —o’quvchilarga mustaqil hayotga tayyorlanishlari uchun zarur bilimlarni beradi; — turli xil madaniyat va ijtimoiy-iqtisodiy guruhlar o’rtasida ijobiy o’zaro munosabatlarni oldinga suradi. Hamkorlikda o’qitish texnologiyasiga asoslangan mashg’ulotlarni o’ziga xos turlarga ajratish va ularni amalda qo’llash tizimi mavjud bo’lib, quyida shu mashg’ulotlardan ayrim namunalarni ko’rsatib o’tamiz: uch pog’onali intervyu; davra suhbati; ro’yxat to’zish; muammolar yechishni tashkil qilish; bir daqiqalik ishlar; juftlik izoxlari; muammoni jo’natish; baholash chizig’i; kam uchraydigan birlik jamoa kutuvi; ikki qismlli kundalik o’zaro savol yo’llash. Bu mashg’ulot turlarining ko’pida o’quvchilarni kichik guruhlarga bo’lish, ular ga rollar va vazifalar taqsim qilish ko’zda tutiladi. Bunda quyidagilarni hisobga olinadi. Hamkorlikda o’qitish texnologiyalari pedagogik jarayonini takomillashtirish va uni o’quvchi shaxsiga yo’naltirishga asoslangan. Bu texnologiyalar ijodkor shaxsni aqldan tirishga yo’naltirilgan ijodiy muhitni yaratish, bilim sifati va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Hamkorlikda o’qitish mashg’ulotlarining asosiy jarayonlari: hamkorlikda fikr almashish, suxbat, tahlil, munozara, mo’zokara, amaliy vazifalar bajarish, biror narsani ko’rish, yasash, masalalar yechish va boshqalarni o’z ichiga oladi. Hamkorlikda o’qitish mashg’ulotlarini tashkil qilishda: o’qituvchi-sinf, o’qituvchi- kichik guruh. o’qituvchi-katta guruh, o’qituvchi-o’quvchi, o’quvchi- o’quvchi (juftlikda ishlash), kichik guruh-kichik guruh- kichik guruh-sinf va boshqa tashkiliy shakllar qo’llaniladi. Hamkorlikda o’qitish-bu o’qituvchining ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchilar guruhi, yakka o’quvchi hamda butun sinf bilan o’zaro samarali hamkorlikni tashkil qilishi bilan birgalikda, o’quvchilarning ham o’zaro qo’llab-quvvatlovchi hamkorligini amalga oshirishdagi instruktaj va interfaol jarayonlarni ifodalovchi ommalashgan iboradir. O’quvchilar hamkorlikda akademik topshiriqlar ustida, kichik guruhlarda ishlashadi va o’zlariga hamda o’z guruhlaridagi o’rtoqlariga birgalikda yordam berishadi. Umuman, hamkorlikda o’qitish metodlari quyidagi beshta xususiyatga ega: 1. O’quvchilar birgalikda, umumiy topshiriq yoki o’qitilayotgan faoliyat ustida ishlashadi, bu guruhiy ish orqali yaxshi o’zlashtiriladi. 2. O’quvchilar 2-5 a’zodan iborat tarkibda kichik guruhlarda birgalikda ishlashadi. 3. O’quvchilar umumiy vazifalarning yechimini topishga erishish yoki o’rganish faoliyatini amalga oshirish uchun guruh tomonidan ishlab chiqilgan hamda ijtimoiy qabul qilingan xulq-atvor mezonlariga rioya qilishadi. 4. O’quvchilar ijobiy va mustaqil bo’lishadi. Umumiy vazifalarning yechimini topishga erishish yoki o’rganish faoliyati bo’yicha ishlarni tashkil etish, o’quvchilarning bir-birlariga ko’maklashishlari talab etilishini hisobga olgan holda to’zilgan bo’ladi. 5. O’quvchilar o’z ishlari natijasiga yoki boshqacha aytganda, o’qishga, ta’lim olishga, shaxsan mas’uliyatli va javobgardirdar. Kichik guruh a’zolari bajaradigan rollar va vazifalar Siz o’quvchilarni guruhlarga ajratganingizda guruh a’zolariga ular ijro etadigan rollarni taqsimlaysiz yoki ularga tanlash huquqini berasiz. Rollar bo’yicha bajariladigan faoliyatga qarab o’quvchilar rollarni o’zaro almashishni xoxlashlari mumkin. Kichik guruh a’zolari uchun rollar va vazifalar quyidagicha bo’lishi mumkin. Yetakchi — guruh oldiga qo’yilgan topshiriqning bajarilishini nazorat qiladi va guruh faoliyati uchun mas’ul bo’ladi. U vazifalarni bajarishda guruhning barcha a’zo- lari ishtirok etishini, ta’lim olishini uyushtiradi va guruhning boshqa a’zolari tomonidan hurmat qilinishiga ishonch hosil qilishi kerak bo’ladi. Yetakchi, shuningdek guruhiy topshiriqni bajarish ko’nikmasini beradigan elementlarning guruh a’zolari tomonidan o’zlashtirilishi darajasini ham nazorat qilib borishi mumkin. Hujjatlar yurituvchi yoki yozib boruvchi (kotib(a) — har kungi yig’ma jild va guruhiy fayllarni to’plab, guruhning har bir a’zosi tomonidan xissa qo’shilgan barcha guruhiy ishlar yozuvlari va materiallarni saqlab boradi. Yozib boruvchi har bir muammo yuzasidann topilgan yechimni yozadi va yig’adi. Guruh sinf oldida og’zaki taqdimot o’tkazishi uchun materiallarni tayyorlashi ham mumkin. Taqdimotchi yoki ma’ro’za qiluvchi — guruhiy ish yoki xulosalar to’g’risida sinf oldida og’zaki taqdimot o’tkazadi va savollarga javoblar beradi. Monitor yoki vaqt belgilovchi — guruh ishlayotgan ish joyining ahvoli tartibli bo’lishiga javobgar. Shuningdeq U «taymkiper» vazifasini bajarib, har bir vazifa bo’yicha guruxga berilgan vaqtni belgilaydi va muntazam nazorat qilib boradi. Zaxiradagi ishtirokchi (guruhlarda beshtagacha ishtirokchi bo’lsa) — guruhda yetakchining assistenti vazifasini bajaradi va guruh ishida vaqtincha qatnashmayotgan ishtirokchining rolini o’ziga oladi. Uch pog’onali intervyu Uch pog’onali intervyu «mo’zyorar» sifatida mashg’ulot yoki tadbir boshlanishida, jamoa a’zolarini bir-birlari bilan tanishtirish uchun yoki o’quvchilar orasida rollarni taqsimlash, turli mashg’ulot va buyumlar bilan chuqur tanishtirish maqsadida ishlatilishi mumkin. Rollarni o’qituvchi taqsimlaydi yoki o’quvchilarning o’zlari tanlashi mumkin. O’quvchilarga intervyu savollarini yoki «topilishi» kerak bo’lgan axborotni tarkatib chiqish ham mumkin. Misol uchun, o’quvchi A o’quvchi B ga bir necha daqiqa vaqt ichida savollar beradi va diqqat bilan eshitib, intervyu oladi.Vaqt tugagani xaqida o’qituvchining ishorasidan so’ng har bir juftlik boshqa juftlikka ugiriladi, hamda to’rt kishidan iborat kichik guruh shakllantiriladi. Guruhning har bir a’zosi o’z sherigi to’g’risidagi eng qiziq lavhalarni ifodalab, tanishtiradi. Davra suhbati Davra suhbati usuli aqliy xujum yo’li bilan g’oyalarni to’plash, bitta savol, savollar guruhi yoki muammoga ko’p sonli javoblarni umumlashtirish uchun ishlatilishi mumkin. O’qituvchida o’quvchilarga beriladigan savol yoki muammo yechimining kaliti bo’ladi. Bu shunday savol yoki muammo bo’lishi kerakki, unga ko’p (bir nechta) «to’g’ri» javoblar berilishi mumkin bo’lsin. Savolni dars mavzusiga bog’lash, lekin har bir ishtirokchi o’z hissasini qo’sha olishi uchun uni sodda shaklda tayyorlash kerak: 1. O’qituvchi savol beradi va vaqtni belgilaydi. 2. Har bir guruhga bir dona ruchka va bir varaq qog’oz beriladi. 3. Birinchi ishtirokchi bitta javobni yozadi va javobni baland ovozda o’qib beradi. 4. Birinchi ishtirokchi bitta javob yozilgan qog’oz bilan ruchkani chai tarafida utirgan guruhdoshiga o’zatadi va keyin usha ishtirokchi qog’ozga o’z javobini yozadi vaxq 5. Ajratilgan vaqt tugaguncha ish to’xtatilmaydi. 6. O’quvchilar jarayon vaqtida «taslim bo’ldim» so’zini aytishlari mumkin. 7. Ajratilgan vaqt tugagandan so’ng ish to’xtatiladi. Vaqt tugashi bilan o’quvchilar o’z ro’yxatlari bilan nima qilish yuzasidan, ya’ni ular turli javoblarni muxokama qilishni davom ettirish yoki sinfning boshqa a’zolari o’rtasida o’z ro’yxatlari bilan tajriba almashishni yoki o’qituvchining taklifi bo’yicha ishni davom ettiradilar. Muammolar yechishni tashkil qilish Muammolar yechishni tashkil qilishda ko’pgina hamkorlikda o’qitish usullaridan qo’shimcha sifatida uyg’unlashtirib foydalanish, masalan, aqliy xujum yoki o’quvchilar ganlagan boshqa usuldan foydalanish mumkin bo’lib, kuyi-dagi boskrgchlarni o’z ichiga oladi: 1 Har bir kichik guruh a’zosiga bitta raqam yoki rangli yoki biror belgili varakcha (karta) tarqatiladi. Bunda har bir guruhdagi a’zolarda har xil raqamlar yoki karta olishi ta’minlanishi zarur. 2. Guruhdada topshiriqni muxokama qiling. 3. Har bir ishtirokchi javob berish uchun tayyor bo’lishi o’z guruhi a’zolarining javoblarini yaxshi tushunishi, moxiyatini anglashi, guruhning boshqa a’zolari ko’magisiz javob bera olishi kerak. 4. Har bir guruhdan kimnidir tanlab javob berishini so’rang. Javob beruvchi ishtirokchini uning raqami yoki kartasi asosida chaqiring. Bir daqiqalik ishlar Har bir o’quvchidan quyidagi savollarga javob berishini so’rang: Bugun siz o’zlashtirgan mavzular orasidan eng muhim va foydalisi qaysi? Siz bermoqchi bo’lgan qaysi ikki savol xozirgacha noaniq? Siz nima to’g’risida ko’prok bilimga ega bo’lishni xoxlaysiz? Har bir o’quvchiga bir daqiqadan vaqt ajrating va vaqtni ko’zatib boring. Bu ish sizga ularning diqqatini mazmunga jalb etish va o’qituvchi faoliyatiga baholari sifatidagi kayta axborotni bilish uchun yordam beradi. Siz bir daqiqalik ishlar usulini kun tahlili sifatida hamda ikkinchi kunning boshlanishida ham ishlatishingiz mumkin. Juftlik izohlari O’quvchilar juftlikka bo’linib, bitta maqola matni yoki ayrim qismllari mazmunini o’rganishadi va o’qish yoki fikrlash uchun ikki qismlli kundaliklarini bir-birlari bilan almashishadi.Unda o’quvchilar o’xshash fikrlar, g’oyalar va matn mazmuni to’g’risida o’zaro muhokama yuritishadi. O’quvchilar hamkorlikda maqolaning yoki ayrim qismlining mazmuni bo’yicha fikrlarni umumlashtiradigan izohlar tayyorlashadi. Muammoni jo’natish Muammoni jo’natish mashqi biror mavzu bo’yicha axborotga alokador muammoning mavjud yechimini yoki unga te- materialni muxokama qilish uchun ishlatilishi mumkin. 1. Guruhning har bir a’zosi berilgan mavzu bo’yicha muammoni topadi va uni kartochkaga yozadi. Shundan so’ng uning har bir a’zosi boshqa a’zolarga savol beradi. 2. Agar savolga to’g’ri javob berilsa va guruhning barcha azolari javobdan qoniqsalar, unda javob kartochkaning orqa tomoniga yoziladi. Agar javob qoniqarsiz deb topilsa, javobning muxokamasi davom ettirilishi kelishib olinadi. 3. Guruh kartochkaning savol yozilgan tomonini «S» harfi bilan, javob yozilgan tomonini esa «J» harfi bilan belgilaydi. 4. Har bir guruh savol yozilgan kartochkani boshqa guruxga jo’natadi. 5. Guruhning har bir a’zosi savollar to’plami orasidan bitta kartochkani oladi va guruh oldida bitta savolni o’qib eshittiradi. Birinchi savol o’qib bo’lingandan so’ng, guruh uni muxokama qilishni boshlaydi. Agar guruh javob yuzasidan biror qatrorga kelib, kelishib olsa, ular kartochkaning orqasini o’girib, unda ilgari yozilgan javobni o’z javoblariga solishtirib, agar farq bo’lsa, unga rozi yoki norozi ekanliklarini bildiradilar. Agar ular birinchi guruh javobiga norozi bo’lsalar, muqobil tarzda o’z javoblarini kartochkaga yozib qo’yadilar. 6. Ish jarayoni shu tarzda davom etgiriladi. 7. Savol yozilgan kartochkalar uchinchi, to’rtinchi yoki beshinchi guruhga xoxish asosida jo’natilishi mumkin. 8. Shundan so’ng har bir kartochkani dastlab yozgan guruhga o’zatiladi. Kartochka o’zatilgan guruh bar'cha savollar na o’zinikidan boshqacha javoblar bo’yicha tegishli aniqlik kiritishi mumkin. Bu mashqning yana bir varianti bor bo’lib, uni ko’pimcha bir nechta yechimga ega bo’lgan birorta hayotiy muammo yuzasidan guruhiy muxokama o’tkazish uchun quyidagicha tashkil qilinadi: 1. Har bir guruh ko’rib chiqish uchun qaysi muammoni ganlab olishni o’zi hal etadi. Bunda har bir guruh boshqa guruhlardan farqlanib turadigan o’zining bitta muam-mosini ko’rib chiqsa, bu juda yaxshi. 2. Guruh o’zi tanlagan muammoning bitta yechimini topish bo’yicha aqo’shy xujumni ishdatadi. Muammoni qog’oz bo’lagiga yozib, konvertning ustiga qistirib qo’yiladi. Yechimlarni esa, konvertning ichiga solinadi. 3. Shundan so’ng konvert keyingi guruhga o’zatiladi. Har bir guruh muammoni aqliy xujum metodi asosida 3 — 5 daqiqa ichida oldingi guruhlar ishini o’qimagan holda muxokama siladi va javoblar qayd etilgan o’z qog’ozini konvertga soladi. 4. Bu jarayon bir yoki bir nechta guruhlarda davom zttirilishi mumkin. Oxirgi guruh barcha yechimlarni ko’rib chiqadi va ehtimoliy javoblar tushirilgan ustuvor ruy- xatni ishlab chiqadi. Shundan sung sinf oldida ro’yxatning taqdimoti o’tkaziladi. Baholash chizigi Turli toifadagi ishtirokchilardan iborat guruh tarki-bidan kichik guruhlarni shakllantirishda baholash chizigi mashqini ishlatish maqsadga muvofiq. 1. Guruh oldida biror mavzudagi muammo va uning yechimi taqdimotini uyushtiring va har bir a’zodan shu masala bo’yicha o’zining xulosalarini ta’riflab berishini surang. Bunda 1 dan 10 balgacha bo’lgan shkalani ishlatish mumkin: 1 ball- qat’iy rozilik 10 bal-qat’iy norozilik. 2. Baholash chizigini shakllantiring va unda har bir ishtirokchining 1 dan 10 balgacha oralikdagi tanlagan urnini belgilang. 3. Xosil bo’lgan baholash chizigining boshi va oxiridan1 tadan, o’rtasidan esa, 2 tadan ishtirokchini olib, 4 ishtirokchidan iborat kichik guruhl rni shakllantiring. Masalan, jami 20 kishi bo’lsa, birinchi guruhning tarkibi ba holash chizigining boshiga va oxiriga eng yaqin bittadan va o’rtasiga eng Kam uchraydigan birlik Hamkorlikda ishlash bo’yicha samaradorlikni oshirish uchun kichik guruhlarni shakllantirishda o’ziga xos o’xshash-diklarni hisobga olish maqsadga muvofiq.Buning uchun guruhda dastlabki mashg’ulotning boshla-nishida a’zolarga o’zlari to’g’risidagi individual xususiyatlar, fazilatlar ro’yxatini to’zishni taqlif qilinadi. Shundan so’ng guruh a’zolari to’zilgan ruixatni muxokama qilib, a’zolar orasidan o’zaro 4 ta, 3 ta, 2 ta va x.q xususiyat, fazilatlari bir-biriga moye bo’lganlarni anshlab chiqadilar. Bunda 4 ta xususiyat, fazilatlari bir xil bo’lgan a’zolarni 4-chi, 3tasi bir xil a’zolarni 3-chi va shu tartibda belgilanib, kichik guruhlarga ajratishda hisobga olinadi. Jamoa kutuvi O’quvchilarning guruhlarda ishlashga bo’lgan qo’rquvlari tez-tez uchrab turadi, bunda guruhning ayrim a’zosi faollikka intilgani holda, lekin har bir ishtirokchi faol harakat qilmaydi, deb hisoblaydilar. Natijada o’quvchilarning baxosi yakka tartibda o’qi~ tishga nisbatan guruhiy o’qitishda past darajada bo’ladi, deb qo’rqadilar. Bu masalani hal etish uchun guruhiy ish tashkil qilish keraq unda o’quvchilar o’zlari tomonidan kabul qilinadigan guruhning xulq-atvor qoidalarini ishlab chiqsinlar. Guruhlardan, butun guruhdan va har bir juftlikdan, har bir ishtirokchidan kutayotgan xulq-atvor qoidalari (kutuv-qR' Ruyxatini berishlarini surang va tegishli shakl bo’yicha umumlashtiring. undan keyinchalik guruhiy ishga o’quvchilarning individual xissasi monitoringini o’tkazishda va kichik guruhlarning ishtirokini baholashda foydalanish mumkin bo’ladi. Ikki qismli kundalik Ikki qismli kundalik o’quvchilar tomonidati o’qilgan makolalar, boshka faktlar yuzasidann munozaraga tayyorgarlik jarayonida ta’rif, izox va sharhlar kedtirish uchun ishlatilishi mumkin. O’quvchilar o’qish uchun berilgan materialnp o’qiydilar va fikrlaydilar. O’quvchilar ikki qismlli kundalikni tayyorlaydilar, unda o’qiigan materiallaridagi muxim joylarni o’z qarashlari, munosobatlaridan kelib chiqqan holda belgilaydilar va o’qilgan materialdan barcha javoblarni yezib boradilar. O’quvchilar shunday yozuvlar yozilgan o’z kundaliklarini sinfga olib keladilar. Sinfda o’quvchilar muxokama qilish, juftlik izoxlarini berish yoki boshqa guruhiy ishlarda o’z kundaliklaridan foydalanishlari mumkin bo’ladi. O’zaro savol yo’llash Bu ishning maqsadi-biror fan yoki boshqa muammoga tegishli masalalar yuzasidann guruhlararo muiozara tashkil qilnshdan iborat: 1. O’qituvchi biror masala yuzasidann 10-15 daqiqalik qisqa ma’ro’za o’tkazadi. Bunda o’qituvchi materialni o’quvchilarga o’qish yoki zarur joylarini yozib olishlari uchun berishi ham mumkin. 2. Shundan sung o’quvchilarga namunaviy savollar tup-lami beriladi. 3. O’quvchilar yakka tartibda ishlashadi va ushbu material yuzasidann o’z savollarini yozib borishadi. 4. O’quvchilar o’zlari tomonidan to’zilgan savollarga javob berishlari shart emas. Bu topshiriq o’quvchilarni muxokama qilinayotgan sohaga taalluqli narsalar to’g’risida uylashga majbur qilish uchun ishlab chiqilgan. 5. O’quvchilar imkon darajasida ko’p savollar tuplamiii to’zishlari shart. 6. O’quvchilarni guruhlarga bulinadi, har bir o’quvchi o’zining savollar tuplamidan foydalaiib, muxokama uchun savol taklif etadi. Savollar namunasi: .. .ng asosiy g’oyasi nima? Agar ...nima bo’ladi? ...bunga qanday ta’sir etadi? .. .ning yangi misoli nima? Tushuntiring, nima uchun...? Tushuntiring, qanday qilib...? Men avval o’rganganlarimga buningqqanday daxli bor? Men ...to’g’risida qanday xulosa chiqarishim mumkin? ..va ...o’rtasidagi farq nimada? ... va ...o’rtasidagi o’xshashlik nimada? Men ...qilish uchun ...qanday qo’llashim mumkin? .. .kuchli va zaif tomoni nimada? .. .yaxshi va nima uchun? .. .yomon va nima uchun? Yuqorida bayon qilinganlar asosida hamkorlikda o’qitishning asosiy afzalliklarini belgilash mumkin bo’lib, bular quyidagilar: O’quvchilar o’rtasida taqsimlangan axborotni o’zaro almashish imkonini beradi. Dars jarayonida olingan bilimlar sifatini yaxshi-laydi. O’quvchilarni materialni urganishga undaydi. O’quvchilarni maksimal darajada faollashtiradi va ishga jalb etadi. Mashg’ulotda qo’lay psihologik muhitni yaratadi. Sinf jamoasini jipelashtiradi. O’quvchilarda bilim shakllanishiga kumaqlashadi. Ikki tomonlama boglanish imkonini beradi. layetda muvaffaqiyatlarga erishish uchun zarur bo’lgan ijtimoiy ko’nikmalarni rivojlantiradi. Turli madaniy, milliy, diniy va ijtimoiy-iqtisodiy guruxlar vakillari o’rtasida munosabat madaniyatini shakllantiradi. Shular bilan birga: Hamkorlikda o’qiyotgan o’quvchilar bir-birining muvaffaqiyatiga ko’maqlashadi. Bir- biriga yordam beradilar va yordam oladilar, gap fakat o’qish to’g’risida emas, balki insoniy, dustona hamdardlik to’g’risida ketyapti. O’zaro axborot va «moddiy resurslar» almashadilar. O’rtoqlari aniq va beg’araz xabar qilgan ma’lumotlarni o’zlashtiradilar va o’ziga maksimal foyda bilan qo’llashga harakat qiladilar. Bir-birining akademik muvaffaqiyatlari va xulq-atvorlariga o’z munosabatlarini bildiradilar. Bir-birini mo’zokara olib borishga va dalillar keltirishga o’rgatadilar. Bir-biriga iloji boricha yaxshirok o’qishga ko’maklashadilar. Bir-biriga ta’sir etadilar. Aniq ifodalangan motivasiyaga ega bo’ladilar. O’zaro ishonch sharoitini yaratadilar va talablarni yuqori darajada ushlab turadilar. Stress va gazablanishlarni muvaffakiyatli yengadilar. Hamkorlikda o’qitish texnologiyalari hamkorlik pedagogikasi asosida shakllangan bo’lib, u an’anaviy pedagogikadan quyidagicha farqlanadi: An’anaviy ta’limda o’qituvchi pedagogik jarayonning subyekti, o’quvchi esa obyekti deb qaraladi. Hamkorlik pedagogikasida esa o’quvchi o’z o’quv faoliyatining subyekti sifatida qaraladi. Bunda o’qituvchi va o’quvchi pedagogik jarayonning subyektlari sifatida tenglashib, hamkorlik pedagogikasi jarayoni hosil bo’ladi. Ular o’zaro hamkor, hamdust, hamijodkor, hamishtirokchi, hamdard, hamboshqaruvchi bo’ladilar. Hamkorlik munosabatlario’qituvchilar orasida, ma’ muriyat bilan o’quvchilar va o’qituvchilar tashkilotlari bilan, rahbarlar, ota-onalar, jamoatchilik orasida ham urnatiladi. Hamkorlik pedagogikasi o’quvchining ta’lim-tarbiya olish motivlarini rivojlantirib borish orqali hamda o’quv-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish tamoyil-larini amalga tatbiq qilgan holda yuqori natijalarga erishishni ta’minlaydi. Hamkorlikda o’qitish texnologiyalari amalga oladigan ayrim noana’naviy dars shakllari Matbuot konferensiyasi darsi - dars mavzusini sa-voljavoblar orqali o’zlashtirish mashqi. Quvnoqlar, zukkolar klubi darsi - qiziqarli savol-ularga javoblar topish orqali mustaqil fikrlashni o’rgatish mashqi. Guruhlarda ishlash darsi - o’quvchilarning bir nechta guruhlarga bulinib vazifalar bajarishini tashkil etish orqali bilimlarni mustaxkamlash mashqi. O’zaro o’qitish darsi - o’quvchilarning dars mazmuni bo’yicha matnning ayrim abzaslari yoki shunga o’xshash kichik bulaqlarini bir-birlariga gushuntirishlarini tashkil etish orqali mavzuni o’zlashtirish darsi. O’quvchilar olib boradigan dars — dars mavzusini o’quvchilar tomonidan tushuntirib berilishini tashkil etish orqali o’quvchilar faolligini oshirish mashqi. Tanlov darsi — sinfdagi o’quvchilarning bir yoki bir nechta mavzu bo’yicha oldindan tayyorgarlik kurgan holdagi tanlovini tashkil etish, goliblarni aniqlash darsi. Juftlikda ishlash (binar) dars — o’quvchilarning juft bo’lib, dars mavzusini birgalikda o’zlashtirishi yoki bir-birining bilimlarini mustaxkamlashi darsi. Bunda zarur bo’lganda juftliklar dars davomida turlicha o’zgar-tirilishi mumkin. Dialog darsi — o’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish va o’z fikrlarini bayon etish ko’nikmalarini rivoj-lantirish maqsadida dars mavzusini o’quvchilar bilan dia - loglar tashkil etish orqali tushuntirish va mustaxkamlash mashqlaridan iborat. «Aylana buylab mashq» darsi — o’quvchilarning navbat-ma-navbat ishtiroki asosida yangi mavzuni o’zlashtirish yoki o’tilgan darsn i takrorlab, mustaxkamlash mashqlaridan iborat. Innovasiyalar darsi — o’quv fani sohasidagi yoki maktab xayotiga tegishli yangiliklarni joriy qilish, shuning- O’quvchilarning ijodiy faoliyatlari natijalarini alda qo’llash bo’yicha taqlif va loyihalar bilan tanishirish darsi bo’lib, o’quvchilarning bilimlarini oshirish, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. O’quvchilarni hamijodkorlikka o’rgatish, ularning o’qituvchi bilan bilan va o’zaro hamfikr, hammuallif bo’lishlariga erishish Hamkorlikda o’qitish texnolbgiyalaridan samarali foydalanishning o’ziga xos pedahohik, psihologik va uslubiy asoslari ishlab chiqilgan bo’lib, ular quyidagilar: - tashkiliy pedagogic asoslari - o’quv reja, dastur, dars mavzusi, DTS talablari va ularga muvofiq darajada o’zlashtirilishi talab qilinadigan yangi bilim hajmi asosida o’quv mashg’uloti ishtirokchilarining hamkorlikda ishlash-lari uchun shart-sharoit imkoniyatlarni belgilash va amalga oshirish; - psihologik asoslari-o’quvchilarning psixologik va hesh xususiyatlarini hisobga olish, mashg’ulotlarda har bir o’quvchi uchun qo’lay psixologik muhit yaratish, erkin mulo- kotni sifatli uyushtirishda dars mavzusi, mazmuni, qo’llanilayotgan tushunchalar, atamalar, ta’riflar, formulalar va boshqa shartlarning o’quvchilar uchun tushunarli bo’lishini ta’minlash; - uslubiy asoslari-mashg’ulot uchun zarur vositalarni oldindan ishga tayyorlash, ularning talablar darajasida sifatli bo’lishini ta’minlash. Muloqot usullari hamda zamonavii axborot texnologiyalaridan samarali foydalanishni tashkil qilish va boshqalar. Hamkorlikda o’qitish samaradorligini ta’minlovchi omillar: - O’quvchilarning dars mazmuniga ijodiy yondashuvi; - dars jarayonidagi axborotlarni tahlil va tanqid qilish, o’z xulosalarini asoslash; bilimlarni yangi vaziyatlarda ijodiy qo’llash; - amaliy topshiriqlar bajarish uchun vaqtni ko’prok ajratish; - hamkorlikda o’qiyotgan o’quvchilarning bir-biriga muffakiyatga erishishlari uchun ko’maqlashuvi va boshqalar. Hamkorlikda o’qitish texnologiyalari o’quvchilarning kreativ qobiliyatlarini takomillashtirishda katta imkoniyatlarga ega ekanligi ma’lum. Shu munosabat bilan mazkur unalishda tadqiqotlar olib borgan olimlardan ayrimlari Hamkorlikda o’qitish jarayonining asosiy ishtirokchisi o’qituvchi xulq-atvori, fazilatlarining ta’sirini o’rganish natijasida quyidagi xulosalarga kelganlar: Bolalarda kreativlik qobiliyatining rivojlanishida xulq-atvorinipg omili sifatida uning quyidagi fazilatlari katta ta’sir ko’rsatadi, bular quyidagilar: - ijodiy fikrlash; - qadr-qimmatining tan olinishi; - atrof-muhit ta’siriga bolalar sezgirligini rivojlantirishi; - g’oyalar va obyektlarni erkin egallashga yo’naltirishi; - ijodiy jarayonlar turrisida asoslangan axborotlar bera bilish ko’nikmasini shakllantirishi; - tanqidni turri asoslab bera bilishni rivojlantirishi; - o’zini xurmat qilishni ragbatlantirishi; - qanday baxo olishdan kurkish xissiyotini jilovlashni o’rgatishi Bolalarda kreativlik qobiliyatining rivojlanishida o’qituvchi xulq-atvorining quyidagi omillari o’quvchilardagi kreativlikka salbiy ta’sir etadi: - avtoritar tartib, talablar urnatish; - atrof-muhitning avtoritarligi; - o’qituvchining kattikqo’lligi; - ko’pol baholash; - o’quvchi ustidan qo’lish; - ma’lum yutuqqa erishish uchun qattiqqo’llikni ishlatish; - shaxsga nisbatan dushmanlik va x.qlar Dj.Gilford (1897-1976)-amerikalik psiholog ijodiy saloxiyat va ijodiy natijaviylikni quyidagi o’ziga xos parametrlar bilan harakterlaydi: - fikrlar boyligi (bir vaqtning o’zida vujudga keladigan g’oyalar soni); - fikrlar egiluvchanligi (bir royadan ikkinchi royaga utish tezligi); - o’ziga xoslik (umumiy karashlardan farqlanib turaddigan g’oyalarni ishlab chiqish qobiliyati); - bilimga qiziquvchanlik, chanqoqlik (atrof-muhitdagi muammolarga hissiyotlilik) - gipotezalar ishlab chiqish qobiliyati; - irrelevantlik (ragbatlantirishdan ta’sirlanishiing mantiliy mustaqilligi); - xayolchanlik (ragbatlantiruvchi sabab bilan undan ta’-sirlanish orasida ma’lum mantiliy borliqlik bo’lgani \olda javobning reallikdan ajralganligp). Gilford bularning barchasini qo’shib, «divergent fikrlash» (ijodiy fikrlash) degan umumiy nom bergan. U kreativlik xususiyati yuzasidann 6 ta gipotetik intellektual qobiliyatlarni belgilagan bo’lib, ular quyidagilar: - muammoni aniqlash va qo’yish qobiliyati; - ko’p miqdordagi g’oyalarni yaratish qobiliyati; - semantiq tezkor egiluvchanlik - har xil goyalarni hosil qilish qobiliyati; - originallik - o’zaro o’zok tasavvurlarni, ko’tilmagan javoblarni, nostandart yechimlarni yaratish qobiliyati; - obyektni zarur detallarni qo’shgan holda takomillashtirish qobiliyati; - nostandart muammolarni yechish qobiliyati (semantiq egiluvchanlikni namoyon qilgan holda obyektda yangi belgi-larni ko’ra olish, yangicha foydalanishni topa olish). Kreativ qobiliyatli insonlar, nokreativ insonlarga nisbatan — bir kator shaxsiy xususiyatlar: o’ziga ishonuv-chanliq tajovo’zkorliq o’ziga bino qo’yish, ijtimoiy chega- ralarni va begona fikrlarni tan olmaslik kabi xususiyatlari bilan farqlanib turadi. Hamkorlikda ta’limning rasmiy, rasmiylashtirilmagan hamda norasmiy o’quv rejalar asosidagi o’ziga xos shakli sifatida «Vakolatli ta’lim» texnologiyasini kursatish mumkin. Bu texnologiya 1995 yilda AQShda «Ayollar yetakchiligi» deb nomlangan treninglardan boshlangan bo’lib, halkaro ta’lim texnologiyasi sifatida 1997 yildan boshlab Ukrainada shakllanib, sungra Ozarbayjon, Gro’ziya, Qozo- giston, Qirg’iziston, Litva, Moldova, Tojikiston, O’zbekistoiga tarqalgan. 2002 yilda Afg’oniston, Birma, Indoneziyada treninglar o’tkazilgan. Boshqa mamlakatlarda ham shakllantirish jarayonlari amalga oshirilmokda. Bu ta’lim texnologiyasini xozirda mutaxassislar shunday ta’riflaydilar: «Vakolatli ta’lim-genderlik adolati va zuravopliksiz munosabatlar asosidagi o’quv jarayoni bo’lib, bunda bevosita tajriba orqali ta’lim olish yo’li ning o’z-o’zini tashkil qilish ko’nikmalarini olish mumkin. Vakolatlash pedagogikasi ta’lim dasturlarining boshqa turlari bilan ta’limga nisbatan umumiy yondashuvga ega.O’zaro faoliyatda ular bir-birini boyitadi va kuchaytiradi. Vakolatlash ta’limini quyidagicha joriy qilish mumkin: - rasmiy o’quv reja (ayrim o’quv fani, integrasiyaashtirilgan yondashuvlar yoki mavzular sifatida); - rasmiylashtirilmagan o’quv reja (maktab tomonidan tashkil qilingan va rasmiy reja bilan bog’langan sinfdan yoki maktabdan tashkari ish); - norasmiy o’quv reja (ko’tilmagan mashg’ulotlar tashkil qilish yoki aloxida reja orqali joriy qilish). Mashg’ulotlar maxsus tayyorgarlik kurgan trenerlar tomonidan treninglar shaklida o’tkaziladi. Bunda trener deb ma’lum yo’nalishda ta’lim olish, mashqlar bajarish buyicha trening mashg’ulotlarini olib borish (rahbarlik qilish) uchun maxsus tayyorgarlikka ega mutaxassisni aytiladi. Trening deb esa ma’lum yo’nalishda ta’lim olish, mashqlar bajarish bo’yicha trenerlar tomonidan (rahbar- ligida) o’tkaziladigan mashg’ulotlarni aytiladi. Maktabdagi metodik faoliyat jarayonida har bir o’qituvchi ayrim turdagi hamkorlikda o’qitish mashg’uloti o’quv materiallarini amalda qo’llash uchun tayyorlashini tashkil qilinadi. O’qituvchilar o’z mutaxassislik fanlari bo’yicha o’zlari tanlagan mavzudagi darsni eng maqsadga muvofiq hamkorlikda o’qitish turlaridan foydalanib o’tkazish yuzasidann dars ishlanmasi tayyorlaydilar va uning asosida metodika kengashida shu mashg’ulotni bayon qilib beradilar va tegishli muhokama o’tkaziladi. Mavzuga oid savol va topshiriqlar: 1. Innovatsion texnologiya nima? Uning bir qancha ta’riflarini keltiring? 2. Innovatsion texnologiyalarning ta’lim samaradorligidagi ahamiyati? 3. Innovatsion texnologiya va interfaol metodlar bir tushunchami? Ularning farqi yoki o’xshashligi? 4. Texnologiya darslarida innovatsion texnologiyalarning qo’llash usullari? Foydalanilgan adabiyotlar: 1. K. Xoshimov, S. Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. O‘quv qo‘llanma. T.:O‘qituvchii, 2010 - yil. 2. R.Ishmuhamedov, A.Abduqodirov, A.Pardayev.Ta’limda innovatsion texnologiyalar. Amaliy tavsiyalar. T:.Iste’dod, 2008-yil 3. R.Ishmuhamedov, A.Abduqodirov, A.Pardayev. Tarbiyada innovatsion texnologiyalar. Amaliy tavsiyalar. T:. Iste’dod, 2008-yil. 4. J.G‘.Yo‘ldoshev, S.Hasanov. Pedagogik texnologiyalar. O‘quv qo‘llanma T:. Iqtisod-moliya, 2009-yil. Elektron ta’lim resurslari www. tdpu. o’z www. pedagog. o’z www. ziyonet.o’z www.lex.o’z; www.bilim.o’z;