Tibbiy xodimlarning huquqlari. “Butunjahon tibbiyot assotsiatsiyasining Jeneva deklaratsiyasi (Vrachlarning xalqaro qasamyodi)” (1948, 1968, 1983). “Tibbiy etika xalqaro kodeksi” (1949, 1968, 1983) Tibbiy etika - bu etikaning falsafiy intizomi boʻlib, uning tadqiqot ob'ekti tibbiyotning axloqiy va klinik tibbiyot amaliyotini va tegishli ilmiy tadqiqotlarni tahlil qiladigan amaliy axloq hisoblanadi. Tibbiy etika har qanday chalkashlik yoki ziddiyat holatlarida mutaxassislar murojaat qilishlari mumkin boʻlgan qadriyatlar toʻplamiga asoslanadi. Bu qadriyatlarga avtonomiyani hurmat qilish, yomonlik qilmaslik, xayrixohlik va adolat kiradi.[1] Bunday tamoyillar shifokorlar, tibbiy yordam koʻrsatuvchi provayderlar va oilalarga davolash rejasini tuzishga va bir xil umumiy maqsadga erishishga imkon beradi.[2] Shuni taʼkidlash kerakki, bu toʻrtta qadriyat ahamiyati yoki ahamiyati boʻyicha tartiblanmagan va ularning barchasi tibbiy etikaga tegishli qadriyatlarni oʻz ichiga oladi.[3] Biroq, axloqiy tizimda ierarxiya zarurligiga olib keladigan ziddiyat paydo boʻlishi mumkin, shuning uchun baʼzi axloqiy elementlar ogʻir tibbiy vaziyatga eng yaxshi axloqiy hukmni qoʻllash maqsadida boshqalarni bekor qiladi. Tibbiy etika, ayniqsa, majburiy davolanish va majburiy majburiyatlarga oid qarorlarda juda muhimdir. Bir nechta xulq-atvor kodekslari mavjud. Gippokrat qasamyodi tibbiyot mutaxassislari uchun asosiy tamoyillarni muhokama qiladi. Ushbu hujjat miloddan avvalgi V asrga toʻgʻri keladi. Xelsinki deklaratsiyasi (1964) va Nyurnberg kodeksi (1947) tibbiy etikaga hissa qoʻshadigan ikkita taniqli va hurmatli hujjatdir. Tibbiy etika tarixidagi boshqa muhim belgilarga Roe v. Veyd 1973-yilda va gemodializning rivojlanishi 1960- yillarda. Soʻnggi paytlarda genlarni tahrirlashdan foydalangan holda kasalliklarni davolash, oldini olish va davolashga qaratilgan genlarni tahrirlashning yangi usullari tibbiyotda va davolashda qoʻllanishi, shuningdek, kelajak avlodlarga ijtimoiy taʼsiri haqida muhim axloqiy savollarni tugʻdirmoqda[6][7] hali ham munozarali boʻlib qolmoqda. ularning yevgenika bilan aloqasi tufayli.[8]Ushbu soha tarix davomida rivojlanishda va oʻzgarishda davom etar ekan, butun dunyo boʻylab barcha madaniy va diniy kelib chiqishi boʻyicha adolatli, muvozanatli va axloqiy fikrlashga eʼtibor qaratiladi. Tibbiy etika sohasi ham klinik sharoitlarda amaliy qoʻllashni, ham falsafa, tarix va sotsiologiya sohasidagi ilmiy ishlarni oʻz ichiga oladi. Tibbiy etika mehribonlik, avtonomiya va adolatni oʻz ichiga oladi, chunki ular evtanaziya, bemorning maxfiyligi, xabardor qilingan rozilik va sogʻliqni saqlash sohasidagi manfaatlar toʻqnashuvi kabi nizolar bilan bogʻliq. Bundan tashqari, tibbiy etika va madaniyat oʻzaro bogʻliqdir, chunki turli madaniyatlar axloqiy qadriyatlarni turlicha amalga oshiradilar, baʼzida oilaviy qadriyatlarga koʻproq eʼtibor berishadi va avtonomiyaning ahamiyatini pasaytiradi. Bu kasalxonalar va boshqa sogʻliqni saqlash muassasalarida madaniyatga sezgir shifokorlar va axloqiy qoʻmitlarga boʻlgan ehtiyojning ortishiga olib keladi. Tibbiy xodimlarning huquqlari Тиббиёт ҳуқуқи - ташҳис қўйиш, даволаш ва профилактика чора- тадбирлар ўтказиш жараёнида фуқаролар ва даволаш-профилактика муассасалари, бемор ва тиббий ходимлар муносабатларини тартибга солиб турувчи, уларнинг ҳуқуқлари, мажбуриятлари ва жавобгарликларини белгиловчи меъёрий ҳужжатларининг мажмуасидир. Тиббиёт ҳуқуқи фани предмети – даволаш-профилактика, санитар- гигиеник фаолият ва ҳаракатларни амалга оширишдаги ҳуқуқий муносабатлар ва бу муносабат иштирокчиларининг ҳуқуқий мавқеини белгиловчи актлар. Тиббиёт ҳуқуқи тизими - соғлиқни сақлаш соҳасини тартибга солувчи даволаш -профилактика, санитар-гигиеник меъёрларини, ҳуқуқий ҳужжатларни (ҳаракатларни) ўз ичига олади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. 18-модда. Ўзбекистон Республикасининг барча фуқаролари бир хил ҳуқуққа ва эркинликка эга, қонун олдида ҳамма жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсий ва умумий мавқеидан қатъи назар бирдек. Имтиёзлар фақат қонун томонидан белгиланган бўлиши мумкин ва у ижтимоий адолатлийлик принципларига мос келиши лозим. 19-модда. Ўзбекистон Республикаси фуқароси ва давлат бир-бирига нисбатан бўлган ҳуқуқлари ва бурчлари билан ўзаро боғлиқдирлар. Фуқароларнинг конституция ва қонунларда мустаҳкамлаб қўйилган ҳуқуқ ва эркинликлари даҳлсиздир, улардан суд қарорисиз маҳрум этишга ёки уларни чеклаб қўйишга ҳеч ким ҳақли эмас. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. 40-модда. Ҳар бир инсон малакали тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқига эга. 43-модда. Давлат фуқароларининг Конституция ва қонунларда мустаҳкамланган ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлайди. 44-модда. Ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайри қонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқаролар соғлиғини сақлаш тўғрисидаги” қонуни 1996 йилнинг 29 августида қабул қилиниб, 1996 йилнинг 14-сентябридан кучга кирган. 2-модда. Фуқароларнинг соғлиғини сақлаш бўйича қонунчиликнинг асосий вазифалари. Фуқаролар соғлиғини сақлаш бўйича қонунчилик асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: - фуқаролар соғлиғини сақлашга доир ҳуқуқлари давлат томонидан кафолатланишини таъминлаш; - фуқароларнинг соғлом турмуш тарзини шакллантириш; - давлат органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, жамоат бирлашмаларининг фуқаролар соғлиғини сақлаш соҳасидаги фаолиятини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш. 3-модда. Фуқаролар соғлиғини сақлашнинг асосий принциплари Фуқаролар соғлиғини сақлашнинг асосий принциплари қуйидагилардан иборат: соғлиқни сақлаш соҳасида инсон ҳуқуқларига риоя қилиниши; аҳолининг барча қатламлари тиббий ёрдамдан баҳраманд бўла олиши; профилактика чора-тадбирларининг устунлиги; соғлиғини йўқотган тақдирда фуқароларнинг ижтимоий ҳимоя қилиниши; тиббиёт фанининг амалиёт билан бирлиги. Соғлиқни сақлаш тизими 1. Давлат тизими (8-модда). 2. Хусусий тизим (10-модда). 3. Бошқа тизимлар (10-модда). 13-модда. Фуқароларнинг соғлиқни сақлаш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикасида фуқаролари соғлиқни сақлаш борасида даҳлсиз ҳуқуққа эгадирлар. Давлат ёши, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, эътиқоди, шахсий ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар фуқароларнинг соғлиғи сақланишини таъминлайди. Давлат фуқароларда касалликларнинг ҳар қандай шакллари борлигидан қатъи назар, уларнинг камситишлардан ҳимоя қилинишини кафолатлайди. Ушбу қоидани бузишда айбдор бўлган шахслар қонунда белгиланган тартибда жавобгар бўладилар. 18-модда. Оила соғлиғини сақлаш Ҳар бир фуқаро давлат соғлиқни сақлаш тизими муассасаларида оилага тааллуқли масалалар, ўзида ижтимоий аҳамиятли касалликлар ва атрофдагилар учун хавфли бўлган касалликлар бор-йўқлиги юзасидан, никоҳ ва оила муносабатларининг тиббий-руҳий жиҳатлари юзасидан бепул маслаҳатлар олиш, шунингдек, тиббий-ирсий ҳамда бошқа масалалар юзасидан маслаҳатлар олиш ва текширувдан ўтиш ҳуқуқига эга. Ҳар бир оила ўзига оилавий шифокор танлаш ҳуқуқига эга. Болали оилалар фуқаролар соғлиғини сақлаш соҳасида қонун ҳужжатларида белгиланган имтиёзлардан фойдаланиш ҳуқуқига эга. Уч ёшга тўлмаган болалар, шунингдек, шифоқорларнинг хулосасига кўра қўшимча қаровга муҳтож бўлган катта ёшдаги касали оғир болалар стационар шифохонада даволанаётганида уларнинг отаси ёки онасига ёхуд оиланинг болани бевосита парваришлаётган бошқа аъзосига даволаш муассасасида унинг ёнида бирга бўлиши учун имконият яратилади ва меҳнатга лаёқатсизлик варақаси берилади. 24-модда. Беморнинг ҳуқуқлари Бемор тиббий ёрдам сўраб мурожаат қилган ва тиббий ёрдам олаётган пайтда қуйидаги ҳуқуқларга эга: - тиббий ходимлари ва хизмат кўрсатувчи ходимларнинг ҳурмат ва меҳр-мурувват кўрсатишлари; - шифокорни ва даволаш-профилактика муассасасини танлаш; - санитария-гигиена талабларига жавоб берадиган шароитда текширувдан ўтиш, даволаниш ва парвариш қилиниш; - Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги белгилаб қўйган тартибда ўз илтимосига кўра бошқа мутахассисларнинг консилиум қилиши ва улардан маслаҳатлар олиш; - тиббий ёрдам сўраб мурожаат қилганлиги, соғлиғининг ҳолати, қўйилган ташҳис тўғрисидаги маълумотлар ҳамда уни текшириш ва даволаш чоғида олинган бошқа маълумотлар сир сақланиши; - тиббий аралашувга ўз ихтиёри билан розилик бериш ёки уни рад этиш; - ўз ҳуқуқ ва бурчлари хусусида ҳамда соғлиғининг ҳолати ҳақида маълумот олиш, шунингдек, соғлиғининг ҳолатига доир маълумотларни унинг манфаатини кўзлаган ҳолда берса бўладиган шахсларни танлаш; - ихтиёрий тиббий суғурта доирасида тиббий ва бошқа хил хизматлардан фойдаланиш; - тиббий ёрдам кўрсатиш вақтида соғлиғига зарар етказилган тақдирда кўрилган зарарнинг ўрнини қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда қопланиши; - ҳуқуқини ҳимоя қилиш учун ҳузурига адвокат ёки бошқа қонуний вакил қўйилиши. Ҳуқуқлари бузилган тақдирда бемор ёки унинг қонуний вакили бевосита даволаш профилактика муассасасининг раҳбари ёки бошқа мансабдор шахсига, юқори бошқарув органига ёки судга шикоят билан мурожаат қилиши мумкин. 25-модда. Фуқаролар ўз соғлиғининг ҳолати тўғрисида маълумот олиш ҳуқуқи Ҳар бир фуқаро ўз соғлиғининг ҳолати тўғрисида маълумот, шу жумладан, текшириш натижалари, қандай касали борлиги, қандай ташҳис қўйилганлиги, касалликнинг бундан буён қандай кечишига оид тахминлар, даволаш усуллари ва бу усуллар билан боғлиқ хавф-хатар, тиббий аралашувнинг эҳтимол тутилган турлари ва уларнинг оқибатлари, амалга оширилган даволашнинг натижалари тўғрисидаги маълумотларни олиш ҳуқуқига эга. Фуқаронинг соғлиғи ҳақидаги маълумотни унинг ўзига, ўн тўрт ёшга тўлмаган шахслар ҳамда қонунда белгиланган тартибда муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаролар соғлиғи тўғрисида маълумотларни эса уларнинг қонуний вакилларига даволаш-профилактика муассасасининг даволовчи шифокори, бўлим мудири ёки текшириш ва даволашда бевосита қатнашаётган бошқа мутахассислар беради. Касаллик кечиши номақбўл деб тахмин қилинган ҳолларда бу ҳақда фуқарога ва башарти унинг ўзи оила аъзоларига хабар қилишни тақиқламаган ва бундай маълумот берилиши учун бирор шахсни тайинламаган бўлса, беморнинг оила аъзоларига тиббий-одоб меъёрларига риоя қилган ҳолда хабар қилиниши керак. Фуқаронинг талабига мувофиқ унга соғлиғининг ҳолатини акс эттирувчи тиббий ҳужжатлардан кўчирмалар берилади. Фуқаронинг тиббий ҳужжатларида акс этган маълумотлар шифокорлик сири бўлиб, у фақат ушбу Қонун 45-моддасининг учинчи қисмида назарда тутилган асослардагина фуқаронинг розилигисиз тақдим этилиши мумкин. 26-модда. Тиббий аралашувга розилик бериш фуқаронинг ўз касалига доир маълумотларни билган ҳолда ўз ихтиёри билан розилик бериши тиббий аралашувнинг дастлабки зарур шартидир. Фуқаронинг аҳволи ўз ҳохиш-иродасини изҳор этишга имкон бермайдиган, тиббий аралашувни эса кечиктириб бўлмайдиган ҳолларда фуқаронинг манфаатини кўзлаб тиббий аралашувни амалга ошириш масаласини консилиум ҳал қилади., башарти консилиумга йиғилишнинг иложи бўлмаган тақдирда эса кейинчалик даволаш-профилактика муассасасининг мансабдор шахсларини хабардор қилиш шарти билан бевосита даволовчи (навбатчи) шифокор ҳал этади. Ўн тўрт ёшга тўлмаган шахсларга ва қонунда белгиланган тартибда муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқароларга нисбатан тиббий аралашувга уларнинг қонуний вакиллари розилик беради. Ота-она ёки бошқа қонуний вакиллар йўқлигида тиббий аралашув тўғрисида қарорни консилиум қабул қилади, башарти консилиумга йиғилишнинг иложи бўлмаган тақдирда эса кейинчалик даволаш-профилактика муассасасининг мансабдор шахслари ва беморнинг қонуний вакилларини хабардор қилиш шарти билан бевосита даволовчи (навбатчи) шифокор қабул қилади. 27-модда. Тиббий аралашувни рад этиш Фуқаро ёки унинг қонуний вакили тиббий аралашувни рад этиш ёки унинг тўхтатилишини талаб қилиш ҳуқуқига эга, ушбу Қонуннинг 28- моддасида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Бундай ҳолларда шифокор ёзма тасдиқнома олишга, агар тасдиқнома олишнинг иложи бўлмаса - тиббий аралашувни рад этишни гувоҳлар иштирокида тегишли далолатнома билан гувоҳлантириб олишга ҳақлидир. Башарти тиббий аралашувни қонуний вакили рад этса ва бу ҳол бемор учун оғир оқибатлар келтириб чиқариши мумкин бўлса, шифокор бу ҳақда васийлик ва ҳомийлик органларини хабардор қилиши шарт. 28-модда. Фуқароларнинг розилигисиз тиббий ёрдам кўрсатиш Атрофдагилар учун хавфли касалликка чалинган шахсларга фуқаролар ёки улар қонуний вакилларининг розилигисиз тиббий ёрдам кўрсатилишига (тиббий кўрикдан ўтказиш, касалхонага ётқизиш, кузатиш ва яккалаб қўйишга) қонун ҳужжатларида белгиланган асосларда ва тартибда йўл қўйилади. 29-модда. Бирламчи тиббий-санитария ёрдами Давлат соғлиқни сақлаш тизими, меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза этиш, жамоат бирлашмаларининг муассасалари кўрсатадиган бирламчи тиббий-санитария ёрдами тиббий хизмат кўрсатишининг асосий, қулай ва бепул тури бўлиб, қуйидагиларни ўз ичига олади: - энг кўп тарқалган касалликлар, шикастланиш, заҳарланиш ва шошилинч ёрдам талаб этиладиган бошқа ҳолатларни даволашни; - санитария-гигиенага доир ва эпидемияга қарши чора-тадбирлар, энг муҳим касалликларнинг тиббий профилактикасини ўтказишни; - оилани, оналик ва болаликни мухофаза қилиш тадбирларини, турар жойларда фуқароларга тиббий-санитария ёрдами кўрсатиш билан боғлиқ бошқа чора-тадбирлар кўришни. Хусусий ва бошқа ҳил соғлиқни сақлаш тизимларининг муассасалари томонидан кўрсатиладиган бирламчи тиббий-санитария ёрдами шартнома асосида алоҳида гуруҳ фуқаролардан ташқари ушбу Қонуннинг иккинчи қисми 10-моддасига мувофиқ шундай ёрдам амалга оширилади. Бирламчи тиббий-санитария ёрдами кўрсатишнинг ҳажми ва тартибини Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги белгилайди. 30-модда. Шошилинч ва тез тиббий ёрдам Фуқаролар соғлиқни сақлаш тизимининг ҳар қандай даволаш- профилактика муассасасида шошилинч тиббий ёрдам олиш ҳуқуқига эга. Тиббиёт ва фармацевтика ходимлари фуқароларга шошилинч тиббий ёрдам кўрсатишлари шарт. Улар шошилинч тиббий ёрдам кўрсатишдан бўйин товлаганлик, шунингдек, фуқароларнинг соғлиғига етказилган зарар учун қонунга мувофиқ жавобгар бўладилар. Тез тиббий ёрдам давлат соғлиқни сақлаш тизимининг махсус тез тиббий ёрдам хизмати томонидан Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги белгилаган тартибда кўрсатилган. Фуқаронинг ҳаёти хавф остида бўлган тақдирда тиббиёт ходимлари уни даволаш-профилактика муассасасига олиб бориш учун ҳар қандай транспорт туридан фойдаланиш ҳуқуқига эга. Милиция, ёнғиндан сақлаш, авария хизматлари, транспорт ташкилотлари ходимлари, шунингдек. Бошқа касб-кор вакиллари тиббиёт ходимлари етиб келгунга қадар воқеа содир бўлган жойда қонун ҳужжатларига биноан зиммаларига юклатилган бирламчи шошилинч ёрдамни кўрсатишлари шарт. 31-модда. Ихтисослашган тиббий ёрдам Ихтисослашган тиббий ёрдам профилактика, ташҳис қўйиш, даволашнинг ва мураккаб тиббий технологиялардан фойдаланишнинг махсус усулларини тақозо этувчи касалликларга чалинган фуқароларга кўрсатилади. Ихтисослашган тиббий ёрдам мазкур фаолият тури билан шуғулланиш учун лицензияга эга бўлган даволаш-профилактика муассасаларида мутахассис шифокорлар томонидан кўрсатилади. Соғлиқни сақлаш муассасаларида кўрсатиладиган ихтисослашган тиббий ёрдамнинг тури, ҳажми ва сифат стандартлари томонидан Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан белгиланади. 41-модда. Тиббиёт ва фармацевтика фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси тиббиёт ва фармацевтика фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқига олий ёки ўрта махсус тиббиёт ўқув юртини тамомлаганлик тўғрисида диплом олган шахслар, рўйхати Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан белгиланадиган муайян тиббиёт ва фармацевтика фаолияти турлари билан шуғулланиш ҳуқуқига эса диплом ва лицензия олган шахслар эга бўладилар. Тиббиёт ва фармацевтика маълумоти тўғрисидаги дипломни хорижий давлатларда олган шахсларнинг тиббиёт ёки фармацевтика фаолияти билан шуғулланишига Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланадиган тартибда йўл қўйилади. Ўз касби бўйича уч йилдан кўп ишламаган тиббиёт ва фармацевтика ходимларининг тегишли фаолият билан шуғулланишига тегишли ўқув юртларида қайта тайёргарликдан ўтганларидан кейин ёки Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг аттестация комиссиялари ўтказадиган аттестация асосида йўл қўйилади. Тиббиёт ёки фармацевтика соҳасида тугалланмаган олий маълумотли бўлган шахсларнинг тиббиёт соҳасида ўрта маълумоти бўлган ходимлар ишлайдиган лавозимларда тиббиёт ёки фармацевтика фаолияти билан шуғулланишига Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан белгиланадиган тартибда йўл қўйилади. Олий ва ўрта махсус тиббиёт ўқув юртлари талабаларининг фуқароларга тиббий ёрдам кўрсатишда таълим дастурларига мувофиқ қатнашишига тиббиёт ходимлари назорати остида, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан белгиланадиган тартибда йўл қўйилади. Ғайриқонуний равишда тиббиёт ва фармацевтика фаолияти билан шуғулланувчи шахслар қонунга мувофиқ жавобгар бўладилар. 42-модда. Хусусий тиббиёт амалиёти билан шуғулланиш ҳуқуқи Олий ёки ўрта махсус тиббий маълумот тўғрисида диплом ва танланган фаолият тури билан шуғулланиш учун лицензия олган шахслар хусусий