O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “Bank ishi” kafedrasi “Bank nazorati va tahlili fanidan” KURS ISHI Tijorat banklari faoliyatini baholashning CAMELS reyting tizimi Reja Kirish. 1. Tijorat banklarida inspeksion tekshirishda “CAMELS” reyting tizimi 2. Biznes strategiyasi va moliyaviy ko'rsatkichlar 3. Umumiy aktivlar va passivlarni boshqarish 4. Xulosa Krish Respublikamiz bank-moliya tizimini isloh qilish va mustahkamlash boʻyicha koʻrilayotgan chora-tadbirlar banklarning kapitallashuv darajasini oshirish, iqtisodiyotni kreditlash koʻlamini kengaytirish, koʻrsatilayotgan bank xizmatlari turlarini koʻpaytirish va shu bilan birga, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda bank tizimining rolini oshirishini koʻzda tutilmoqda. Bu borada Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev 2019-yil uchun moʻljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida «...Bugungi kunda bank tizimidagi eng asosiy muammo – ular kapitalining asosiy qismi, yaʻni, 83 foizi davlatga tegishli ekanidir. Bu, oʻz navbatida, bank sektorida sogʻlom raqobatga toʻsiq boʻlib, xizmat koʻrsatish sifatiga salbiy taʻsir qilmoqda. Hukumat va Markaziy bank xalqaro moliya institutlari koʻmagida bank-moliya tizimini rivojlantirish boʻyicha uzoq muddatli strategiya ishlab chiqishi lozim. Bunda bank tizimiga xususiy va xorijiy kapital kirib kelishi hisobidan biz davlat banklari ulushini bosqichma-bosqich kamaytirib boramiz. Bu esa sohada raqobat muhitini yaxshilashga, tijorat banklari faoliyatini, kreditlash sifati va madaniyatini har tomonlama oshirishga xizmat qiladi...» 1 ,- degan dolzarb masalalarni qoʻydi. Bu, oʻz navbatida, tijorat banklari faoliyatidagi holat, ularning aktiv va passivlarini qay darajada samarali boshqarilayotganligini oʻrganish, tahlil qilish va boshqarish usullarini takomillashtirishni taqozo etadi. Soha mutaxassisi tijorat banklarining aktiv va passivlarini boshqarish usullarini mukammal bilagandagina bank faoliyatini samarali boshqara oladi. Bu borada «Tijorat banklari aktiv va passivlarini boshqarish» fani soha mutaxassislari uchun dasturulamal vazifasini bajaradi. ―Tijorat banklari aktiv va passivlarini boshqarish‖ fanining asosiy maqsadi – tijorat banklari aktiv va passivlarini shakllantirish, samarali boshqarishni tashkil etish, tijorat banklarining aktiv va passivlari monandligini (adekvatligini) taʻminlash, likvidlilik va rentabellikni boshqarish usullarini tadbiq qilish, tijorat banklari aktiv va passivlarini operativ va strategik rejalashtirish, innovatsion xizmatlarni tadbiq qilish masalalarini oʻrgatish 1boʻlib hisoblanadi. ―Tijorat banklari aktiv va passivlarini boshqarish‖ fanining vazifasi – tijorat banklari aktiv va passivlarini boshqarishda depozit siyosati va uni takomillashtirish, tijorat banklari aktiv va passivlarini strategik boshqarish va tijorat banklari resurslari va ulardan samarali foydalanish yoʻllari, tijorat banklari kapitalini boshqarish, qarz majburiyatlarini muomalaga chiqarish, banklararo kredit resurslari bozori va passivlarini jalb qilish mexanizmi, tijorat banklari oʻz mablagʻlari va ularning tarkibi, jalb qilingan mablagʻlar va ulardan samarali foydalanish, bank aktiv va passivlarini boshqarish metodlari, bank aktivlari va passivlarini boshqarishning direvativ qurollari, tijorat banklari resurslari bilan bogʻliq risklarni boshqarish haqida nazariy-amaliy bilimlarni oʻrgatishdan iborat Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank faoliyatining barqarorligi, uning raqo- batbardoshliligi va istiqbollari ko‘p jihatdan o‘tgan davrda erishilgan nati- jalar va yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni aniqlashga bog‘liq. Istiqbolni belgilash tahlilga asoslanmog‘i lozim. «Bank faoliyati tahlili» fani bank faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan jarayon- larni uzluksiz ravishda o‘rganadi. O‘rganishda ko‘rsatkichlarni guruhlash, taqqoslash, bog‘lash, induksiya, deduksiya, sintez, korreliyatsiya – regrission tahlil kabi usullardan foydalaniladi. Tahlil natijasida erishilgan yutuqlarning sabablari, faoliyatning samara- li va samarasiz qirralari o‘rganiladi hamda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni hal qilish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar ishlab chiqish imkoni- yatlari yaratiladi. Tahlil jarayoni faoliyatning asosiy yo‘nalishlarini qamrab oladi, va u bankning likvidliligi, daromadliligini oshirish va mijozlar ishon- chini qozonishga asos bo‘ladi. «Bank faoliyati tahlili» fanidan o‘z va chetdan jalb etilgan mablag‘lari tarkibi tuzilmasi, dinamikasi va ular o‘rtasidagi mutanosibliklar o‘rganiladi. Bank aktivlari tahlilga keng e’tibor qaratiladi. Asosiy maqsad yuqori foy- da olishdan iboratligini inobatga olgan holda bank daromadlari va xarajatlari tarkibini o‘rganadi. Foydani tashkil etish va unga ta’sir etuvchi omillar tahlil 1 Ш.Мирзиѐевнинг 2019 йил учун мўлжалланган энг муҳим устувор вазифалар ҳақидаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. Т.2019 й. qilinadi. Keyingi yillarda banklar tomonidan to‘lanadigan soliqlarning turlari, ularning faoliyat samaradorligiga ta’siri chuqur talqin qilindi. Banklarning raqobatbardoshligini aniqlashda ularning likvidliligi va to‘lov qobiliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Tahlil davomida banklarning likvidliligi va to‘lov qobiliyatiga ta’sir etuvc hi omillar to‘liq o‘rganiladi. Har qanday tahlildan maqsad kamchiliklarni aniqlash va ularni tugatish chora-tadbirlarini ishlab chiqishdan iboratdir. «Bank faoliyati tahlili» fani «Pul, kredit va banklar», nazariy fanining amaliy davomi bo‘lib, «Bank ishi, «Bank menejmenti va marketingi», «Bank auditi», «Banklarda buxgalteriya hisobi» kabi fanlar bilan uzviy ravishda bog‘liq holda o‘rganiladi. O‘quv qo‘llanma, «Banklar faoliyati tahlili» jarayonlarini o‘rganishda iqtisodiy yo‘nalishlar bo‘yicha ta’lim olayotgan oliy o‘quv yurtlari va kollej- lar talabalari, qiziquvchi iqtisodchilarga xizmat qiladi. Oliy o‘quv yurtlari ta- labalari, auditorlar, bank xodimlari va boshqa qiziquvchilar uchun ham foyda keltiradi degan umiddamiz. Tijorat banklarida inspeksion tekshirishda “CAMELS” reyting tizimi CAMELS - bu 1978 yilda Federal zaxira tizimi va federal agentliklar tomonidan valyutani nazorat qilish idorasi (OCC) va Federal depozitlarni sug'urtalash 2korporatsiyasi (FDIC) tomonidan tashkil etilgan AQSh banklarini baholash bo'yicha Amerika reyting tizimi. Dastlab reyting CAMEL (tuya - tuya) deb nomlandi, keyinchalik, 01.01.1997 yildan boshlab S komponenti (xavf sezgirligi) qo'shildi. CAMELS reytingi global moliyaviy inqiroz davrida AQSh moliya tizimining yordam dasturi ostida bo'lgan banklarni tanlash uchun ishlatilgan. CAMELS indikatori bank nazorati idoralari tomonidan olingan hujjatlar asosida har bir bankka berilgan bahodir. Reyting barcha reytinglarning eng keng tarqalgani hisoblanadi. Eng yaxshi reyting - 1, eng yomoni - 5. CAMELS reytingi ichki maqsadlar uchun foydalaniladi va nashr etilmaydi, chunki bankning ishlashi yomonroq (ish yurishi) yomon natijalarga olib kelmasligi uchun (va mamlakatdan kapital parvozi). CAMELS qisqartmasi (dastlab CAMEL) tekshirilayotgan qismlarning birinchi harflaridan kelib chiqadi: (C) - kapitalning etarliligi yoki kapitalning etarliligi; (A) - aktivlarning sifati yoki aktivlar sifati; (M) - menejment yoki sifat menejmenti; (E) - daromad yoki foyda; (L) - likvidlik; (S) - xavfga sezgirlik yoki xavfga nisbatan sezgirlik. 2 Bank faoliyati tahliliT.M. KARALIYEV, O.B. SATTAROV,I.F.SAYFIDDINOV Toshkent 2016 Kapitalning etarliligi yoki kapitalning etarliligi. Ekspertlar sarmoyalar tendentsiyasini tahlil qilish orqali institutlarning kapital etarliligini baholaydilar. Shuningdek, imtihon topshiruvchilar institutlarning tavakkalchilikka asoslangan sof qiymat talablariga tegishli qoidalarga amal qilishlarini tekshiradilar. Sarmoya etarliligi bo'yicha yuqori reytingga ega bo'lish uchun institutlar shuningdek foizlar va dividendlar qoidalari va amaliyotiga rioya qilishlari kerak. Institut kapitalining etarliligini baholash va baholashda ishtirok etadigan boshqa omillar uning o'sish rejalari, iqtisodiy muhit, xatarlarni boshqarish qobiliyati, shuningdek, kreditlar va investitsiyalarning konsentratsiyasi hisoblanadi. Aktivlarning sifati yoki aktivlar sifati Aktivlar sifati institutsional ssudani qamrab oladi, bu esa muassasaning daromadini aks ettiradi. Aktivlar sifatini baholashga kompaniya duch kelishi mumkin bo'lgan reyting investitsiya xavfi omillari va ularni kompaniyaning kapital daromadlari bilan taqqoslash kiradi. Bu muayyan xatarlarga duch kelganda kompaniyaning barqarorligini ko'rsatadi. Shuningdek, ekspertlar kompaniyalar investitsiyalarning balans qiymati bilan aks ettirilganda, kompaniyalar investitsiyalarning adolatli bozor qiymatiga qanday ta'sir qilishlarini tekshiradilar. Nihoyat, aktivlarning sifati institutning investitsiya siyosati va amaliyotining samaradorligi bilan namoyon bo'ladi. Menejment yoki sifat menejmenti Boshqaruvni baholash, tashkilot moliyaviy qiyinchiliklarga to'g'ri munosabatda bo'ladimi yoki yo'qligini aniqlaydi. Ushbu komponent reytingi rahbariyat tomonidan muassasaning kundalik faoliyatidagi xavflarni aniqlash, o'lchash, ularga qarash va nazorat qilish qobiliyati bilan aks ettiriladi. U rahbariyatning zarur va amaldagi ichki va tashqi qoidalarga muvofiqligi sababli, muassasaning xavfsiz ishlashini ta'minlash qobiliyatini qamrab oladi. Daromad yoki foyda Kengayish, raqobatbardoshlikni saqlab qolish va sarmoya qo'shish imkoniyatiga ega bo'lish uchun muassasaning tegishli daromadlarni yaratish qobiliyati uning davomiyligini tasdiqlashda muhim omil hisoblanadi. Ekspertlar buni kompaniyaning o'sishi, barqarorligi, baholash uchun ruxsatnomalar, sof foiz marjasi, sof qiymat darajasi va kompaniyaning mavjud aktivlari sifatini baholash orqali aniqlaydilar. Likvidlilik Kompaniyaning likvidligini baholash uchun ekspertlar foiz stavkalari xavfi sezgirligini, naqd pulga osonlik bilan ayirboshlanadigan aktivlarning mavjudligini, qisqa muddatli o'zgaruvchan moliyaviy resurslarga va ALM texnik kompetentsiyalariga qarashadi. Xavfga sezgirlik yoki xavfga nisbatan sezgirlik Ta'sirchanlik, ma'lum xavflar tashkilotlarga qanday ta'sir qilishi mumkinligini qamrab oladi. Ekspertlar kredit konsentratsiyasini boshqarish orqali institutning bozor xatarlariga sezgirligini baholaydilar. Shu tarzda, imtihon oluvchilar muayyan sohalarga kredit berish muassasaga qanday ta'sir qilishini ko'rishlari mumkin. Ushbu kreditlar qishloq xo'jaligini kreditlash, tibbiy kreditlar, kredit kartalari va energetika sohasini kreditlashni o'z ichiga oladi. Valyuta, tovarlar, qimmatli qog'ozlar va derivativlarga ta'sir qilish ham kompaniyaning bozor xavfiga sezgirligini reytingga kiritilgan. Savdo ko'nikmalaringizni bizning BEPUL aktsiyadorlik simulyatorimiz yordamida sinab ko'ring. Minglab Investopedia savdogarlari bilan raqobatlashing va o'z yo'lingizni eng yaxshi tomonga yo'naltiring! O'z pulingizni xavf ostiga qo'yishdan oldin savdoni virtual muhitda yuboring. Savdo strategiyalarini mashq qiling, shunda siz haqiqiy bozorga kirishga tayyor bo'lganingizda, sizga kerak bo'lgan amaliyotni boshdan kechirdingiz. Bugungi Stock Simulator-ni sinab ko'ring AQSHning Moliyaviy Muassasalar Ustidan Nazorat Bo’yicha Federal 3Kengashi (Federal Financial Institutions Examination Council - FFIEC) tomonidan ishlab chiqilgan va 1979-yil 13-noyabrda rasman kiritilgan, ingliz tilidagi “Capital adequacy”, “Assets quality”, “Management”, “Earnings”, “Liquidity” - (kapital, aktivlar sifati, boshqaruv, daromad va likvidlilik) so’zlarining bosh harflari bilan nomlanuvchi CAMEL – bank faoliyatiga reyting baholari berish bo’yicha yangi agentliklararo tizim joriy qilindi. 1997-yil 1- yanvardan boshlab bu reyting tizimi CAMELS deb nomlana boshladi. Ya’ni “S – Sensitivity to risks” – risklarga ta’sirchanlik darajasi ham baholanadigan bo’ldi. CAMELS usulini qo’llashda tijorat banklari rasmiy jihatdan 2 xil ko’rinishdagi: 5 balli shkala bo’yicha alohida me’zonlar q1=C, q2=A, q3=M, q4=E, q5=L, q6=S asosida shakllanadigan 6 me’zonli baholash q= (q1…q6) va 5 balli yig’ma (integral) Q=CAMELS baholashga ega bo’ladi. CAMELS usulida, tijorat banklari faoliyatini ko’p me’zonli baholashda eng yaxshi ko’rsatkich q=(1,1,1,1,1,1), ya’ni Q=1ball, eng past salbiy ko’rsatkich esa q=(5,5,5,5,5,5), ya’ni Q=5ball bilan baholangan hisoblanadi. CAMELS tizimi bo’yicha bank likvidliligini baholash reytingi uning ko’rsatkichlari uchun me’zon darajalarini belgilamaydi, likvidlikni 5 balli baholash jarayoni to’liq, aniq sharoitlar asosida yuzaga keluvchi xulosalarga asoslanadi. Bunda reyting baholari quyidagi shkalalarda bo’ladi: «mustahkam» (strong), «qoniqarli» (satisfactory), «o’rtacha» (fair), «tanqidiy» (marginal) va «qoniqarsiz» (ansatisfactory). O’zbekiston Respublikasi bank tizimida ham ushbu chora-tadbirlarining bosqichma-bosqich tatbiq etilishi Respublikamiz tijorat banklari tomonidan Bazel qo’mitasining yangi talablarini to’liq bajarilishiga, kapital etarliligi 3 Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. T.: «Iqtisod-Moliya « nashriyoti, 2017. – . 2. Omonov A.A. Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish.- Monografiya.-T.: ―IQTISOD-MOLIYa‖.-2016.- ko’rsatkichining keskin ravishda pasayib ketmasligiga va banklarning joriy likvidlilik me’yorlarini barqaror ravishda ta’minlashiga imkon beradi. 2015 yilda tijorat banklari faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish tizimini yanada takomillashtirishda asosiy e’tibor: - alohida banklar moliyaviy holatining yomonlashishini oldini olish hamda kredit tashkilotlarining o’zaro bog’liqligini kamaytirish maqsadida yangi xalqaro andozalarga muvofiq kapitallashuv va risklarni boshqarishga bo’lgan talablarni yanada kuchaytirishga; - bank tizimidagi tizimli tavakkalchiliklarni aniqlashga qaratilgan makroprudentsial tahlilning zamonaviy usullarini joriy qilish bo’yicha ishlarni davom ettirishga; - ilg’or xalqaro tajribaga asoslangan holda banklarning likvidlik riskiga ta’sirchanligini makromodellardan foydalangan holda stress-testlardan o’tkazish amaliyotini takomillashtirish va joriy qilish ko’lamini yanada kengaytirishga; - iqtisodiyotni, jumladan, xususiy sektor korxonalari va aholini kreditlash ko’lamlarining uzluksiz kengaytirib borilishi jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan kredit riskini kamaytirish borasidagi zaruriy tadbirlarni amalga oshirib borishga; - risklarni boshqarishning ichki tizimlariga katta urg’u berilgan holda harajatlar va daromadlarning maqbul tarkibi va darajasini ta’minlash orqali banklarning operatsion faoliyati samaradorligini yanada oshirish choralarini ko’rishga; - turli moliyaviy bosqichlarda shakllantiriladigan zaxiralar bo’yicha harajatlarning banklarga tushadigan yuklamasini kamaytirish maqsadida dinamik zaxiralar tizimini rivojlantirish kabi zarur chora-tadbirlarni amalga oshirishga qaratiladi. Tijorat banklarida korporativ boshqaruv tizimini xalqaro me’yor va andozalar asosida yanada takomillashtirish borasidagi ishlarni davom ettirish. Xususan, 2015 yilda:- tijorat banklaridagi korporativ boshqaruv organlari faoliyatining me’yoriy-huquqiy bazasini yanada takomillashtirish hamda uning yuqori darajadagi shaffofligini ta’minlash maqsadida turli me’yoriy hujjatlar va ko’rsatmalarda banklardagi korporativ boshqaruv bo’yicha belgilangan norma va talablarni yagona hujjatga birlashtirish; - banklarga yangi mijozlar, investorlar va hamkorlarni jalb qilish sharoitlarini yanada yaxshilash maqsadida banklarning boshqaruv organlari faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlarning aktsiyadorlar, omonatchilar, boshqa manfaatdor shaxslar hamda moliya va pul bozori ishtirokchilari uchun ochiqligini ta’minlash borasidagi ishlarni kengaytirish; - banklar faoliyatini boshqarish jarayonida samarali va to’g’ri qarorlar qabul qilinishini ta’minlashda jamoaviy tajribani rivojlantirish maqsadida bank Kengashining maqbul tarkibi, Kengash a’zolarining belgilangan malakaviy talablarga rioya etishlari ustidan nazoratni kuchaytirish; - bank Kengashlari tarkibini shakllantirish jarayonida yuqori malakali va betaraf a’zolarni tanlash va tayinlash tartibini joriy etish orqali Kengashlar mustaqilligini oshirish bo’yicha tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirish ko’zda tutilmoqda. Tijorat banklari kapitallashuv darajasini yanada oshirish, resurs bazasini mustahkamlash va diversifikatsiyalash. Bunda asosiy e’tibor: - tijorat banklarining kapitallashuv darajasi kamida 20 foiz miqdorda o’sishini, shuningdek, bank aktsiyalarini chiqarish va ularni aholi va boshqa investorlar o’rtasida joylashtirish orqali bank ustav kapitalining o’sib borishini ta’minlashga; - bank tizimining umumiy ustav kapitalida nodavlat sektor ulushini oshirish bo’yicha qabul qilingan chora-tadbirlarni sifatli amalga oshirishga; - aktsiyalar chiqarilayotganligi va ularning fond birjasida sotilayotganligi haqida respublika va mahalliy ommaviy axborot vositalarida olib borilayotgan targ’ibot ishlarining ta’sirchanligini yanada oshirishga qaratiladi. O’z navbatida, tijorat banklari resurs bazasini yanada mustahkamlash maqsadida bozor vositalari va mexanizmlaridan samarali foydalanish hisobiga, shu jumladan, aholi va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda omonatlar va depozitlarning yangi turlarini muntazam joriy etib borish, muomalaga uzoq muddatli obligatsiyalar, depozit sertifikatlari va boshqa qimmatli qog’ozlar chiqarishga, shuningdek, subordinarlangan qarzlarni faol jalb etish bo’yicha chora- tadbirlarni amalga oshirish rejalashtirilmoqda. Tijorat banklaridagi omonatlarni boshqarish tizimini yanada takomillashtirish maqsadida Hukumat qarorini va unga muvofiq Markaziy bankning tegishli me’yoriy hujjatini ishlab chiqish hamda unda: - tijorat banklarining depozit siyosatini yanada takomillashtirish; - omonatlarning shartnomada ko’rsatilgan muddatlarda to’liq qaytarilishi kafolatlarini yanada mustahkamlash; - omonatlar bo’yicha foiz stavkalarini maqbullashtirish; - tijorat banklarining umumiy omonatlari tarkibida uzoq muddatli omonatlar ulushini oshirib borish; - omonatlar muddatlarini bank aktivlari muddatlaridan kelib chiqqan holda optimallashtirishni ko’zda tutuvchi chora-tadbirlarni aks ettirish ko’zda tutilmoqda. Biznes strategiyasi va moliyaviy ko'rsatkichlar Kredit uyushmasining strategik rejasi bu tashkilotning kelgusi ikki-uch yil ichida rivojlanib borishini ta'minlash bo'yicha menejment yo'nalishini belgilaydigan muntazam jarayondir. Strategik reja kredit uyushmasi faoliyatining barcha yo'nalishlarini o'z ichiga oladi va ko'pincha keng maqsadlarni belgilaydi, masalan, kapital to'plash, o'sishni kutish, kredit uyushmasi rahbariyatiga asosli qarorlar qabul qilish. Strategik reja tashkilot ichidagi xatarlarni aniqlashi va xavotirlarni kamaytirish usullarini belgilashi kerak. Strategik rejalashtirish jarayonining bir qismi sifatida kredit uyushmalari yaqin bir yoki ikki yilga mo'ljallangan biznes-rejalarini ishlab chiqishi kerak. Direktorlar kengashi biznes-rejani, shu jumladan byudjetni kredit uyushmasining strategik rejasiga muvofiqligi nuqtai nazaridan ko'rib chiqishi va tasdiqlashi kerak. Biznes- reja uning strategik rejasiga mos kelishini aniqlash uchun strategik reja bilan baholanadi. Shuningdek, imtihon topshiruvchilar reja qanday amalga oshirilishini baholaydilar. Rejalar individual kredit uyushmasiga xos va aks ettiruvchi bo'lishi kerak. Kredit uyushmasining o'z rejasiga erishganligi boshqaruv reytingiga kuchli ta'sir ko'rsatadi. Axborot tizimlari va texnologiyalari kredit ittifoqining strategik rejasining ajralmas qismi sifatida kiritilishi kerak. Kredit uyushmasining axborot tizimlari va texnologiyalariga ("IS&T") tegishli strategik maqsadlar, siyosat va protseduralar mavjud bo'lishi kerak. Ekspertlar kredit uyushmasining tavakkalchilik tahlili, siyosati va ushbu sohadagi nazoratini kredit uyushmasining hajmi va murakkabligi hamda taqdim etilayotgan elektron tijorat xizmatlarining turi va hajmiga qarab baholaydilar. Ekspertlar elektron tijorat tizimlari va xizmatlarining muhimligini IS&T umumiy rejasini baholashda ko'rib chiqadilar. Tezkor tuzatish choralari, agar kredit uyushmasi etarli darajada kapitallashtirilmasa, mablag'ni tiklash rejasini ("NWRP") ishlab chiqishni talab qilishi mumkin. NWRP biznes-reja bilan bog'liq bir xil asosiy masalalarni hal qiladi. Reja kredit uyushmasi aktivlari hajmi, operatsiyalarning murakkabligi va a'zolik sohasiga asoslangan bo'lishi kerak. Unda kredit uyushmasi etarlicha kapitalizatsiya qilish uchun qanday choralar ko'rilishi kerak. Agar NWRP zarur bo'lsa, tekshiruvchi kredit uyushmasining rejada belgilangan maqsadlarga erishish borasidagi rivojlanishini ko'rib chiqadi. Ichki boshqaruv Kredit ittifoqining xatarlarini nazorat qilishda hal qiluvchi rol o'ynaydigan soha uning ichki nazorat tizimidir. Samarali ichki nazorat tizimdagi nosozliklar, qaror chiqarishdagi xatolar va firibgarliklardan himoya choralarini kuchaytiradi. Tegishli nazorat o'rnatilmasa, menejment uning xavfga duchor bo'lishini aniqlay olmaydi va kuzatib bo'lmaydi. Boshqaruv shuningdek operatsion bo'linmalarning direktorlar kengashi va yuqori menejment tomonidan belgilangan parametrlar 4doirasida ishlashini ta'minlash uchun menejmentga imkon berish uchun juda muhimdir. Ichki nazoratning ettita jihati alohida e'tiborga loyiqdir: 1. Axborot tizimlari. Kredit uyushmasining kompyuter tizimlarida mavjud bo'lgan ma'lumotlarning yaxlitligi, xavfsizligi va maxfiyligini ta'minlash uchun samarali nazoratni amalga oshirish juda muhimdir. Bundan tashqari, kredit uyushmasi kompyuter tizimlarining ishlamay qolishi uchun sinovdan o'tgan favqulodda vaziyat rejasini tuzishi kerak. 2. Vazifalarni ajratish. Kredit uyushmasi har qanday faoliyat yo'nalishi bo'yicha majburiyatlar va professional resurslarni etarli darajada ajratishi kerak. Vazifalarni ajratish kichikroq kredit uyushmalaridagi xodimlar soni bilan cheklanishi mumkin. 3. Audit dasturi. Kredit uyushmasining auditorlik dasturining siyosatga muvofiqligini aniqlashdagi samaradorligi qayta ko'rib chiqilishi kerak. Samarali audit funktsiyasi va jarayoni mustaqil bo'lishi kerak, mojarolarsiz va rahbariyatga aralashmasdan Kuzatuv qo'mitasiga hisobot beradi. Yillik audit rejasi barcha xavf zonalari tekshirilishini ta'minlash va eng katta xavfga ega bo'lgan sohalarga ustunlik berish uchun zarur. Hisobotlar sharh va choralar ko'rish uchun rahbariyatga berilishi va rahbariyatning javobi bilan direktorlar kengashiga yuborilishi kerak. Har qanday hal qilinmagan muammolarni kuzatib borish juda muhimdir, masalan, imtihon istisnolari va 4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-4947-sonli Farmoni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5296-sonli Farmon keyingi hisobotlarda yoritilishi kerak. Bundan tashqari, a'zolarning hisob- kitoblarini tekshirish kamida ikki yilda bir marta amalga oshirilishi kerak. 4. Yozuvlarni yuritish. Har bir kredit uyushmasining kitoblari aniq o'rnatilgan buxgalteriya tamoyillariga muvofiq saqlanishi kerak. Har bir holda, kredit 5. uyushmasining yozuvlari va hisobvaraqlari uning haqiqiy moliyaviy holatini va operatsiyalarning aniq natijalarini aks ettirishi kerak. Yozuvlar amaldagi bo'lishi va auditorlik tekshiruvini ta'minlashi kerak. Auditorlik tekshiruvi tranzaktsiyaning boshlanishidan to oxirigacha kuzatilishi uchun etarli hujjatlarni o'z ichiga olishi kerak. Yordamchi yozuvlar umumiy daftarning nazorat raqamlari bilan muvozanatda bo'lishi kerak. 6. Jismoniy boyliklarni himoya qilish. Aktivlarni himoya qilishning asosiy usuli vakolatli xodimlarning kirishini cheklashdir. Aktivlarni himoya qilish operatsion siyosati va naqd pulni boshqarish, birgalikda saqlash (dual nazorat), kassa operatsiyalari va kompyuterning jismoniy xavfsizligini ta'minlash tartib-qoidalarini ishlab chiqish orqali amalga oshirilishi mumkin. 7. Xodimlarning malakasi. Kredit uyushmasi xodimlari aniq kundalik operatsiyalar bo'yicha puxta o'qitilishi kerak. Boshqaruv ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqilgan o'quv dasturi bo'lishi kerak va ofis xodimlari uchun o'zaro mashg'ulotlar dasturlari mavjud bo'lishi kerak. Kredit uyushmasi operatsiyalarni davom ettirish va a'zolarga xizmat ko'rsatishni davom ettirish imkoniyatiga ega bo'lganda, xavf nazorat qilinadi. 8. Vorislikni rejalashtirish. Har qanday kredit uyushmasining doimiy muvaffaqiyati iste'foga chiqqan yoki pensiyaga chiqqan taqdirda asosiy boshqaruv lavozimlarini to'ldirish qobiliyatiga katta ta'sir qiladi. O'qitilgan boshqaruv kadrlarini bir lahzada bosib o'tishni ta'minlaydigan vorislik rejasining mavjudligi kredit uyushmasining uzoq muddatli barqarorligi uchun juda muhimdir. Vorislik rejasi Bosh ijrochi direktorga (yoki unga tenglashtirilgan) va boshqa yuqori boshqaruv lavozimlariga (menejer, menejer yordamchisi va boshqalar) murojaat qilishi kerak. Boshqarishning boshqa masalalari Kredit uyushmasi boshqaruvini baholashda e'tiborga olinadigan boshqa muhim omillarga quyidagilar kiradi:  Kredit uyushmasi faoliyatining har bir sohasini qamrab oluvchi siyosat va protseduralarning etarliligi (yozma, kengash tasdiqlangan, ta'qib qilingan);  Byudjet ko'rsatkichlari haqiqiy ko'rsatkichlar bilan taqqoslaganda;  Xavfni o'lchaydigan va kuzatadigan tizimlarning samaradorligi;  Xavotirlarni kamaytirish uchun tavakkalchilik amaliyoti va nazorat qilish usullari;  Xatarlarni boshqarishni rejalashtirish va qaror qabul qilish bilan birlashtirish;  Ekspertiza va auditorlik takliflariga, tavsiyalariga yoki talablariga javob berish;  Qonunlar va qoidalarga rioya qilish;  Kredit va lizingga berilgan zararni qoplash hisobvarag'i va boshqa baholash zaxiralarining etarliligi;  Kredit uyushmasining hajmi va boshqaruv tajribasiga nisbatan taqdim etilayotgan mahsulotlar va xizmatlarning muvofiqligi;  O'zaro nisbatlar tendentsiyalari va tarixini bo'lishish uchun kredit;  Bozorga kirish;  Narxlar tarkibi; va  Asosiy xizmat ko'rsatish mahsulotlarining iqtisodiy samaradorligini tahlil qilish. Direktorlar kengashi va menejment a'zolari oldida juda yuqori darajadagi professional xulq-atvorni saqlash uchun ishonchli javobgarlikka ega: 1. Amaldagi barcha davlat va federal qonunlar va qoidalarga rioya qilish. Shuningdek, menejment irqi, rangi, dini, jinsi, milliy kelib chiqishi, yoshi va nogironligidan qat'i nazar, barcha a'zolarga teng imkoniyat yaratadigan barcha qonun va qoidalarga rioya qilishi kerak. 2. Yuqori darajadagi menejment uchun kompensatsiya siyosati va amaliyotining maqsadga muvofiqligi. Boshqaruv shartnomalarida kredit uyushmasiga ortiqcha qiyinchiliklar tug'dirishi mumkin bo'lgan qoidalar bo'lmasligi kerak. Kengash bosh direktor / menejer va yuqori menejment uchun ishlash standartlarini ta'minlashi va samarali rasmiy baholash jarayoni amalga oshirilganligi va hujjatlashtirilganligini ta'minlashi kerak. 3. Manfaatlar to'qnashuviga yo'l qo'ymaslik. Manfaatlar to'qnashuvini oldini olish va yuzaga kelishi mumkin bo'lgan manfaatlar to'qnashuvini boshqarish bo'yicha tegishli siyosat va tartiblar mavjud bo'lishi kerak. 4. Kasbiy odob-axloq va o'zini tutish. Rahbariyat kredit uyushmasidan ruxsatsiz yoki noo'rin shaxsiy manfaati uchun foydalanmasligi kerak. Kredit uyushmasining mol-mulki vakolatli faoliyatdan tashqari boshqa narsalarda ishlatilmasligi kerak. Tegishli kredit ittifoqi siyosati va tartiblarini amalga oshirishda menejment axloqiy va xolisona harakat qilishi kerak. Reytinglar Boshqaruv reytingi 1, menejment va direktorlarning to'liq samaradorligini ko'rsatadi. Ular o'zgaruvchan iqtisodiy sharoitlar va boshqa tashvishlarga javob beradi va kredit uyushmasi faoliyatini amalga oshirishda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan va kutilayotgan muammolarni muvaffaqiyatli engishga qodir. Boshqaruv reytingi 2 ga teng bo'lganida, kichik kamchiliklar qayd etiladi, ammo menejment muassasaning o'ziga xos sharoitlarini hisobga olgan holda qoniqarli ko'rsatkichlarni qayd etadi. Boshqaruvdagi 3 reyting, operatsion ko'rsatkichlar ba'zi bir choralar etishmayotganligini yoki strategik rejalashtirishning etarli emasligi yoki NCUA nazorati uchun etarli javob bermaslik kabi ba'zi boshqa holatlarning mavjudligini ko'rsatadi. Menejment o'rtacha qobiliyatlardan ko'proq zarur bo'lganda kamtar iste'dod bilan ajralib turadi yoki kredit uyushmasi turi va hajmi bo'yicha o'rtacha darajadan pastroq bo'ladi. Shunday qilib, menejmentning javobgarligi yoki qoniqarli bo'lmagan sharoitlarni to'g'irlash qobiliyati ma'lum darajada etishmayapti. Boshqaruvning 4-darajali reytingi, rahbariyatning o'z vazifalarini bajarishga qodirligi yoki xohishida jiddiy kamchiliklar qayd etilganligini ko'rsatadi. Yoki menejment, odatda, kredit uyushmasini xavfsiz va sog'lom holda boshqara olmaydi deb hisoblanadi yoki manfaatlar to'qnashuvi bilan bog'liq vaziyatlar mavjud bo'lib, menejment o'zining ishonchli vazifalarini to'g'ri bajarmayapti. Bunday hollarda menejmentning zaifligidan kelib chiqadigan muammolar shu qadar jiddiyki, menejmentni mustahkam sharoitlarga erishishdan oldin uni kuchaytirish yoki almashtirish kerak bo'ladi. 5-darajali boshqaruv darajasi, qobiliyatsizlik yoki o'z-o'zini boshqarish aniq ko'rsatilgan holatlarga nisbatan qo'llaniladi. Bunday hollarda, boshqaruvning zaifligidan kelib chiqadigan muammolar shunchalik jiddiyki, xavfsiz va sog'lom operatsiyalarni tiklash uchun ma'muriy harakatlarning bir turini boshlash kerak, shu jumladan boshqaruvni almashtirish. Daromad Kredit uyushmasining doimiy hayotiyligi uning aktivlaridan tegishli daromad olish qobiliyatiga bog'liq bo'lib, bu muassasa kengayishni moliyalashtirish, raqobatbardosh bo'lish va kapitalni to'ldirish va / yoki ko'paytirish imkoniyatini beradi. Daromadlarni baholash va reytingda faqat o'tgan va hozirgi ko'rsatkichlarni ko'rib chiqish etarli emas. Kelajakdagi ko'rsatkichlar teng yoki katta qiymatga ega, shu jumladan turli xil iqtisodiy sharoitlarda ishlash. Ekspertlar "asosiy" daromadlarni baholaydilar: bu kredit uyushmasining uzoq muddatli daromad qobiliyati, daromadlar va bir martalik moddalarning vaqtinchalik tebranishini diskontlash. Buning uchun kredit uyushmasi byudjetining asosliligi va uning asosidagi taxminlarni ko'rib chiqish o'rinli bo'ladi. Ekspertlar, shuningdek, kredit va foiz stavkasi kabi boshqa xavf sohalari bilan o'zaro bog'liqlikni ko'rib chiqadilar. Kredit uyushmasi daromadlarini baholashda e'tiborga olish kerak bo'lgan asosiy omillar quyidagilardir:  Daromad darajasi, o'sish tendentsiyalari va barqarorligi, ayniqsa o'rtacha aktivlarning rentabelligi;  Baholash bo'yicha nafaqalarning etarliligi va ularning daromadga ta'siri;  Byudjet tizimlari, prognozlash jarayonlari va umuman, boshqaruv axborot tizimlarining etarliligi;  Turli xil iqtisodiy sharoitlarda kelajakdagi daromad istiqbollari;  Sof foiz marjasi;  Operatsion bo'lmagan sof daromadlar va zararlar va ularning daromadga ta'siri;  Aktivlarning sifati va tarkibi;  Net qiymat darajasi;  Zarur kapitalni shakllantirish uchun daromadning etarliligi; va  Kredit uyushmasi daromadlarini ishlab chiqarish qobiliyatiga ta'sir etuvchi moddiy omillar, masalan, asosiy vositalar va boshqa ko'chmas mulk ("OREO"). Reytinglar 1-darajali daromadlar hozirda aktivlarning sifati, o'sishi va daromad tendentsiyalarini hisobga olgan holda zararni so'rilishini va kapitalning shakllanishini to'liq ta'minlash uchun etarli bo'ladi. Daromadlari ijobiy va nisbatan barqaror bo'lgan tashkilot, agar ularning daromad darajasi aktivlar sifati va operatsion tavakkalchiliklarni hisobga olgan holda etarli bo'lsa, 2 reytingini olishi mumkin. Tekshiruvchi daromadga 2 baho berilishi kerakligini aniqlash uchun daromad omillari va daromad sifati kabi boshqa omillarni ham ko'rib chiqishi kerak. Amaldagi va prognoz qilingan daromadlar zararni qoplash va me'yoriy 5talablarga muvofiqligini ta'minlash uchun kapitalni shakllantirishni ta'minlash uchun to'liq etarli bo'lmasa, 3 reytingi berilishi kerak. Bunday muassasalarning daromadlariga mos kelmaydigan daromad tendentsiyalari, surunkali ravishda etarli bo'lmagan daromadlar yoki aktivlar bo'yicha qoniqarli ko'rsatkichlardan pastroq bo'lishi ham to'sqinlik qilishi mumkin. 4-darajali daromad sof daromadning notekis o'zgarishi, daromadning keskin pasayish tendentsiyasining rivojlanishi yoki o'tgan davrga nisbatan tushumning sezilarli darajada pasayishi bilan tavsiflanishi mumkin va prognoz qilingan daromadning pasayishi kutilmoqda. Tekshiruvchi boshqa barcha tegishli miqdoriy va sifat ko'rsatkichlarini ko'rib chiqishi kerak, agar bu 4 muvofiq baho bo'lsa, buni aniqlash kerak. Doimiy yo'qotishlarni boshdan kechirayotgan kredit uyushmalari "Daromadlar" da 5 ball bilan baholanishi kerak. Bunday yo'qotishlar kapitalning emirilishi natijasida kredit uyushmasining to'lov qobiliyatiga alohida tahdid solishi mumkin. Odatda 5 ta reyting kredit uyushmalariga beriladi, ular rentabellik darajasi o'n ikki oy ichida tugaydi. Likvidlik - aktivlar va majburiyatlarni boshqarish Aktivlar va passivlarni boshqarish (ALM) bu balans riskini (foiz stavkasi va likvidlik xavfi) baholash, monitoring qilish va nazorat qilish jarayonidir. Sog'lom ALM jarayoni strategik, rentabellik va daromadlarni rejalashtirishni risklarni boshqarish bilan birlashtiradi. Ekspertlar (a) foiz stavkasi xavfining sezgirligi va ta'sir qilish darajasini ko'rib chiqadilar; (b) qisqa muddatli, o'zgaruvchan mablag'lar manbalariga, shu jumladan qarz olishlarga keraksiz bog'liqliklarga bog'liqlik; (c) naqd pulga ayirboshlanadigan aktivlarning mavjudligi; va (d) foizlar xavfi, pul oqimi va likvidligini boshqarish, shu jumladan ALMga nisbatan texnik vakolat, 5 YO.ABDULLAYEV, T.QORALIYEV, SH.TOSHMURODOV, S.ABDULLAYEVA 2010 yil O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-4947-sonli Farmoni shu bilan birga faoliyatdagi yo'qotish ehtimoli uning kapitaliga nisbatan ortiqcha emasligiga ishonch hosil qilish. ALM foiz stavkasi va likvidlik xatarlarini qoplaydi, shuningdek strategik va obro'ga oid xatarlarni o'z ichiga oladi. Foiz stavkasi xavfi Foiz stavkasi xavfi - foiz stavkalari darajasining o'zgarishi sababli daromad va kapitalga salbiy ta'sir qilish xavfi. Foiz stavkasi tavakkalchiligi, asosan, kredit uyushmasining investitsiya va kredit portfellari qiymatining sezgirligi va foiz stavkalarining o'zgarishiga ta'sir qilish nuqtai nazaridan baholanadi. Miqdordagi foizlar oddiy foizlar usulidan foydalangan holda olingan foizlardan yuqori bo'ladi. Foizlar har oy asosiy qarz uchun to'lanadi, o'tgan oylar bo'yicha hisoblangan foizlar. Qisqa vaqt oralig'ida foizlarni hisoblash ikkala usul uchun ham o'xshash bo'ladi. Kredit berish muddati oshgani sayin foizlarni hisoblashning ikki turi o'rtasidagi tafovut kuchaymoqda. Quyidagi jadval aralash qiziqish qanday ishlashini tasvirlaydi. Yil Boshlang'ich kredit Foiz 15% Kreditni tugatish 1 $300,000 $45,000.00 $345,000 2 $345,000 $51,750.00 $396,750 3 $396,000 $59,512.50 $456,263 4 $456,263 $68,439.68 $524,702 5 $524,702 $78,705.28 $603,407 6 $603,407 $90,511.07 $693,918 7 $693,918 $104,087.73 $798,006 8 $798,006 $119,700.89 $917,707 9 $917,707 $137,656.03 $1,055,363 10 $1,055,363 $158,304.43 $1,213,667 11 $1,213,667 $182,050.10 $1,395,717 12 $1,395,717 $209,357.61 $1,605,075 13 $1,605,075 $240,761.25 $1,845,836 14 $1,845,836 $276,875.44 $2,122,712 15 $2,122,712 $318,406.76 $2,441,118 16 $2,441,118 $366,167.77 $2,807,286 17 $2,807,286 $421,092.94 $3,228,379 18 $3,228,379 $484,256.88 $3,712,636 19 $3,712,636 $556,895.41 $4,269,531 20 $4,269,531 $640,429.72 $4,909,961 20 yil oxiriga kelib, 300 ming dollarlik kredit bo'yicha qarzi qariyb 5 million dollarni tashkil etadi. Murakkab foizlarni hisoblashning sodda usuli quyidagi formuladan foydalanishdir. ALMni baholashda, kredit uyushmasining aktivlar rentabelligi va bozor sharoitlariga nisbatan qarzlarni moliyalashtirish xarajatlariga e'tibor qaratish lozim. Ushbu komponentni baholashda tekshiruvchi quyidagilarni hisobga oladi: menejmentning foiz stavkalari xavfini aniqlash, o'lchash, monitoring qilish va nazorat qilish qobiliyati; kredit uyushmasining hajmi; uning faoliyatining mohiyati va murakkabligi; va foiz stavkasi xavfiga ta'sir qilish darajasiga nisbatan uning kapitali va daromadining etarliligi. Tekshiruvchi shuningdek belgilangan siyosatlarning umumiy etarliligi, risklarni optimallashtirish strategiyasining samaradorligi va foiz stavkasi tavakkalchilik metodologiyasini ko'rib chiqadi. Ushbu siyosat individual javobgarlikni, kredit uyushmasining tavakkalchilikka bag'ishlanganligini va qarorlarni qabul qiluvchilarga o'z vaqtida monitoring va hisobot berilishini ta'minlashi kerak. Ekspertlar ALM tizimi balansning murakkabligi va kapital darajasi bilan mutanosib ekanligini aniqlaydilar. Foiz stavkasi xavfiga sezgirlikni baholashda e'tiborga olish kerak bo'lgan asosiy omillarga quyidagilar kiradi:  Asbob, portfel va balans darajasida foiz stavkalari xavfi;  Balans tuzilishi;  Likvidlikni boshqarish;  Xatarlarni boshqarish bo'yicha xodimlarning malakasi;  Kengash va yuqori menejment tomonidan kuzatuv sifati;  O'zgaruvchan iqtisodiy iqlim sharoitida daromad va kapital tendentsiyasini tahlil qilish;  Siyosatning ehtiyotkorligi va xavf chegaralari;  Biznes-reja, byudjet va prognozlar; va, Likvidlik xavfi Likvidlik xavfi kundalik operatsiyalarga salbiy ta'sir ko'rsatmasdan hozirgi va kelajakdagi pul oqimlari ehtiyojlarini samarali qondira olmaslik xavfidir. Likvidlik kredit uyushmasining hozirgi va kutilgan pul oqimlari ehtiyojlarini qondirish qobiliyati, masalan, kredit talabini moliyalashtirish, ulushni olish va majburiyatlar va xarajatlarni to'lash asosida baholanadi. Likvidlik xavfi ortiqcha mablag'larni yomon boshqarishni ham o'z ichiga oladi. Likvidlik kоeffisiеntini tаhlili № Ko’rsаtkichlаr Sаtr kоdi Yil bоshi Yil охiri O’sish sur’аti, 1 Pul mаblаg’lаri 320+380 41925 1294056 1252131 2 Qisqа muddаtli invеstisiyalаr 370 33800 33800 0 3 Dеbitоrlik kаrzlаr 210 1069499 231819 837680 4 Zахirа vа хаrаjаtlаr (kеlgusi dаvr хаrаjаtlаrn chеgirilаdi) 140+200 9859095 18609712 8750623 5 Qisqа muddаtli mаjburiyatlаr Hisоblаsh usuli 600 4155421 7980357 3824936 6 Jоriy likvidlik kоeffisiеnti (Kjl) [(sаtr. 1+2 + 3 + 4 + ): sаtr. 5] 2,648 2,527 -0,121 7 Оrаliqni qоplаsh likvidlik kоeffisiеnti (Ktl) [(sаtr. 1+ 2+ 3):sаtr. 5] 0,276 0,195 0,081 8 Mutlоk likvidlik kоеffisiеnti (Kml) [(sаtr. 1+ 2):sаtr. 5] 0,018 0,166 0,148 Ekspert joriy va prognoz moliyalashtirish ehtiyojlariga nisbatan likvidligi va likvidlik istiqbolli manbalari joriy darajasini hisoblaydi. Moliyalashtirish ehtiyojlarini kredit talab o'z ichiga oladi, ulushi echish, va majburiyatlar va xarajatlar to'lov. Tekshiruvchilar qisqa muddatli ishonish sharh, mablag'larning uchuvchi manbalari, qarzlar haqida hech qanday o'ta ishonish, shu jumladan,; aktivlarning mavjudligi pulga tez almashtiriladigan; va likvidligi va pul oqimi boshqarish uchun texnik vakolatlari nisbiy. Sinaluvchilar ortiqcha likvidlikning kredit uyushmasining sof foiz marjasiga ta'sirini ham ko'rib chiqadilar, bu esa foiz riski ko'rsatkichi hisoblanadi. Kuchli likvidlikni boshqarish tizimining asosi kredit uyushmasining asosiy xatarlarini va ushbu xatarlarni baholash uchun o'lchov tizimini aniqlashdir. Likvidlikni boshqarishni baholashda e'tiborga olinadigan asosiy omillar quyidagilardir: Balans tuzilishi; Kutilmagan hodisalarni qondirish uchun favqulodda rejalashtirish (mablag'larning manbalari-qarz uchun qoidalarni etarliligi, masalan, kredit liniyalari, korporativ kredit uyushmasi a'zolik, FHLB shartnomalar); Ortiqcha likvidlik davrlarini boshqarishni rejalashtirish; Pul oqimi byudjetlari va prognozlari; va Likvidlikni boshqarishni rejalashtirish va qaror qabul qilish bilan integratsiya qilish. Tekshiruvchilar tashkil siyosat umumiy etarlilik ko'rib chiqamiz, chegaralari, va xavf optimallashtirish strategiyasi samaradorligi reytingini tayinlash qachon. Bu siyosat individual mas'uliyat belgilab kerak, kredit Ittifoqining xavf bag'rikenglik, va o'z vaqtida monitoring ta'minlash va qaror tasvirga uchun hisobot. Tekshiruvchilar likvidlikni boshqarish tizimining balans murakkabligi va kapital miqdori bilan mos kelishini aniqlaydilar. Bunga xavfni nazorat qilish va nazorat qilish mexanizmlarini baholash, risklarni ta'sir qilish kredit uyushmasining xavf chegaralariga yaqinlashganda yoki oshib ketganda menejmentning javobi va kerak bo'lganda tuzatuvchi choralar kiradi. Reytinglar Bir reyting 1 kredit uyushmasi balansi xavf faqat kamtarona ta'sir eksponatlar, deb ko'rsatadi. Menejment xatarlarni samarali boshqarish uchun zarur boshqaruv, protsedura va resurslarga ega ekanligini ko'rsatdi. Foiz stavkasi xavf va likvidligi xavf boshqarish kredit uyushmasining tashkil etish va rejalashtirish ovoz qarorlar targ'ib qilish integratsiya qilingan. Likvidlik ehtiyojlari rejalashtirilgan moliyalashtirish va mablag'larni nazorat qilish orqali amalga oshiriladi. Likvidlik favqulodda vaziyat rejalari tuzilgan va kutilmagan moliyalashtirish ehtiyojlarini qondirishda samarali bo'lishi kutilmoqda. Daromad va kapital darajasi kredit uyushmasi tomonidan qabul qilingan balans xavfi darajasini sezilarli darajada qo'llab-quvvatlaydi. 2 reytingi kredit uyushmasining xavf-xatarga duchor bo'lishi oqilona ekanligini, menejmentning xavf-xatarni aniqlash, o'lchash, nazorat qilish, nazorat qilish va hisobot berish qobiliyati etarli ekanligini ko'rsatadi va uning oqilona kutilgan ehtiyojlarini qondira oladi. Daromad ishlash yoki kapital o'rnini salbiy ta'sir qiladi, deb o'rtacha salohiyati faqat bor. Siyosat, xodimlar va rejalashtirish risklarni boshqarish qarorlar qabul qilish jarayonining bir qismi sifatida amalga oshirilishini aks ettiradi. Daromad va kapital darajasi kredit uyushmasi tomonidan qabul qilingan balans xavfi darajasini etarli darajada qo'llab- quvvatlaydi. 3 reytingi kredit uyushmasining xavf-xatarga ta'siri sezilarli ekanligini va menejmentning xavf-xatarni boshqarish va nazorat qilish qobiliyatini yaxshilashni talab qiladi. Likvidlik kutilgan operatsion ehtiyojlarni qondirish uchun etarli bo'lmasligi mumkin. Siyosatni, protseduralarni yoki tashkilotning balans xatarlarini tushunishni kuchaytirish uchun yaxshilanishlar zarur. 3 reytingi, shuningdek, kredit uyushmasining o'z-o'zidan xavf-xatar chegaralariga javob bermasligini yoki ishlashni muvofiqlashtirishga o'z vaqtida choralar ko'rmasligini ham ko'rsatishi mumkin6. Daromad va kapital darajasi kredit uyushmasi tomonidan qabul qilingan balans xatari darajasini etarli darajada qo'llab-quvvatlamasligi mumkin. 6 - www.cbu.uz-(O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki) www.gov.uz-(O‘zbekiston Respublikasi hukumati portali) www.frbsf.org -San-Fransisko federal rezerv bankirasmiy sayti www.worldbank.org jahon banki rasmiy vebsayti www.imf.org xalqaro valyuta fondi - www.stat.uz-(O‘zbekiston Respublikasi statistika qo‘mitasi) – www.lex.uz-(O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi) 4 va 5 reytinglari kredit uyushmasining xavfga salbiy ta'sir ko'rsatishini ko'rsatadi. Menejment foiz stavkasi xavfini o'lchash va boshqarish uchun maqbul imkoniyatni namoyish etmaydi, yoki kredit uyushmasi qabul qilinmaydigan likvidlik pozitsiyasiga ega. Modellashtirish stsenariylar ostida tahlil bajarish muhim yomonlashuvi kredit uyushmalari ball uchun juda mos ekanligini ko'rsatadi 4 va kredit uyushmalari ball uchun muqarrar 5. 4 yoki 5 reytinglari kredit uyushmasi mablag'lar talablarini etarlicha qondira olmaydigan likvidlik darajasini ham ko'rsatishi mumkin. Bunday kredit uyushmasi o'zining foiz-stavkali salmog'ini pasaytirish, likvidliligini oshirish yoki boshqa holatini yaxshilash uchun zudlik bilan chora ko'rishi lozim. Daromad va kapital darajasi kredit uyushmasi tomonidan qabul qilingan balans xavfi darajasini etarli darajada qo'llab- quvvatlamaydi. 5 reytingi kredit uyushmasi uchun juda xavfli ta'sir qilish yoki likvidlik pozitsiyasiga ega bo'lib, kredit uyushmasining davom etishi uchun tahdid tug'diradi. Xatarlarni boshqarish amaliyoti hajmi uchun to'liq etarli bo'lgan, nafislik, va balans darajasi xavf kredit uyushmasi tomonidan olingan. Sezuvchanlik-bozor xavfi sezuvchanlik, ayniqsa foiz xavfi "Bozor xavfi" ga sezuvchanlik, tuyalardagi" S " murakkab va rivojlanayotgan o'lchov maydonidir. 1995 da Federal rezerv va OCC tomonidan foiz stavkasi xavfi, barcha kreditlar va depozitlarning foiz stavkalarining nisbatan keskin va kutilmagan siljishlariga nisbatan sezgirligini hal qilish uchun qo'shilgan. Ichida 1995 bundan tashqari, banklar fermerlar uchun kredit manfaatdor edilar, va fermerlar befarqligi o'ziga xos ekin narxlar fluctuate sifatida kredit qaytarib to'lashlari qilish qobiliyati. Klassik nisbati tahlil farqli o'laroq, tuya tizimining eng asoslangan qaysi, qaysi nisbatan ma'lum tayanadi, tarixiy, audit moliyaviy jadvallar, bu oldinga qarash yondashuv, ularning ta'sirini modellashtirish keyin turli faraziy kelajak narx va darajasi stsenariylarini o'rganish va ishtirok. Yondashuvdagi o'zgaruvchanlik ahamiyatlidir. Iyun oyida 1996 Qo'shma agentligi siyosati bayonot OCC tomonidan chop etilgan, G'aznachilik, Fed va FDIC quyidagi natijasida foiz stavkalari salbiy harakatlar uchun bankning moliyaviy holatini ta'sir sifatida foiz xavfi aniqlash repricing yoki yozuvchi adolat mismatch xavfi-bank aktivlari Kupon o'zgarishlar muddatda yoki vaqt farqlar, majburiyatlari va balansdan tashqari-lavha asboblar egri chiziq xavfi - hosil egri chizig'i qiyaligining o'zgarishi asosiy xavf-stavkalari tuzatish nomukammal korelasyonlar kasb va aks holda shunga o'xshash repricing xususiyatlari bilan turli vositalar bo'yicha to'langan (masalan, 3 oy G'aznachilik bill versus 3 oy LIBOR) option xavf-foiz stavkasi bilan bog'liq imkoniyatlari bank mahsulotlari ko'milgan. Tuyalar tizimi 2007-2008 yillardagi moliyaviy inqirozni erta aniqlash va oldini olishni ta'minlay olmadi. 2009 yil iyun oyida FDIC oldinga yo'naltirilgan nazorat yondashuvini e'lon qildi va front line bank ekspertlariga keng qamrovli treninglar o'tkazdi. Bu nazorat va iste'molchilar huquqlarini himoya qilish bo'limi xodimlari bor (DSC) kim banklar tashrif, amaliy vaziyatlarda rasmiy ko'rsatmalarni qo'llash, baholash qilish, va FDIC nomidan tuya reytinglarini tayinlash. FDIC bank qobiliyatsiz stavkalari har qanday sabab bilan juda xavotirda ular cheklangan sug'urta hovuz ekan. Shu davrda turli boshqa muharriridan natijalari ko'pincha ommaviy oshkor bilan, katta banklarning rasmiy stress test boshladi. Qarangli Stress testi (moliyaviy), Bankdagi stress testlari royxati, tizimli muhim banklar ro'yhati. Bozor xavfiga sezuvchanlik tobora ortib borayotgan hududni qamrab olishi mumkin. Nima foiz stavkasi va xo'jalik tovar narxlari xavfi baholash sifatida boshladi vaqt davomida chidamli o'sdi. Oldinga qarashli nazorat va bozor xavfiga sezuvchanlik quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin. Har qanday kredit konsentratsiyalarini baholash, monitoring qilish va boshqarish, masalan, muayyan guruhlarga qarz berish: tashkil etilgan tijorat ko'chmas mulk kredit, yoki sotib olish uchun kredit, rivojlantirish, va qurilish qishloq xo'jaligini kreditlash energiya sektorini kreditlash tibbiy kreditlash kredit karta kreditlash Bozorga asoslangan narx o'zgarishiga ta'sir qilish, shu jumladan: valyuta tovarlarni aktsiyalar derivativlar, shu jumladan foiz stavkasi, kredit defolti va svoplarning boshqa turlari. Umumiy aktivlar va passivlarni boshqarish Quyidagi holatlar bir yoki bir necha mavjud bo'lsa tekshiruvchilar normativ tashvish bo'ladi: Foiz stavkasi xavfi hal umumiy shaxs/majburiyatlarni boshqarish siyosati, likvidligi, va favqulodda moliyalashtirish yo'q yoki etarli ham bo'ladi. Kengash xavf-xatarga ta'sir qilishning nomaqbul chegaralarini o'rnatdi. Idorasi siyosat yoki chegaralari bilan mos kelmasligi yo'q. Boshqaruvni o'lchash, monitoring va hisobot tizimlarida kamchiliklar mavjud. Tijorat banklarining passivlari talab qilib olinish darajasiga koʻra quyidagi tarkibiy qismlarga boʻlinadi: 1) talab qilib olinadigan depozitlar; 2) boshqa banklarning ―Vostro‖ vakillik hisobraqamidagi pul mablagʻlari; 3) muddatli depozitlar; 4) jamgʻarma depozitlar; 5) bankning qimmatli qogʻozlarini sotishdan olingan mablagʻlar; 6) boshqa banklardan olingan kreditlar; 7) regulyativ kapital. Transaksion depozitlardan resurs sifatida foydalanish tijorat banklarining likvidliligiga jiddiy ziyon yetkazadi. Respublikamiz tijorat banklarida transaksion depozitlardan toʻgʻridan toʻgʻri, yaʻni muddatli depozit shartnomasi tuzmasdan turib, resurs sifatida foydalanish hollari mavjud. Buning natijasida, tijorat banklarining faoliyatidagi likvidlilik va kredit riski kuchaymoqda. Chunki transaksion depozit nobarqaror passiv hisoblanadi va shu sababli, istalgan vaqtda Taqqoslash parametri Aktivlar Majburiyatlar Ta'rif Korxonaga tegishli bo'lgan har qanday ijobiy pul qiymatini ishlab chiqarish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan moddiy yoki nomoddiy narsalar aktiv deb ataladi. O'tgan voqealar yoki bitimlar tufayli bir kompaniya yoki korxona boshqasiga majburiy bo'lgan ba'zi bir pul imtiyozlarining kelajakdagi har qanday majburiyatlari majburiyat deb nomlanadi. Kelajak qiymati Har yili qadrsizlanish tendentsiyasiga ega. Bu amortizatsiya qilinmaydigan xarakterga ega. Sifatida tasniflanadi Asosiy vositalar, joriy aktivlar, sarflanadigan aktivlar, likvid aktivlar, nomoddiy aktivlar, xayoliy aktivlar. Uzoq muddatli majburiyatlar, asosiy majburiyatlar, shartli majburiyatlar va muddatli majburiyatlar. Sifatida hisoblanadi Kapital + majburiyatlar Aktivlar – kapital hisobraqam egasi tomonidan talab qilib olinishi mumkin. Kredit esa, muddatli boʻlib, uni muddatidan oldin qaytarib olish mumkin emas. Bundan tashqari, transaksion depozitlardan resurs sifatida foydalanish tijorat banklarining depozit bazasiga salbiy taʻsir qiladi. Tijorat banklarining qimmatli qogʻozlar bozoridagi ishtiroki: 1. Emitent sifatida; 2. Investor sifatida; 3. Vositachi sifatida. Tijorat banklari emitent sifatida quyidagi qimmatli qogʻozlarni muomalaga chiqaradi: . Emission qimmatli qogʻozlar (aksiyalar, obligatsiyalar, opsionlar) Noemission qimmatli qogʻozlar (depozit sertifikatlari, jamgʻarma sertifikatlari) Qimmatli qogʻozlarni emissiya qilish 5 bosqichdan iborat: 1. Qimmatli qogʻozlarni joylashtirish toʻgʻrisidagi qarorni qabul qilish 2. Qimmatli qogʻozlarni chiqarish toʻgʻrisidagi qarorni tasdiqlash 3. Chiqarilgan qimmatli qogʻozlarni davlat roʻyxatidan oʻtkazish 4. Qimmatli qogʻozlarni joylashtirish 5. Qimmatli qogʻozlarni chiqarish yakunlari toʻgʻrisidagi hisobotni davlat roʻyxatidan oʻtkazish. Tijorat banklariga qimmatli qogʻozlarni chiqarishga ruxsat beradigan organlar: . Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki . Oʻzbekiston Respublikasi Davlat raqobat qoʻmitasi huzuridagi Qimmatli qogʻozlar bozorini muvofiqlashtirish va rivojlantirish markazi. Tijorat banklari ustav kapitalini shakllantirish uchun oddiy va imtiyozli aksiyalarni muomalaga chiqaradi. Bankning barcha aksiyalari tartib raqami va chiqarilgan vaqtidan qatʻi nazar bir xil nominal qiymatga ega boʻlishi shart. Muomalaga chiqarilgan aksiyalar toʻliq sotib boʻlinmagunga qadar yangi aksiyalarni muomalaga chiqarishga ruxsat etilmaydi. Qimmatli qogʻozlar prospekti bank Boshqaruvi tomonidan tayyorlanadi va Boshqaruv raisi hamda Bosh hisobchi tomonidan imzolanadi. Qimmatli qogʻozlar prospektida quyidagi maʻlumotlarning boʻlishi shart: 1. Emitent toʻgʻrisidagi maʻlumotlar 2. Emitentning moliyaviy holati toʻgʻrisidagi maʻlumotlar. 3. Qimmatli qogʻozlarni oldingi emissiyasi toʻgʻrisidagi maʻlumotlar Sessiya – sertifikat boʻyicha talab qilib olish huquqidan boshqa shaxs foydasiga voz kechish. Sedent – sertifikat boʻyicha talab qilib olish huquqidan boshqa shaxs foydasiga voz kechayotgan tomon. Sessionariy – sertifikat boʻyicha talab qilib olish huquqini oluvchi tomon. Bazel standartiga koʻra, tijorat banklarining regulyativ kapitali 3 qismdan iborat: RK = K¹ + K² + K³ Bu yerda: K¹-birinchi darajali kapital K²- birinchi darajali qoʻshimcha kapital K³-ikkinchi darajali kapital ―Tijorat banklari kapitalining monandligiga qoʻyiladigan talablar toʻgʻrisida‖ gi nizomga asosan. Tijorat banklarining (I) darajali kapitali 2 qismga ajratildi: 1. I darajali asosiy kapital (K¹) 2.(I darajali qoʻshimcha kapital (K²) I darajali asosiy kapitalning tarkibi: (K¹) 1. Bankning toʻliq toʻlangan oddiy aksiyalari. 2. Qoʻshilgan kapital (oddiy aksiyalarni bozor bahosi va nominal qiymati oʻrtasidagi farq). 3. Taqsimlanmagan foyda (30905 va 30908 – hisobraqamlar olinmaydi) 4. Ozchilikning ulushi . devalvatsiya zahirasi. Birinchi darajali qoʻshimcha kapital tarkibi: 1. Nokumulyativ muddatsiz imtiyozli aksiyalar 2.Qoʻshilgan kapital (imtiyozli aksiyalarning bozor bahosi va nominal qiymati oʻrtasidagi farq) 20 3. Birinchi darajali qoʻshimcha kapitalga qoʻshilish shartlariga javob beruvchi shoʻba korxonalarning ishtirok etish ulushi (shoʻba korxonalari tomonidan chiqarilgan va uchinchi shaxslar ixtiyorida boʻlgan kapitalga tenglashtirilgan vositalar). Birinchi darajali kapitaldan chegirmalar: (K¹ + K²) * nomoddiy aktivlar; * birlashmagan xoʻjalik yurituvch7i subyektlar kapitaliga qilingan barcha investitsiyalar; * boshqa banklarning kapitaliga qilingan investitsiyalar. Ikkinchi darajali kapital tarkibi: (K³) 1. Joriy yilning sof foydasi. 2. Standart kreditlarga yaratilgan zahiralarning tijorat banklari aktivlarining riskka tortilgan summasining 1,25 foizidan oshmaydigan qismi 3. Aralash turdagi majburiyatlarning I darajali kapitalning uchdan bir qismidan oshmaydigan qismi 4. Subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlari (obligatsiyalar). 5. Qayta baholash zahirasining 45 foizi. 7 Karaliyev T. Sattarov O. va boshqalar ―Tijorat banklari faoliyati tahlili‖. Oʻquv qoʻllanma. 2013-yil. 192 bet. 5. MullajanovF.M. Oʻzbekiston Respublikasi bank tizimi. – Toshkent: Oʻzbekiston, 2011. Tijorat banklarning aktiv va passivlarini boshqarish zaruriyati rivojlangan mamlakatlar bank tizimida 1960-yillardan keyin vujudga kelgan. Dastlab, banklarda aktivlarni oʻzaro mutanosiblikda joylashtirish, bank foydasi barqarorligini taʻminlash, banklarda risk darajasini kamaytirish kabi masalalar ularning aktivlarini boshqarish zaruriyatini keltirib chiqardi. 1980-yillarga kelib banklarda integrasiyalashuv jarayonining chuqurlashuvi, moliyaviy resurslarning mamlakatlararo suzib yuruvchanligiga sharoitining yaratilganligi va iqtisodiyotning tobora globallashuvi bank likvidliligini taʻminlash va zarur miqdorda foydasini shakllantirish uchun faqatgina bank aktivlarini boshqarish kifoya boʻlmay qoldi. Xalqaro moliya bozorlarida resurslarga boʻlgan raqobatning kuchayishi, bank riskli aktivlari va muddatli majburiyatlari oʻrtasidagi nomutanosiblik holatlari, bank oʻz majburiyatlarini toʻliq va belgilangan muddatda bajarish bilan bogʻliq masalalar bank passivlarini boshqarishga boʻlgan zaruriyatni keltirib chiqardi. Hozirgi davrda bank aktivlari va passivlarini boshqarish faol rivojlanish bosqichiga kirdi, bugungi kunga kelib aktivlar va passivlarni boshqarish nafaqat banklarda, balki yirik kompaniya va firmalarda ham keng qoʻllanilmoqda. Xulosa Soʻnggi yillar davomida Oʻzbekiston Respublikasi bank tizimini takomillashtirish boʻyicha olib borilayotgan islohotlarning dastlabki natijalari bank faoliyatining fundamental asoslarini shakllantirish va amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar oʻrtasida maʼlum uzilishlar mavjudligidan dalolat bermoqda. Mazkur holat birinchi navbatda, bank tizimining yaqin va uzoq istiqboldagi holatini belgilab beruvchi strategik rivojlanish dasturlari va yoʻnalishlariga taʼalluqlidir. Xususan, Oʻzbekiston Respublikasini 2017 – 2021 yillar davomida yanada rivojlantirish boʻyicha Harakatlar strategiyasida: “Bank faoliyatini tartibga soluvchi zamonaviy tamoyil va mexanizmlarni joriy etish, ularning samarali faoliyat koʻrsatishiga yoʻl qoʻymayotgan toʻsiqlarni bartaraf etish yoʻnalishida 2018-2019 yillarga moʻljallangan bank faoliyatini yanada takomillashtirish boʻyicha chora-tadbirlar, shu jumladan bank nazorati boʻyicha Bazel qoʻmitasining talablariga asosan, tijorat banklarining mablagʻlari yetarliligi va likvidliligi darajasi koʻrsatkichini qoʻllab- quvvatlash” zarurligi qayd etilgan. Bu bilan 2019 yilning yakunigacha bank nazorati boʻyicha xalqaro Bazel – 3 kelishuvi talablarining bank faoliyatiga joriy etish jarayonlari yakunlanishi nazarda tutilmoqda. Bundan tashqari, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12 sentyabrdagi “Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish chora- tadbirlari toʻgʻrisida”gi PQ – 3270 son Qarorida qayd etilgan “2018 yilning 1 apreligacha banklarni ilgʻor amaliyot va xalqaro standartlar asosida faoliyat yuritadigan moliyaviy barqaror va raqobatdosh muassasasiga sifatli transformatsiya qilishga yoʻnaltirilgan uzoq muddatli rivojlantirish strategiyalarini belgilangan tartibda ishlab chiqish va tasdiqlash” vazifasining toʻliq bajarilmasligi strategik masalalarning muhimlilik darajasi xozircha bank tizimida toʻliq eʼtirof etilmayotganligidan dalolat beradi. Bank faoliyatini rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqishning metodologik muammolariga bagʻishlangan tadqiqotlar miqdorining yetarli darajada boʻlishiga qaramasdan, fikrimizcha, bir qator jiddiy muammolar yoritilmasdan qolmoqda. Xususan: - strategiyani ishlab chiqish jarayoniga tizimli holda yondashmaslik (bunday atamadan foydalanilganligiga qaramasdan); - metodologik tavsiyalarning bank amaliy faoliyati bilan toʻliq aloqador emasligi hamda shakllantirilgan xulosalar aksariyat holatlarda real vaziyatga mos kelmasligi; - tijorat banklarida amaliy jihatdan qoʻllanilishi mumkin boʻlgan rivojlantirish strategiyasining umumqabul qilingan metodologiyasining mavjud emasligi. Keltirilgan mulohazalarga koʻra, tijorat banklari faoliyatini rivojlantirish strategiyasini metodologik asoslarini takomillashtirish sohasidagi dolzarb muammolarning yetarli darajada va kompleks holda tadqiq qilinmaganligi, shuningdek, ularning yechimlarini topish ilmiy va amaliy ahamiyatga molikligi, kelgusi ilmiy tadqiqotlarning maqsadi, vazifalari va tarkibiy tuzilmasini belgilab olishga zamin yaratadi. Tijorat banklari faoliyatini rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqishning metodologik asoslariga oid muammolar koʻplab xorij va mamlakatimiz olimlari tomonidan tadqiq etilgan. Xususan, Z.M.Anisimovaning “Bank strategik menejmentini rivojlantirish” nomli ilmiy tadqiqot ishida bank strategiyasi: “tijorat bankining uzoq muddatli faoliyati rejasi boʻlib, u qabul qilingan vazifalar va maqsadlarga erishishni taʼminlaydi hamda moliyaviy barqarorlikni taʼminlash sharti bilan har bir tarkibiy boʻlinma faoliyatini muvofiqlashtirishni nazarda tutadi” deb ifodalagan. Bunda bank strategiyasi va bank siyosatlari oʻrtasida oʻzaro aloqadorlik mavjudligi alohida qayd etib oʻtilgan. Lekin, tijorat banklari tomonidan funksional strategiyalarning qaysi birlari ishlab chiqilishi lozimligi, shuningdek, ushbu funksional strategiyalar doirasida qaysi bir siyosatlarni shakllantirish kerakligi va ularni oʻzaro bogʻliqligini taʼminlash mexanizmini ishlab chiqish mazkur ilmiy ishda yetarlicha yoritilmagan. O.Yu. Sviridovning “Moliyaviy globallashuvning inqirozi sharoitida Rossiya tijorat banklarini rivojlantirish strategiyasi” nomli ilmiy tadqiqot ishida strategiya oʻz tarkibiga strategik pozitsiyani egallash, raqobat afzalliklarini va bankning biznes konsepsiyasini aniqlash, mijozlar bilan munosabatlarni shakllantirish tizimlarini ishlab chiqish lozimligi taʼkidlab oʻtilgan. Ammo, mazkur ilmiy tadqiqot ishida bank strategiyasining tarkibiy tuzilmasi va ular oʻrtasidagi oʻzaro aloqadorlikni taʼminlashning metodologik xususiyatlari tadqiq etilmagan. Maykl Luka, Djon Klyaynberg va Sendil Mullaynatanning Harvard Business Review (HBR) da eʼlon qilingan “Algoritmlarga ham menejerlar zarur” nomli ilmiy maqolasida strategiyaning haddan tashqari sodda tuzilmasini taklif etgan. Ularning fikriga koʻra, kelajak proyeksiyasini yaratish metodologiyasida muammo, sabab va yechimlar ketma-ketligidan foydalanish yetarlidir deb taʼkidlangan. Fodalangan adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-4947-sonli Farmoni 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5296-sonli Farmon 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 6 maydagi PQ-2344- sonli “Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Qarori O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2016 y., 25-son, 70-modda 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12 sentyabrdagi “Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirishga doir chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3270-sonli Qarori 5. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2015 yil 13 avgustdagi “Tijorat banklarining likvidliligini boshqarishga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida”gi 2709-sonli Nizomi. 6. Abdullaev Y., Qoraliev T., Toshmurodov SH., Abdullaeva S. Bank ishi. O‘quv qo‘llanma. – T.: “IQTISOD – MOLIYA ”, 2009 y. – 548 bet. 3.2. Abdullaeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. –T.: Moliya, 2002. –304 3.3. Abdullayeva Sh.Z. “Bank ishi” Т.TMI., 2005 y. 7. Mirziyoyev Sh. M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib- intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.” – T.: “O‘zbekiston” 2017 yil, Mirziyoyev Sh. M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.” T.: - “O‘zbekiston” 2017 yil, Internet saytlari - www.cbu.uz-(O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki) www.gov.uz-(O‘zbekiston Respublikasi hukumati portali) www.frbsf.org -San-Fransisko federal rezerv bankirasmiy sayti www.worldbank.org jahon banki rasmiy vebsayti www.imf.org xalqaro valyuta fondi - www.stat.uz-(O‘zbekiston Respublikasi statistika qo‘mitasi) – www.lex.uz-(O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi)