Texnologiya darslarida STEM ta’limi Reja: 1. «STEAM – ta’lim» va uning komponentlari 2. «STEAM – ta’lim» ning asosiy pedagogik tamoyillari Texnologiyalarning jadal rivojlanishi kelgusida faoliyati yuqori texnologiyalar bilan “IT” mutaxassislar, “big data” mutaxassislari, dasturchilar kasblariga talab katta bo‘ladi. Bu kabi ijtimoiy buyurtmaga ta’lim tizimi robototexnika, dasturlash, modellashtirish (STEAM) to‘garaklari sonining ortishi bilan javob qilmoqda. Biroq ilmiy-texnik bilimlar yetarli emasligi haqida fikr tobora ko‘p takrorlanmoqda. Kelgusida “4K” deb nom olgan XXI asr ko‘nikmalariga talab ortadi. Bu ko‘nikmalarni faqat laboratoriyalarda yoki ma’lum matematik algoritmlarni bilish orqali egallab bo‘lmaydi. Aynan shuning uchun ham mutaxassislar STEAM-fanlarni ko‘proq va tez-tez o‘qishlariga to‘g‘ri kelmoqda. «STEAM – ta’lim»ning asosiy komponentlarini joriy qilish har bir umumta’lim maktabida alohida iqtidorli bolalarni aniqlash uchun eng yaxshi muhitni yaratishga ko‘mak beradi. «STEAM – ta’lim» XXI asr innovatsion texnologiyalariga asoslangan, maqsadi bolalarda yangi tipdagi fikrlashni rivojlantirish bo‘lgan yangi ta’lim tizimidir. Bu –an’anaviy o‘qitish metodikasidan farq qiladigan va ijodiy hamda tahliliy ko‘nikmalarni rivojlantirishga asoslangan tamomila yangicha yondashuvdir. STEM asosida mazkur tushunchaning yangi variantlari shakllandi, ulardan tobora keng tarqalganlari STEAM (Science – tabiiy fanlar, Technology – texnologiyalar, Engineering – texnik ijodkorlik, Art – san’at, Mathematics – matematika) hamda STREM (fan, texnologiyalar, robot texnikasi, injeneriya va matematika) hisoblanadi.«STEAM – ta’lim» komponentlari quyidagilardan iborat: fanlararo integrativ yondashuv; ilmiy-texnik bilimlardan real hayotda foydalanish; tanqidiy fikrlash; o‘z kuchiga ishonchni tarbiyalash; faol kommunikatsiya va jamoaviy ish; texnik fanlarga qiziqishni rivojlantirish; loyihalarga kreativ va innovatsion yondashuv; texnik ijodkorlikka motivatsiyani rivojlantirish; kasbga erta yo‘naltirish.Mazkur yondashuv asosidagi batafsil ko‘rib chiqamiz.U nimasi bilan an’anaviy ta’limdan farq qiladi va bola tafakurini qanday rivojlantiradi? Masalan, ikkinchi sinf o‘quvchilariga “Atrof-muhit” mavzusi quyidagicha taqdim qilinadi. Avval bolalar qisqa hujjatli filmni ko‘radi, mavzuga oid ta’limiy o‘yinlarni o‘ynaydi, o‘qituvchi bilan birga maxsus topshiriqlarni bajaradi. Ularda turli tirik mavjudotlar va tabiiy zonalar haqida tasavvur hosil bo‘ladi, ular shu mavzuga rasmlar chizadi yo turli narsalar yasaydi, shu tariqa tajriba yo‘li bilan bilim oladi. Keyin ular har bir mavzuni alohida o‘rganadi: audioyozuvlarni tinglaydi, internetdan kerakli saytlarni ko‘radi, bu mustaqil tayyorgarlik vaqti hisoblanadi. Keyin bolalar mavzuni qanchalik tushunganini aniqlash uchun test o‘tkaziladi, faqat shundan keyin o‘quvchilar o‘zi audio yoki videomateriallar tayyorlaydi yoki o‘zining blogida atrof – olam mavzusida insho, bayon yozadi. Bu bosqich mazmun yaratish deb yuritiladi. So‘nggi qadam – butun sinf birgalikda atrof-muhitdagi o‘zgarishlar: aynan havoga zararli gazlar chiqarishni kamaytirish haqida 10 daqiqalik videoni suratga oladi. Bu bosqichda bolalar o‘zining mavzuga oid bilimlarini (hamma o‘rganganlarini) namoyish qiladi. Albatta, «STEAM – ta’lim»yondashuvi an’anaviysidan anchagina farq qilishini ko‘rib turibmiz:bolalar mustaqil tayyorgarlikka ko‘p vaqt ajratadi, muammolarni topish va ularni mustaqil hal qilishga o‘rganadi. Bolalar muvaffaqiyatli yo muvaffaqiyatsiz o‘quv tajribasi bilan o‘rtoqlashadi, loyihalar va ma’lum muammolarni hal qilish ustida birgalikda ishlaydi. Pirovardida, «STEAM – ta’lim» yondashuvda, o‘qituvchi tomonidan berilgan materialni yod olishga emas avvalo, o‘quv ko‘nikmalarini rivojlantirishga e’tibor qaratiladi. Uning asosini yangi g‘oyalarni yaratish qobiliyati, mustaqil tayyorgarlik ko‘nikmalari, hamkorlikdagi ish, doimiy ravishda xatolar ustida ishlash va o‘quv masalalarini hal qilish tashkil etadi. «STEAM – ta’lim» yondashuvning asosiy g‘oyasi shunday: amaliyot xuddi nazariy bilim kabi muhim, ya’ni o‘qiyotib nafaqat miya, balki qo‘llarni ham ishlatish lozim. Faqat sinf ichida o‘qitish jadal o‘zgarayotgan olamning ortidan quvib yetolmaydi. «STEAM – ta’lim»yondashuvning asosiy farqi ko‘plab predmetlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirish uchun bolalar nafaqat miyasi, balki qo‘llaridan ham foydalanadi. Olinayotgan bilimlarni ular mustaqil “kashf etadi”. «STEAM – ta’lim» yondashuv nafaqat ta’lim metodi, balki tafakkur tarzi ham. Ushbu ta’lim muhitida bolalar bilim oladi va shu vaqtning o‘zida undan foydalanishga o‘rganadi. Shu sababli ular katta bo‘lgach, real dunyoda hayotiy muammo bilan to‘qnash kelib, bu atrof-muhitning ifloslanishi yoki global iqlim o‘zgarishi bo‘lsin, bu kabi murakkab muammolarni faqat turli sohalarga oid bilimlar yordamida va birgalikda ishlab hal qilish mumkinligini tushunib yetadi. Bu o‘rinda birgina fandan olingan bilimlarga tayanish yetarli bo‘lmaydi. «STEAM – ta’lim» yondashuv ta’lim va o‘qitishga qarashlarni o‘zgartiradi. Amaliy qobiliyatlarga urg‘u berib, o‘quvchilar o‘z iroda kuchi, ijodiy salohiyati, egiluvchanligini rivojlantiradi, boshqalar bilan hamkorlikka o‘rganadi. Bu ko‘nikma va bilimlar asosiy o‘quv vazifalari, ya’ni butun ta’lim tizimi qaysi tomonga intilishini anglatadi.Bu texnologiya bo‘yicha ishlashning muhim xususiyati – aynan STEAM–loyiha ustida jamoaviy ishlash miyaning ijod, hissiyotlar uchun javob beradigan o‘ng yarim sharini ishga solish imkonini beradi. Bu texnologiya bo‘yicha muvaffaqiyatli loyiha ishlariga ko‘plab misollar keltirish mumkin. Agarki biz boshlang‘ich ta’limdano‘quvchilarimizni hayotga tayyorlar ekanmiz, ularga keyinchalik baribir kundalik hayotining bir qismiga aylanadigan qurollarni qo‘llashga ruxsat berishimiz kerak. Bunda «STEAM – ta’lim» dan foydalanib ishni tashkil qilishda quyidagi asosiy pedagogik tamoyillarni hisobga olish zarur: –integrativlik (ta’lim maqsadi, mazmuni, shakl va metodlarini belgilaydigan o‘qitish jarayoni komponentlarining o‘zaro aloqadorligi nazarda tutiladi); –onglilik va faollik (ma’lum va noma’lum o‘rtasida muayyan mantiqiy aloqalarni belgilash, predmet va hodisalar o‘rtasida sabab-oqibat aloqadorliklarni tushunishni ta’minlaydigan ta’lim oluvchining individual xususiyatlarini hisobga oladigan bilimlar bilan ishlashni nazarda tutadi); –ko‘rgazmalilik (qat’iy qayd qilingan ilmiy qonuniyatlarni o‘z ichiga olgan axborotni ko‘rgazmali namoyish etishni); –tizimlilik(ta’lim oluvchilarning yoshiga bog‘liq tarzda tarbiya mazmuni va shakllari o‘rtasida o‘zaro aloqadorlikni ta’minlaydi); –tushunarlilik va izchillik(ta’lim va tarbiyaning birligini ta’minlaydi); –tabiatga muvofiqlilik(bolani uning jismoniy va ma’naviy rivojlanish qonuniyatlariga muvofiq tarbiyalash va o‘qitishni ta’minlaydi); –hamkorlik(oila, ta’lim muassasasi, jamoatchilikning ta’lim va tarbiya sohasida o‘zaro hamkorligi). Loyiha ustida ishlash jarayonida o‘quvchilar o‘zaro hamkorlik qiladi, baholashning turli vosita (qurol)laridan foydalanadi, ya’ni universal o‘quv harakatlarini egallaydi. Bunda o‘quvchilar emas, balki o‘quvchilar nimani bilishi va uddalashi, qanday ishlashini namoyish qiladi. Maktab o‘qituvchilari loyihalash faoliyatiga katta e’tibor qaratadi, chunki u o‘quvchilarning mustaqil ishlashiga qaratilgan. Pedagog bu faoliyatni yo‘naltiradi xolos, natijada, ta’lim faoliyati sifati oshadi, tizimli fikrlash rivojlanadi. Har bitta mashg‘ulotni loyihalashtirib o‘qitish asosiga qurish imkonsiz ekani tushunarli, chunki bunday darslarni 40-45 daqiqalik standart vaqtga sig‘dirish qiyin, ba’zi maktablarda u yoki bu loyihani amalga oshirish uchun kerakli jihozlar mavjud emas. Shu sababli ta’limning sifati va to‘laqonligini ta’minlanishi uchun maktab va qo‘shimcha ta’lim o‘qituvchisining hamkorlik qilishi zarur. Bunda qo‘shimcha ta’lim dasturlarining mazmuni ular bilan bog‘lanishi mumkin bo‘lgan o‘quv fanlari mazmuni bilan muvofiqligi muhim shart hisoblanadi. Shunday qilib, o‘quv materialini kengaytirish uchun dars doirasidan chiqish imkoni paydo bo‘ladi. Umumiy va qo‘shimcha ta’limning afzalliklari aniq va ravshan. Qo‘shimcha ta’lim umumiy ta’limning variativligini kuchaytirishni ta’minlaydi va o‘quvchilarning maktab darslarida olingan bilimlarini amalda qo‘llashlariga ko‘maklashadi. Bundan tashqari, qo‘shimcha ta’limning asosiy mazmuni, odatda, amaliy yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ya’ni bola amaliy vazifalarni hal qilish yo‘llari va yechimlarini mustaqil izlaydi, ob’ektlar, tabiat hodisalari ustida kuzatish va tadqiqotlar vaqtida bilimlarni o‘zlashtiradi. Bunday ta’lim, albatta, faqat ijodiy, bolaga o‘zi uchun qiziqarli bo‘lganlarga muvofiq rivojlanishning o‘z yo‘lini izlash sharoitlarini yaratadigan bo‘lishi mumkin. «STEAM – ta’lim»ning yana bir asosiy qoidasi – kichik guruhlarda, juftliklarda o‘qitish. Masalan, robot texnikasi bo‘yicha mashg‘ulotlarda ikki nafar o‘quvchi bitta kompyuterda ishlaydi va bitta konstruktorni yig‘adi. Bu o‘quv materialini tejash uchun emas, bu kabi yondashuv bolalarni hamkorlikka o‘rgatish maqsadini ko‘zlaydi, ularga jamoada ishlashga o‘rganish, muloqot qilish, guruhda ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirish imkonini beradi. Ko‘plab mamlakatlarda «STEAM – ta’lim» quyidagi sabablarga ko‘ra ustuvorlik kasb etmoqda: – kelajakda hozir tasavvur qilish ham qiyin bo‘lgan mutaxassisliklar paydo bo‘ladi, ularning hammasi texnologiya va yuqori texnologik ishlab chiqarish bilan tabiiy fanlar kesishuviga bog‘liq bo‘ladi. Ayniqsa bio va nanotexnologiya mutaxassislariga ehtiyoj ortadi; – kelajak mutaxassislari uchun har tomonlama tayyorgarlik va turli ta’lim sohalari, ya’ni tabiiy fanlar, muhandislik va texnologiyaga oid bilimlar zarur bo‘ladi. «STEAM – ta’lim» – dunyo ta’limida asosiy trendlardan biri. Kichik yoshdagi bolalarda tabiiy va ijtimoiy fanlar sohasida qiziqish uyg‘otib, umumiy o‘rta va oliy ta’limda«STEAM – ta’lim» muvaffaqiyati uchun imkon yaratamiz. Fanlararo amaliy yondashuvni amalga oshirib loyihalash va o‘quv-tadqiqotchilik faoliyatini amalga oshirish IT texnologiyalar sohasidagi muhim fanlarni o‘zlashtirish uchun eng yaxshi asosni yaratish imkonini beradi. Xulosa qilib, ta’kidlash mumkinki, O‘zbekistonda «STEAM – ta’lim» muhitini shakllantirishga ehtiyoj boshqa mamlakatlardagi kabi dolzarb hisoblanadi.Hozirda investorlar, biznes-homiylar, yirik biznes vakillarining ilmiy- innovatsion loyihalarga qiziqishi ortib boryapti. Ilg‘or ishlanmalarning paydo bo‘lishi uchun, shubhasiz, STEAM– markazlar yaratilishi, robot texnikasi kabi fanlar kiritilishi, dasturlashtirish asoslarini informatika faniga integratsiyalash, mavjud tajribadan pedagoglarni mavzuviy hamjamiyatlarga birlashtirish yo‘li bilan foydalanish zarur. Savol va topshiriq:STEAM – ta’lim» ning ustuvorligi 1. STEAM – ta’lim»ning asosiy komponentlari nimadan iborat STEAM – ta’lim»ning asosiy tushunchalari