Tibbiyot amaliyotida ishlatiladigan spirtlar va ularning efirlari

Yuklangan vaqt

2024-09-14

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

7

Faytl hajmi

619,2 KB


Tibbiyot amaliyotida ishlatiladigan spirtlar va ularning efirlari Reja: 1.Tibbiyot amaliyotida ishlatiladigan spirtlar 2.Tibbiyot amaliyotida ishlatiladigan efirlar haqida ma’lumot 3. Efirlarning muhim xossalari Oddiy efirlar deganda spirtni gidroksil guruhlari vodorod atomi o‘rniga radikal almashingan yoki suv molekulasidagi ikki vodorod atomi o‘rniga radikallar almashingan deb qarash ham mumkin. Efirlar radikallarning xiliga qarab ikkiga bo‘linadi: Efir molekulasidagi radikallar bir xil bo‘lsa, oddiy efirlar deyiladi: Molekuladagi radikallar har xil bo’lsa aralash efirlar deyiladi. Nomenklaturasi va izomeriyasi. Sistematik (IYuPAK) nomenklatura bo‘yicha oddiy efirlarning nomi katta radikalni to ‘yingan uglevodorod deb qaralib, uning nomi oldiga ikkinchi kichkina radikalni (R—O alkoksi guruh) nomi qo‘shiladi. Oddiy efirlarda izomeriya faqatgina radikallar hisobiga bo‘ladi. Masalan: Tibbiyot amaliyotida ishlatiladigan spirtlar va ularning efirlari Reja: 1.Tibbiyot amaliyotida ishlatiladigan spirtlar 2.Tibbiyot amaliyotida ishlatiladigan efirlar haqida ma’lumot 3. Efirlarning muhim xossalari Oddiy efirlar deganda spirtni gidroksil guruhlari vodorod atomi o‘rniga radikal almashingan yoki suv molekulasidagi ikki vodorod atomi o‘rniga radikallar almashingan deb qarash ham mumkin. Efirlar radikallarning xiliga qarab ikkiga bo‘linadi: Efir molekulasidagi radikallar bir xil bo‘lsa, oddiy efirlar deyiladi: Molekuladagi radikallar har xil bo’lsa aralash efirlar deyiladi. Nomenklaturasi va izomeriyasi. Sistematik (IYuPAK) nomenklatura bo‘yicha oddiy efirlarning nomi katta radikalni to ‘yingan uglevodorod deb qaralib, uning nomi oldiga ikkinchi kichkina radikalni (R—O alkoksi guruh) nomi qo‘shiladi. Oddiy efirlarda izomeriya faqatgina radikallar hisobiga bo‘ladi. Masalan: Oddiy efirlarning reaksiyalarini uch guruhga bo'lish mumkin: kislorod atomida boradigan reaksiyalar, α-uglerod atomida boradigan reaksiyalar va C-O bog'ining uzilishi bilan boradigan reaksiyalar.Oddiy efirlar kislotalar, jumladan Lyuis kislotalari bilan birikish reaksiyasiga kirishadi. Vodorod bog'i orqali birikish mahsulotlari ham ma’lum.Kuchli kislotalar ta’sirida oddiy efirlar protonlanib dialkiloksoniy kationiga aylanadi: Oddiy efirlar juda kuchsiz asoslar hisoblanadi, ya’ni dialkiloksoniy kationlari kuchli OH-kislotalardir. Masalan, dietil efiri uchun pKВН+ -3,6 ga teng. Bu shunga dalolat qiladiki, dietil efiri 30—50 % li sulfat kislota eritmasidagina sezilarli darajada protonlana boshlaydi. Lyuis kislotalari bilan ancha barqaror birikish mahsulotlari — efiratlar hosil qiladi: Mazkur birikmalarda kislorod atomidagi taqsimlanmagan elektronlar hisobiga donor-akseptor (koordinatsion) bog‘ hosil bo’ladi. Oddiy efirlarni metallarning kationlari bilan ta’sirlashuvi (kationlarni solvatlashi) dialkil efirlar va TGF eritmalarida metallorganik birikmalarolishda katta ahamiyatga ega.Maxsus sharoitlarda kislorod atomiga karbokation biriktirish mumkin.Buning natijasida trialkiloksoniy tuzlari hosil bo’ladi. trietiloksoniy tetraftorborat Oddiy efirlarning reaksiyalarini uch guruhga bo'lish mumkin: kislorod atomida boradigan reaksiyalar, α-uglerod atomida boradigan reaksiyalar va C-O bog'ining uzilishi bilan boradigan reaksiyalar.Oddiy efirlar kislotalar, jumladan Lyuis kislotalari bilan birikish reaksiyasiga kirishadi. Vodorod bog'i orqali birikish mahsulotlari ham ma’lum.Kuchli kislotalar ta’sirida oddiy efirlar protonlanib dialkiloksoniy kationiga aylanadi: Oddiy efirlar juda kuchsiz asoslar hisoblanadi, ya’ni dialkiloksoniy kationlari kuchli OH-kislotalardir. Masalan, dietil efiri uchun pKВН+ -3,6 ga teng. Bu shunga dalolat qiladiki, dietil efiri 30—50 % li sulfat kislota eritmasidagina sezilarli darajada protonlana boshlaydi. Lyuis kislotalari bilan ancha barqaror birikish mahsulotlari — efiratlar hosil qiladi: Mazkur birikmalarda kislorod atomidagi taqsimlanmagan elektronlar hisobiga donor-akseptor (koordinatsion) bog‘ hosil bo’ladi. Oddiy efirlarni metallarning kationlari bilan ta’sirlashuvi (kationlarni solvatlashi) dialkil efirlar va TGF eritmalarida metallorganik birikmalarolishda katta ahamiyatga ega.Maxsus sharoitlarda kislorod atomiga karbokation biriktirish mumkin.Buning natijasida trialkiloksoniy tuzlari hosil bo’ladi. trietiloksoniy tetraftorborat Trialkiloksoniy tuzlari rangsiz kristall moddalardir. Havodagi suvbilan ta’sirlashib suyuqlanadi va parchalanadi. Ushbu tuzlar kuchli alkillovchi reagentlardan hisoblanadi. Kuchsiz nukleofillar bilan ham oson ta’sirlasha oladi.Oddiy efirlar erkin radikalli xlorlanish va avtooksidlanish reaksiyalariga kirisha oladi, odatda reaksiya α-uglerod atomi bo‘yicha boradi. Erkin alkoksil radikallar juftlashmagan elektronni kislorod atomidagi taqsimlanmagan elektronlar jufti bilan o‘zaro ta’siri natijasida alkil radikallarga nisbatan barqaror bo’ladi. Oksidlanish natijasida beqaror portlovchi moddalar — gidroperoksidlarhosil bo'ladi. Dialkil efirlar havo kiradigan joyda, ayniqsa quyosh nuritushadigan shaffof idishlarda saqlansa doimo peroksid qo'shimchalar hosil bo'ladi. Oddiy efirlardagi C-O bog'ini parchalash oson kechmaydi. Buning uchun kuchli kislota yoki asos va yuqori temperatura talab qilinadi. HI, Lyuis kislotalari ishtirokida qizdirib parchalash reaksiyalari amaliyahamiyatga ega. BC13 va SiCl3J (SiCl4 va NaI aralashmasi) eng faolreagentlar hisoblanadi. BCI3 bilan boradigan reaksiyaning birinchi bosqichida efirat hosil bo'ladi va ichki molekulyar nukleofil o'rin olishsodir bo'ladi. O'ta kuchli kislotalarning eritmalarida past temperaturalardakarbokationlar paydo bo'lib, ular yuqori temperaturalarda har xilqayta gruppalanishlarga va alkenlargacha parchalanishga uchraydi. Trialkiloksoniy tuzlari rangsiz kristall moddalardir. Havodagi suvbilan ta’sirlashib suyuqlanadi va parchalanadi. Ushbu tuzlar kuchli alkillovchi reagentlardan hisoblanadi. Kuchsiz nukleofillar bilan ham oson ta’sirlasha oladi.Oddiy efirlar erkin radikalli xlorlanish va avtooksidlanish reaksiyalariga kirisha oladi, odatda reaksiya α-uglerod atomi bo‘yicha boradi. Erkin alkoksil radikallar juftlashmagan elektronni kislorod atomidagi taqsimlanmagan elektronlar jufti bilan o‘zaro ta’siri natijasida alkil radikallarga nisbatan barqaror bo’ladi. Oksidlanish natijasida beqaror portlovchi moddalar — gidroperoksidlarhosil bo'ladi. Dialkil efirlar havo kiradigan joyda, ayniqsa quyosh nuritushadigan shaffof idishlarda saqlansa doimo peroksid qo'shimchalar hosil bo'ladi. Oddiy efirlardagi C-O bog'ini parchalash oson kechmaydi. Buning uchun kuchli kislota yoki asos va yuqori temperatura talab qilinadi. HI, Lyuis kislotalari ishtirokida qizdirib parchalash reaksiyalari amaliyahamiyatga ega. BC13 va SiCl3J (SiCl4 va NaI aralashmasi) eng faolreagentlar hisoblanadi. BCI3 bilan boradigan reaksiyaning birinchi bosqichida efirat hosil bo'ladi va ichki molekulyar nukleofil o'rin olishsodir bo'ladi. O'ta kuchli kislotalarning eritmalarida past temperaturalardakarbokationlar paydo bo'lib, ular yuqori temperaturalarda har xilqayta gruppalanishlarga va alkenlargacha parchalanishga uchraydi. Tarmoqlangan guruhlar tutuvchi oddiy efirlar oson parchalanadi.R .Clн Muhim vakillari. Dietil efir etanoldan konsentrlangan H2SO4 ishtirokida 140—145Cda qizdirib yoki spirtni 300°C da A12O3 ustida degidratlab olinadi.(370—400°C da etilen hosil bo‘ladi).Dietil efir o‘ziga xos hidli rangsiz suyuqlik bo'lib, oson uchuvchan,uning bug’lari havodan og‘ir. Efirli eritmalar ehtiyotsizlik bilan bug'latilsa,efir bug‘lari laborotoriya stoli ustida yoki polda yig‘iladi va havo bilanoson yonuvchi-portlovchi xavfli aralashma hosil qiladi. Dietil efiri suvda yomon eriydi (20°C da 6 % gacha), suv esa dietilefirda yomon eriydi (1,2 %gacha). Agar suvsiz efir zarur bo'lsa, efiravval suvsiz CaCl2 bilan, keyin Na metali bilan quritiladi.Dietil efir har xil organik moddalarni yaxshi eritadi, shuning uchunekstraksiya qilishda va metallorganik sintezda erituvchi sifatida kengqo’laniladi. Tibbiyotda dietil efiri umumiy narkoz uchun ishlatiladi. Diizopropil efiriizopropil spirtini BF3 ishtirokida propan bilan alkillabolinadi. Texnikada antidetonator sifatida ishlatiladi.Sellozolvlar glikolning monoefirlari (2-alkoksietanol) bo‘lib, etilenoksidlardan va alkanollardan olinadi. Sellozolvlar yaxshi erituvchilar bo‘lib, ayniqsa selyulozaning murakkabefirlarini yaxshi eritadi. Diglim (dietilenglikolning dimetil efiri, 2,2’- dimetoksidietil efir) metilselyuzolv va etilenoksiddan olinadi. Diglim yaxshi erituvchi bo‘lib, metall ionlarini kuchli solvatlaydi (uchta kislorod atomining bir vaqtdagi donor effekti). Siklik efirlar diollarning hosilalari bo'lib, ulardagi efir bog'i molekula ichida hosil bo'ladi. Siklik efirlar halqaning kattaligi va kislorod atomlari soniga qarab bir Tarmoqlangan guruhlar tutuvchi oddiy efirlar oson parchalanadi.R .Clн Muhim vakillari. Dietil efir etanoldan konsentrlangan H2SO4 ishtirokida 140—145Cda qizdirib yoki spirtni 300°C da A12O3 ustida degidratlab olinadi.(370—400°C da etilen hosil bo‘ladi).Dietil efir o‘ziga xos hidli rangsiz suyuqlik bo'lib, oson uchuvchan,uning bug’lari havodan og‘ir. Efirli eritmalar ehtiyotsizlik bilan bug'latilsa,efir bug‘lari laborotoriya stoli ustida yoki polda yig‘iladi va havo bilanoson yonuvchi-portlovchi xavfli aralashma hosil qiladi. Dietil efiri suvda yomon eriydi (20°C da 6 % gacha), suv esa dietilefirda yomon eriydi (1,2 %gacha). Agar suvsiz efir zarur bo'lsa, efiravval suvsiz CaCl2 bilan, keyin Na metali bilan quritiladi.Dietil efir har xil organik moddalarni yaxshi eritadi, shuning uchunekstraksiya qilishda va metallorganik sintezda erituvchi sifatida kengqo’laniladi. Tibbiyotda dietil efiri umumiy narkoz uchun ishlatiladi. Diizopropil efiriizopropil spirtini BF3 ishtirokida propan bilan alkillabolinadi. Texnikada antidetonator sifatida ishlatiladi.Sellozolvlar glikolning monoefirlari (2-alkoksietanol) bo‘lib, etilenoksidlardan va alkanollardan olinadi. Sellozolvlar yaxshi erituvchilar bo‘lib, ayniqsa selyulozaning murakkabefirlarini yaxshi eritadi. Diglim (dietilenglikolning dimetil efiri, 2,2’- dimetoksidietil efir) metilselyuzolv va etilenoksiddan olinadi. Diglim yaxshi erituvchi bo‘lib, metall ionlarini kuchli solvatlaydi (uchta kislorod atomining bir vaqtdagi donor effekti). Siklik efirlar diollarning hosilalari bo'lib, ulardagi efir bog'i molekula ichida hosil bo'ladi. Siklik efirlar halqaning kattaligi va kislorod atomlari soniga qarab bir necha guruhga bo'linadi. Ularni ko'pincha oksidlarham deyiladi. Ba’zi siklik efirlar geterosiklik birikmalar kabi nomlanadi. Masalan: SN2 mexanizm bo‘yicha boradigan bo‘lsa nukleofil zarracha kamroq ekranlangan (almashingan) uglerod atomiga hujum qiladi. Agarkislotalar ishtirokida stabillashgan karbokation hosil bo‘lsa, SN1 reaksiya mexanizm bo'yicha boradi va nukleofil karbokation markazgabirikadi. Suvsiz muhitda Lyuis kislotalari ishtirokida dimerizatsiya, oligomerizatsiya va polimerizatsiya reaksiyalari oson boradi. MUHIM VAKILLARI necha guruhga bo'linadi. Ularni ko'pincha oksidlarham deyiladi. Ba’zi siklik efirlar geterosiklik birikmalar kabi nomlanadi. Masalan: SN2 mexanizm bo‘yicha boradigan bo‘lsa nukleofil zarracha kamroq ekranlangan (almashingan) uglerod atomiga hujum qiladi. Agarkislotalar ishtirokida stabillashgan karbokation hosil bo‘lsa, SN1 reaksiya mexanizm bo'yicha boradi va nukleofil karbokation markazgabirikadi. Suvsiz muhitda Lyuis kislotalari ishtirokida dimerizatsiya, oligomerizatsiya va polimerizatsiya reaksiyalari oson boradi. MUHIM VAKILLARI Etilenoksid — efir hidli rangsiz gaz, 10,7C da qaynaydi, d44= 0,8909. Suvda va organik erituvchilarda yaxshi eriydi.Etilenoksid sanoat uchun muhim mahsulotlardan biridir. Dunyo miqyosida yiliga bir necha million tonna miqdorda ishlab chiqariladi.Sanoatda xlorgidrindan va etilenni oksidlab olinadi. Etilenoksid organik sintezda turli xil birikmalarni olishda, jumladan erituvchilar, sintetik tolalar va sirt faol moddalar olishda keng qo'llaniladi.Propilenoksid — rangsiz suyuqlik, 34,5°C da qaynaydi, d420= 0,859. Propilenoksid molekulasi xiral, bir juft enantiomeri va ratsemati mavjud. Propendan xlorgidrin usuli bilan olinadi. Propenni havo kislorodi bilan katalitik oksidlash natijasida kutilgan natija chiqmaganligi uchun molibdenning π-komplekslari ishtirokida gidroperoksidlar bilan oksidlash metodi ishlab chiqilgan. Propilenoksid ham ko‘p miqdorda ishlab chiqariladi. Murakkab efirlar Murakkab efirlar karboksil guruhdagi vodorod atomi qaysidir radikalga almashingan kislotalarning hosilasi bo’lib, Etilenoksid — efir hidli rangsiz gaz, 10,7C da qaynaydi, d44= 0,8909. Suvda va organik erituvchilarda yaxshi eriydi.Etilenoksid sanoat uchun muhim mahsulotlardan biridir. Dunyo miqyosida yiliga bir necha million tonna miqdorda ishlab chiqariladi.Sanoatda xlorgidrindan va etilenni oksidlab olinadi. Etilenoksid organik sintezda turli xil birikmalarni olishda, jumladan erituvchilar, sintetik tolalar va sirt faol moddalar olishda keng qo'llaniladi.Propilenoksid — rangsiz suyuqlik, 34,5°C da qaynaydi, d420= 0,859. Propilenoksid molekulasi xiral, bir juft enantiomeri va ratsemati mavjud. Propendan xlorgidrin usuli bilan olinadi. Propenni havo kislorodi bilan katalitik oksidlash natijasida kutilgan natija chiqmaganligi uchun molibdenning π-komplekslari ishtirokida gidroperoksidlar bilan oksidlash metodi ishlab chiqilgan. Propilenoksid ham ko‘p miqdorda ishlab chiqariladi. Murakkab efirlar Murakkab efirlar karboksil guruhdagi vodorod atomi qaysidir radikalga almashingan kislotalarning hosilasi bo’lib, umumiy formula bilan ifodalandi. 1.Murakkab efirlar uchun kislota va ishqorlar ta’sirida gidrolizlanib, tegishli kislota vaspirtlarni yoki ularning tuzlarini hosil qilish reaksiyasi xos. 2. Murakkab efirlarga ishqoriy sharoitda gidroksilamin ta’sir ettirilsa, gidroksom kislotalar hosil bo‘ladi. Gidroksom kislotalar og‘ir metallar bilan rangli gidroksomatlar hosil qiladi. Aksariyat hollarda gidroksomatlar to‘q-qo‘ng‘ir, to‘q- qizil yoki to‘q-binafsha rangga ega. temir gidroksomati 3. Laktonlar murakkab efirlarning ichki molekular siklik efirlari bo‘lib, kimyoviy tuzilishga ko‘ra ularni ham murakkab efirlar qatoriga kiritish mumkin. umumiy formula bilan ifodalandi. 1.Murakkab efirlar uchun kislota va ishqorlar ta’sirida gidrolizlanib, tegishli kislota vaspirtlarni yoki ularning tuzlarini hosil qilish reaksiyasi xos. 2. Murakkab efirlarga ishqoriy sharoitda gidroksilamin ta’sir ettirilsa, gidroksom kislotalar hosil bo‘ladi. Gidroksom kislotalar og‘ir metallar bilan rangli gidroksomatlar hosil qiladi. Aksariyat hollarda gidroksomatlar to‘q-qo‘ng‘ir, to‘q- qizil yoki to‘q-binafsha rangga ega. temir gidroksomati 3. Laktonlar murakkab efirlarning ichki molekular siklik efirlari bo‘lib, kimyoviy tuzilishga ko‘ra ularni ham murakkab efirlar qatoriga kiritish mumkin.