TEZIS. Tezis turlari. “Tezis” so‘zi yunon tilidan keladi. Tezis va degani “bayonet” Bu tilshunoslik, falsafa, tibbiyot, musiqa, adabiyotlarda qo‘llaniladi. Umumiy qabul qilingan ilmiy terminologiyada ushbu ta’rif: tezis tadqiqotning asosiy fikrlarining qisqacha fikrlari. Tor ma’noda tezis - bu ilmiy maqolaning qisqartirilgan versiyasidir, bu ko‘proq hajmli ishlarning mohiyatini siqilgan shaklda uzatadi. Ushbu janr ilmiy konferentsiyalarda, uning mehnatining asosiy qoidalarini jamoatchilikka jalb qilish zarurati, tadqiqotning natijalar va natijalarini ta’kidlash kerak. Falsafada tezis qisqacha shakllantirilgan ma’qullanganidek tushuniladi. Ilmiy faroteza oldinga qo‘yilganidan keyin, o‘z navbatida, o‘z navbatida (va kerakli) berilishi mumkin bo‘lgan bir nechta dalillar mavjud. Falsafiy muolajada tezisni topish, ushbu kontseptsiya butun inshoga turtki bergan ma’qullashini tasvirlab oling. Tezis termini grekcha teso- tasdiqlayman, -degan ma`noni bildiradi.Ilmiy Doklad, ilmiy axborotning asosiy holatlarini o‘zida qamraydi. Unda fikrlar qisqa, lo‘nda, tushunarli va eng asosiysi tasdiqlovchi xarakterda bo‘ladi; Doklad yoki axborotdagi yangi tushunchalar, yangi qarashlarning hammasi atroflicha isbot qilinmaydi, balki ularning “qaymog’I” alohida ta’kidlanadi. Tezislar 3-7 punkt (qism)dan iborat bo‘lib, ko‘pincha arab, rim raqamlari yoki abzas orqali ifoda qilinadi; ko‘pincha 1,5–2 betlik (mashinkada yozilgan) matn hajmida, ba’zan undan ham qisqaroq bo‘ladi. Jumladan, “Leksiya va ko‘rgazmalilik” mavzusidagi Dokladni quyidagicha tezisga aylantirish mumkin: 1. “Yuz marta eshitgandan ko‘ra, bir marta ko‘rgan Afzal” deganlaridek, ko‘rgazmalilik leksiyani ta’sirchan qiladi, qiziqarli bo‘lishini ta’minlaydi, uzoq vaqt esda qolishiga sabab bo‘ladi. 2. Ko‘rgazmalilik – ikki xil (ichki va tashqi) bo‘lib, ularning turli – tuman ko‘rinishlari (obrazlilik, ifodali o‘qish, imo-ishoralar, diafilm, radiola, magnitofon, televizor, EHM kabi texnik vositalar; suratlar, hujjatlar, kitoblar, diagramma kabi ko‘rgazmali qurollar) mavjud. Ularning hammasi leksiyaning mazmuniga bo‘ysinuvchi vosita, mazmunning “libosi”dir. 3. Bugungi talabalarning diqqatini oddiy haqiqatlar, qolip fikrlarni takrorlash va quruq til orqali bayon qilish bilan jalb qilib bo‘lmaydi. Bir xil ohangdagi va tempdagi monolog bilan ularning uyqusini qochirish ham qiyin. SHuning uchun o‘rni bilan talabalarning his-tuyg’ularini jo‘shdiradigan, uyqularini qochiradigan obrazlilikning ta’sirchan ko‘rinishidan (O‘xshatish, kinoya, mubolag’a, ritorik so‘roq, ritorik murojaat, hazil-mutoyiba va shu kabilardan) foydalanish maqsadga muvofiqdir. 4. O‘qituvchi nojo‘ya, yasama qiliqlardan, bir xil va tinimsiz harakatlardan, tashqi qiyofani (kiyimlarni, sochni) auditoriyada tartibga solishdan, xomuza tortishdan, burun qoqishdan, yuzni burishtirishdan, po‘pisa va qo‘pollik qilishdan, qo‘lni «bigiz» qilishdan saqlanishi – bular madaniyasizlik belgilari ekanini esdan chiqarmasligi shart. 5. Albatta, imo-ishoralar tili talabalarni engillikka, odobsizlikka, inson qadr-qimmatini erga urishga o‘rgatmasligi zarur. Tili yo‘q hatti-harakatlarning hamma ko‘rinishlari insoniylashgan bo‘lishi va har birining asosida samimiylik, haqiqat, odoblilik yotishi lozim. 6. Leksiya va ko‘rgazmalilik shunchalik uyg’unlashsinki, u o‘qituvchi va talabalar o‘rtasidagi ijodiy muloqotni sermazmun va samimiy bo‘lishini ta’minlasin, “ilmni chuqur o‘zlashtirishga olib kelsin”. Tezisni yaratish uchun qo‘yiladigan talablar. 1.YUqorida aytganimizdek, o‘qib chiqilgan asarning yoki tayyorlanayotgan nutqning asosiy mag’zini qisqacha bayon qilish-tezis ekan, dastavval, asar yoki materialning mazmunini bilish uchun uni to‘liq o‘qish lozim. O‘qish jarayonida yangicha tushunchalarga, yangicha qarashlarga diqqat qaratiladi va ular belgilab qo‘yiladi. 2.O‘rganilayotgan asar mazmuni bir nechta yaxlit ma’noli bo‘lakka ajratiladi va har bir bo‘lak (parcha)ning asosiy ifodalangan joyining tagiga chizib, ta’kidlab qo‘yiladi. 3.Ta’kidlangan parchalarning mazmunini o‘z so‘zlaringiz bilan umumiy xulosalar shakliga keltiring; agarda matn parchasi asarning g’oyaviy mazmunini Sizdan ko‘ra siqiq, tushunarli tarzda ifodalagan bo‘lsa, o‘zini qoldirishingiz ham mumkin, lekin uni yanada boyitish Sizning iqtidoringizga bog’liq ekanligini unutmang. 4.YAxshisi, “oz gapirib, ko‘p fikr aytishga” urining. Qolip, takror so‘zlar o‘rniga dolzarb muammoga tegishli so‘zlarni ishlating. Jumladan, “ishchi va dehqonlar sinfi” o‘rniga “mulkdorlar sinfi”, “bugungi davr” o‘rniga “bozorli iqtisod” kabi. 5. O‘rganilayotgan asarda isbotlar, misollar, tushuntirishlar, takrorlar ko‘p bo‘lishi tabiiy, tezislarda esa muhim fikr, xulosa va umumlashma jamlanadi. SHuni doimo esda tutish lozim. Tezis turlari. Тezislarning yozilishida ikkita yondashuv mavjud. Birinchisi shundaki, avval ular ochmoqchi bo‘lgan mavzuni tanlab olishadi va keyin undan ajralmasdan qisqa maqola yaratishadi. Va ikkinchi usul - bu nom bilan bog’liq tezislarni yozish. Siz xohlaganingizdek qilishingiz mumkin. Talabalar ko‘pincha tanlovdan mahrum bo‘lishadi, chunki mavzuni rahbar tomonidan so‘raladi. Qadimgi Yunonistonda yozuvchilar tezis deb atashgan tushish bosqichi. Tezis nimada? Degan savolga faqat bitta gapda bayon qilingan qisqa va aniq shakllangan fikrlar deb javob berish mumkin. Bunday tushunchalar insho yozish uchun ishlatiladi. Versifikatsiyaga kelsak, bu atama she’rni o‘qiyotganda ovozini pasaytirib, rivoyatchi qisqa bo‘g’inlardan foydalanadigan paytni anglatadi., algoritm tushunchasiga kelsak, bu algoritmik hisoblanadigan raqamli funktsiyalar sinfining barcha rekursiv funktsiyalar sinfi bilan mos kelishi haqidagi cherkovning taniqli tezisidir (rekursiv funktsiya tushunchasi uchun Rekursiv funktsiyalar va predikatlar bo‘limiga qarang). Shuningdek qarang Art. Isbot, bilvosita dalil va yoritilgan. ushbu maqolalar ostida.  Yuqorida aytib o‘tganimizdek, bu Worddagi 12 ta xoch tomonidan yozilgan 2-3 sahifali matn. Yoki 10 daqiqa sekin o‘qish. Hisobot odatda 15 minut vaqtni oladi, shunda unda mavhumga joylashtirilmagan narsalarni zikr qilish mumkin. Ushbu qisqa maqola aniq tuzilishga ega bo‘lishi kerak. Biz mavzudan boshlaymiz. U iloji boricha o‘ziga xos bo‘lishi va maqolaning mohiyati bilan bog’liq bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, u konferentsiya mavzusiga mos bo‘lishi kerak. Va bu yangilikka ta’sir qilishi kerak. Mavzu juda uzoq bo‘lmasligi kerak - maksimal bir yarim satr. Afsuski, mahalliy maktablar abstrakt yozish kabi foydali narsani o‘rgatishmaydi. Yagona notiqlik harakatlari, biz darsdan oldin o‘qigan doklad - bu doklad, ya’ni bu borada ilmiy dunyoda mavjud bo‘lgan qarashlarning umumiy ko‘rinishi. Ammo bu erda biz o‘sib, talaba bo‘lmoqdamiz. Va bu erda rahbar bizni vazifani jumboqga soladi: tezis uchun tezislarni yozish. Yoki uchun talabalar konferentsiyasi. Ammo tezislar yozganidek, bosh aniq emas. Go‘yo biz bu haqida bilishimiz kerak. Xo‘sh, o‘rganaylik. Bundan tashqari, ushbu ikki yoki uch sahifali matn sizning ilmiy tadqiqotchingiz sifatida sizning portretingizni yaratadi va ishingiz muvaffaqiyatini aniqlaydi. Maqolaning kichik bir qismi yog’ochdagi barcha fikrlarning to‘kilishini istisno qiladi. Odatda biron bir lirik qissaga yo‘l qo‘yilmaydi va mavzudan chetga chiqishga yo‘l qo‘yilmaydi. Shuning uchun birinchi jumlada qimmatli ma’lumotlar bo‘lishi kerak. U birdaniga ikkita savolga javob beradi: “Men nima haqida yozaman?” va “Nima uchun men bu erda gapirayotganim muhim?” Shundan kelib chiqqan holda, tinglovchilar yoki kitobxonlar sizda yangilik bor yoki yo‘qmi yoki hamma ma’lum bo‘lgan faktlarni o‘z ichiga olgan maktab inshosi ekanligini tushunishadi. Shunday qilib, tajribali dokladchilar abstrakt yozadilar. Ular o‘z matnlarini quyidagi so‘zlar bilan boshlaydilar: “Ushbu maqolada biz ko‘rib chiqamiz ...” yoki “Bizning maqolamiz muammoga bag’ishlangan ...”. Va quyidagi jumla: “Umumiy fikrga qaramay ...”, “Men isbotlashga harakat qilaman ...”. Kirish odatda bitta xatboshiga bag’ishlanadi Ajam spiker o‘z ishini isbotlash uchun aniq misollar keltirishga harakat qilish va global xulosalar chiqarish o‘rtasida uzilib qolgan. Oltin o‘rtacha narsaga rioya qilish muhimdir. Oddiy dalillarning bayoni barcha ma’nolarni yo‘qotadi va tasdiqlanmagan xulosalar asossiz bayonot kabi ko‘rinadi. Strukturaviy fikrlash sizga yaxshi matn tayyorlashga yordam beradi. Tezislarni tayyorlash uchun bir nechta usul mavjud. Eng keng tarqalgan - bu fikringizni rivojlantirish mantig’ini tahlil qilish. Nega bunday xulosaga keldingiz, boshqalar emas? Siz qanday dalillarga asoslandingiz? Qanday qilib ularni tahlil qildingiz? Shu bilan birga, mantiqiy bo‘shliqlardan qochishga harakat qiling. Avval fikrlaringizni fikrlaringizni quyidagi fikrlar bilan tuzishingiz muhim emas: 1, 2, 3. Keyin ushbu loyihadan taqdimotni yaratish qulay bo‘ladi yoki fikrlarning o‘zi jonli, ammo aniq tilda aytiladi. Har bir shart uchun sizning aybsizligingizni tasdiqlovchi bitta yoki ikkita misol bo‘lishi kerak. Tezisning ushbu qismida yuqorida keltirilgan barcha narsalar umumlashtiriladi. Bu kirishni takrorlaydi, faqat o‘tmishdagi davrda isloh qilingan. “Shunday qilib, biz oqladik ...” - bu jumlaning eng keng tarqalgan boshlanishi. Tomoshabinlarga sizning ishingizning yangiligi va o‘ziga xosligi haqida yana bir bor eslatib qo‘yish zarar qilmaydi. Ammo agar kirish qismida: “Bu haqiqatan ham shundaymi, endi oqladimmi?” degan savolni berish o‘rinli bo‘lsa, unda xulosalar mutlaqo kategoriyali bo‘lishi kerak. Qanday qilib bibliografiya yordamida referat yozasiz? Dissertatsiya uchun foydalanadigan barcha manbalarni uchta sahifada bir matnga havola qilish ahmoqlikdir. Ushbu sohada obro‘ga ega bo‘lgan yoki tezislarda keltirilgan to‘rt-beshta asarni eslatib o‘tish kifoya. Ilmiy simpoziumda dokladchilar oldindan tezislar yozishga taklif qilinadi. Ba’zan bu maqolalar to‘plamlarda nashr etiladi. Ammo sizning ushbu matningiz bosib chiqarish uchun bormasligingizdan qat’iy nazar, uning o‘ziga xos xususiyatlari bor. Konferentsiya uchun tezislar qanday yoziladi? Bunday matn yanada ixcham bo‘lishi mumkin - chunki hisobotda mavzuni to‘liq ochib berish