O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “Moliya” Fanidan KURS ISHI Mavzu: TIJORAT BANKLARI INVESTITSION FAOLIYATINI SAMARALI TASHKIL ETISH MASALALARI KENGAYTIRISH YO’NALISHLARI Toshkent-2023 1 R E J A KIRISH 1. Tijorat banklarining investitsion faoliyatining iqtisodiy ahamiyati va nazariy asoslari 2. Tijorat banklari investitsion faoliyatining amaldagi holatining tahlili 3. Tijorat banklari investitsion faoliyatini samarali tashkil etishni rivojlantirish yo’llari Xulosa Fоydalanilgan adabiyotlar ro’yхati 2 KIRISH O'zbekiston mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq tashqi iqtisodiy faoliyatni kengaytirib, bir qancha xalqaro moliyaviy institutlar va xorijiy banklar bilan o'zaro foydali aloqalar o'rnata boshladi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish, kengaytirish uchun huquqiy asoslarini yaratib bergan asosiy qonun hujjatlari qabul qilindi. Ko'plab Prezident Farmonlari va Hukumat qarorlari ishlab chiqildi. Bular, avvalo, "Xorijdan mablag' jalb qilish to'g'risida"gi, "Tashqi iqtisodiy faoliyat to'g'risida"gi, "Investitsiya faoliyati to'g'risida"gi (yangi tahrir), "Chet el investitsiyalari to'g'risida", "Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to'g'risida"gi Qonunlar hamda boshqa me'yoriy-huquqiy hujjatlar bo'lib, ular tashqi iqtisodiy aloqalarni amalga oshirish, tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida xalqaro shartnomalar tuzish va ularni bajarish uchun asosiy shart- sharoitlarni yaratib berdi. Shuni ta'kidlash joizki, O'zbekistonning xalqaro moliyaviy institutlar va xorijiy banklar bilan aloqasi ham uzoq muddatli, ham qisqa muddatli ahamiyatga ega bo'lgan eng muhim vazifalarni birga qo'shish maqsadlaridan kelib chiqib amalga oshiriladi. Bunda, birinchidan, O'zbekistondagi barcha xo'jalik sub'ektlarining tashqi dunyo bilan o'zaro aloqalari uchun teng huquqli va milliy manfaatlarga mos keladigan shart-sharoitlar yaratish asosida xalqaro valyuta-moliya va savdo mexanizmlariga qo'shilish nazarda tutiladi. Ikkinchidan, respublikaning joriy muammolarini hal etishga bevosita ko'maklashish, mavjud xalqaro tajriba asosida moliyaviy, texnikaviy yordam va maslahat olish yo'li bilan o'tkazilayotgan islohotlarni qo'llab-quvvatlash ko'zda tutiladi. 2022 yilda mamlakatimizga jalb qilingan xorijiy kreditlarning xorijiy investitsiyalar tarkibidagi ulushi 25,8 foizni tashkil qildi. Bu ko'rsatkich 2020 yilda 13,2 foizni tashkil qilgan edi. Bu esa, hozirgi iqtisodiy rivojlanish sharoitida va mavjud imkoniyatlardan kelib chiqib (O'zbekistonning investitsiyaviy salohiyatini hisoga olib), chet el banklari kreditlarini jalb qilish holati sustligini ko'rsatadi. Bugungi kunda shu narsa aniq bo'lib qoldiki, Vatanimizning barqaror rivojlanishi yuqori darajadagi investitsiyaviy faollikka bog'liqdir. Unga esa ichki va 3 tashqi investitsiya resurslarini jalb qilish hamda ulardan samarali foydalanish orqali erishiladi. Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, chet el investitsiya va kreditlarini jalb qilish iqtisodiyotni rivojlantirishga yordamlashadi va ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar uchun kuchli rag'batlantiruvchi omil bo'lib xizmat qiladi. Shu bois Yurtboshimiz bu haqda quyidagilarni alohida ta'kidlaydi: "Chet el sarmoyasini jalb qilishni bevosita investitsiyalar tarzida ham, davlat qarzlari, xalqaro moliya va iqtisodiy tashkilotlar, qarz beruvchi mamlakatlarning investitsiya yoki moliyaviy kredit resurslari shaklida ham amalga oshirish ko'zda tutilmoqda. Biz maxsus investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun chet el sarmoyasini jalb qilishga alohida e'tibor beramiz". Yuqoridagilardan kelib chiqib, ta'kidlash joizki, O'zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy banklar kreditlarini jalb qilish va shu asosda strategik muhim investitsiya loyihalarini moliyalashtirish hozirda iqtisodiyotni barqarorlashtirishdagi g'oyat dolzarb masalalardandir. Bu esa, o'z nabatida, xorijiy banklar kredit liniyalari hisobiga investitsiya loyihalarini moliyalashtirish masalasini tadqiq etish, bu boradagi tendentsiyalarni va muammolarni aniqlash, investitsiya loyihalarini xorijiy banklar kredit liniyalari orqali moliyalashtirishni takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar berish zarurligini keltirib chiqaradi va bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligini ifodalaydi. 4 1. Tijorat banklarining investitsion faoliyatining iqtisodiy ahamiyati va nazariy asoslari O'zbekiston davlat mustaqilligiga erishgan dastlabki yillardan boshlab milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning o'ziga xos yo'nalishini belgilab oldi. U iqtisodiyotning rivojlanishi va barqarorligida investitsiyalarning beqiyos o'rni tutishini o'z vaqtida to'g'ri anglab etganligining natijasida investitsiyalarga, xususan, chet el investitsiyalariga bo'lgan e'tiborning kuchayishi yuz berdiki, bu esa bugungi kunga kelib mamlakatimizdagi investitsiya faoliyatining rivojlantirilishiga olib keldi. Bugungi kunda rivojlangan investitsion faoliyatning yo'lga qo'yilishini hukumatimizning yuritayotgan oqilona investitsiya siyosatining mahsuli ekanligini ta'kidlash lozim. Hozirda O'zbekiston iqtisodiyotining barcha sohalarida o'zgarishlar, tarkibiy islohotlar olib borilmoqda. Bunday islohotlarning olib borilishi bevosita mamlakatdagi investitsiya jarayoni, davlatning investitsiya siyosati, uning ustuvor yo'nalishlari va mamlakatdagi korxonalar investitsiyaviy faolligiga bog'liq. Mustaqillikning qisqa davrida investitsiyaviy faollikni ta'minlash, uni kuchaytirish borasida qator amaliy chora-tadbirlar o'tkazildi, investitsiya faoliyatini tartibga solib turuvchi qator qonun va qonun osti hujjatlari ishlab chiqildi va amaliyotga tatbiq qilinmoqda. O'zbekistonda investitsiya loyihalarmni ishlab chiqish va ularni amalga oshirish bo'yicha ham qator vazifalar amalga oshirilmoqda. Respublikamizda turli mulkchilik shakllariga asoslangan xo'jalik yurituvchi sub'ektlarni ko'paytirish, jumladan, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish va boshqaruv faoliyati rivojlantirilib kelinmoqda. Shuningdek, iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish va rivojlantirish yangi investitsiya loyihalarini hayotga tatbiq etish va ularni moliyalashtirishning optimal variantlarini qidirib topish talablarini keltirib chiqardi. Amaliyotda investitsiya loyihalarining hajmi, miqdori va moliyalashtirish manbalariga qarab iqtisodiyotda yuz berayotgan o'zgarishlar haqida xulosalar chiqarish mumkin. Investitsiya loyihasi tushunchasining tobora keng qo'llanishi, avvalom bor, 5 ushbu atamaning iqtisodiy mohiyatini anglab olish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Investitsiya loyihasi tushunchasiga uning yo'naltirilgan maqsadini amalga oshirish uchun texnologik jarayonlarni, texnik va tashkiliy hujjatlashtirish jarayonini, ob'ektlarni barpo etish va ishga tushirish jarayonini, moddiy, moliyaviy, mehnat resurslarining harakatini, shuningdek, tegishli boshqaruv qarorlari va tadbirlarni o'zida mujassamlashtiruvchi tizim sifatida qarash mumkin. Investitsiya loyihasi o'z maqsadi, yo'nalishi, amal qilish sohasi, muddati va chegarasiga ega bo'lgan alohida faoliyat turi hisoblanadi. Prof. D.G'ozibekov investitsiya loyihalari to'g'risida fikr bildirib: «investitsiya loyihasiga muayyan ishlab chiqarish quvvatlariga kelajakda alohida turdagi samaralar keltirishi zarur bo'lgan, aniq belgilangan tadbirlar yo'li bilan resurslarni investitsiyalash bo'yicha takliflar to'plami tarzida ta'rif berish mumkin» 3 , deb ta'kidlab o'tadi. Shuningdek investitsiya loyihasining sifat-tavsiflarini, boshqa tadbirlardan farq qiluvchi jihatlarini ochib berishi diqqatga sazovordir4, deb ta'kidlaydi. Rossiyalik iqtisodchi-olim B.A.Koltinyukning fikricha5: «investitsion loyiha keng ma'noda foyda olish maqsadida kapital qo'yish rejasi» tarzida ifodalab, uni ikki xil ma'noda talqin etadi: aniq maqsadlarga erishish (aniq natijalar olish)ni ta'minlovchi qandaydir harakatlar majmuini amalga oshirishni nazarda tutuvchi tadbir, faoliyat; qandaydir harakatni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan aniq hisob- moliyaviy va tashkiliy-huquqiy hujjatlarni qamrab oluvchi tizim. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 9 apreldagi 165- sonli "Chet el investitsiyasi ishtirokidagi ustuvor investitsiya loyihalarini amalga oshirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qaroriga muvofiq: "investitsiya loyihasi bu ma'lum ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlarga yo'naltirilgan, texnik-iqtisodiy, biznes- boshqaruv, marketing va ishlab chiqarish rejalari kabilarga asoslangan, turli moliyaviy manbalar mablag'lari ishtiroki nazarda tutilgan kompleks hujjatlar yig'indisi"1 hisoblanadi. 1 Ergasheva Sh., Uzoqov A. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. O'quv qo'llanma. - T: "IQTISOD- MOLIYA" 2018. 34-b 6 O'zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi "Investitsiya faoliyati to'g'risida"gi Qonunning 6-moddasida: "Investitsiya loyihasi - iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa yo'sindagi foyda olish uchun investitsiyalarni amalga oshirishga qaratilgan o'zaro bog'liq tadbirlar majmuidir"2, deb ta'riflangan. Qayd etish joizki, investitsiya loyihasi to'liq va mukammal hisob-kitoblar yordamida asoslangan yuridik hujjatlar to'plami hisoblanadi. Investitsiya loyihasi kelishilgan muddatlarda aniq maqsadlarga erishish hamda rejalashtirilgan natijalarni olish uchun aniq miqdordagi resurslarni (intellektual, moliyaviy, moddiy) qo'yishni, joylashtirishni ko'zda tutuvchi tadbirlar majmuidir. Investitsiya loyihasining asosiy elementlari va yo'nalishlarini 1-rasm asosida tasvirlash mumkin. 1-rasm. Investitsiya loyihasining asosiy elementlari va yo'nalishlari3 Shuni ham ta'kidlash joizki, investitsiya loyihasini amalga oshirishning bosh maqsadi foyda (daromad) olishga yoki hech bo'lmaganda kapital qiymatini saqlab qolishga qaratiladi. Investitsiya loyihasi uch tomonlama cheklangan bo'lib, muayyan iqtisodiyotda, hududda amalga oshirilishi bilan, belgilangan vaqt bilan cheklanadi. 2 O'zbekiston Respublikasining "Investitsiya faoliyati to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi Qonuniga o'zgartirish va qo'shimchalar kiritish haqida"gi Qonuni. Qonunchilik palatasi tomonidan 2014 yil 29 oktyabrda qabul qilingan va Senat tomonidan 2014 yil 13 noyabrda ma'qullangan. 2014 yil 9 dekabr, O'RQ-380-son. 3 Mamatov B.S. va boshq. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. Toshkent moliya instituti. -T.: «IQTISOD-MOLIYa», 2014. 40-b 7 Mazkur hududda belgilangan vaqtda loyiha amalga oshirilsa, u o'zining maqsadiga erishish kuchiga egadir. Investitsiya loyihalari yana bir tomondan cheklanishi, ya'ni unga safarbar etiladigan resurslar qiymati (xom ashyo, mehnat va moliyaviy resurslari qiymati) o'zgarib boradi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, investitsiya loyihasini quyidagicha tasniflash mumkin: 2-rasm. Investitsiya loyihasining tasniflanishi4 Amaliyotda investitsiya loyihalarining turlicha tasnifi mavjud bo'lib, belgilariga qarab investitsiya loyihalarining quyidagi ko'rinishlarini ajratish mumkin (1.3-rasm). Loyiha - bu o'ziga xos faoliyat turi bo'lib, uning bir qancha o'ziga xos belgilari mavjud. Lekin uning asosiy 4 ta belgisi loyihani boshqa turdagi faoliyatlar va tadbirlardan ajratib turadi: - loyiha maqsadlari aniq belgilangan bo'lishi kerak; - loyiha aniq (odatda, oldindan belgilangan) muddat davomida amalga oshirilishi lozim; - loyihada o'zaro bog'liq harakatlarni bajarilishini muvofiqlashtirish lozim; - loyiha unikal bo'lishi lozim. 4 Mamatov B.S. va boshq. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. Toshkent moliya instituti. T.: «IQTISOD-MOLIYa», 2014. 41-b 8 3-rasm. Investitsiya loyihalarining kengaytirilgan tasnifi5 Har bir loyihaviy faoliyat quyidagi 3 ta chegaralanishga ega: 1. Vaqt bo'yicha chegaralanishi; 2. Pul resurslari bilan chegaralanishi; 3. Texnik vazifalar bilan chegaralanishi (ishlar va operatsiyalarning turlari va sifatiga bo'lgan talab, investitsiya faoliyati ob'ektining texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlari). Loyiha boshqa chegaralanishlarga ham ega bo'lib, ular orasida loyihani amalga oshirishning tashqi shart-sharoitlari alohida ahamiyat kasb etadi (institutsional, iqtisodiy, huquqiy va boshqalar). Loyihalarni 3 turdagi aktivlar (mulk) hisobiga moliyalashtirish mumkin: 5 Rasm prof. D.G'.G'ozibekovning 2013 yilgi "Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari" nomli monografiyasi asosida shakllantirildi. 9 1) Moliyaviy investitsiyalar va qarzlar. Bularga qimmatbaho qog'ozlar, bankdagi depozitlar, kreditlar, pul mablag'lari, yuqori likvidli qimmatbaho predmetlar kiradi; 2) Material (moddiy) aktivlar. Bularga ko'chmas mulk, asosiy vositalar, er, ishlab chiqarish texnikasi, liniyalari, xom ashyo, va materiallar kiradi; 3) Nomoddiy aktivlar. Bularga nou-xau, himoyalangan firma nomidan foydalanish xuquqi, intellektual mulk, innovatsiyalar, ishchi kapitali aqliy mahsuli kiradi. Investitsiya loyihasi investor nuqtai nazaridan samarali deb baholanishi uchun, birinchidan, uni amalga oshirish ijobiy bo'lishi, ikkinchidan, muqobil loyihalarni solishtirish chog'ida yuqoriroq samaraga ega bo'lgan loyihani ma'qul ko'rish lozim. Iqtisodiyotni modernizatsiyalashda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning ahamiyati benihoya katta bo'lib, u quyidagilar bilan izohlanadi: birinchidan, investitsiyalar ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy etib, eksportga mo'ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqarishni rivojlantiradi; ikkinchidan, import o'rnini bosuvchi tovar ishlab chiqarish va buning uchun xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotning ustuvor sohalariga yo'naltirish, pirovardida, aholining me'yordagi turmush darajasini ta'minlash imkonini yaratadi; uchinchidan, kichik biznesni rivojlantirish va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini jadallashtirish orqali o'sib borayotgan aholini ish joylari bilan ta'minlaydi; to'rtinchidan, korxonalarning eskirgan ishlab chiqarish quvvatlarini, moddiy-texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi; beshinchidan, tabiiy resurslarni qayta ishlovchi korxonalarni barpo etishga ko'maklashadi va boshq. So'nggi yillarda iqtisodiyotda faol amalga oshirilayotgan tuzilmaviy o'zgarishlar va modernizatsiya qilish jarayoni investitsiya faolligini yanada oshirdi. Iqtisodiyotdagi investitsiyalar hajmining yildan-yilga sezilarli ravishda o'sib borishi milliy ishlab chiqarish hajmining o'sishi orqali o'zining ijobiy natijalarini ko'rsatdi. Davlat tomonidan investitsiya faoliyatini rivojlantirishga berilgan e'tibor va qo'llab- quvvatlash natijasida yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmi va investitsiyalar miqdori 10 o'sish sur'atlariga ega bo'ldi. Jumladan, 2020-2022 yillar oralig'ida investitsiyalar hajmi 1,4 mlrd. AQSh dollaridan 14,6 mlrd. AQSh dollariga etgan va 2020 yilga nisbatan 10,4 martaga ortgan (1.1-jadval). Bu holat investitsiyalarning YaIMdagi salmog'ining o'sishiga olib keldi, jumladan, investitsiyalarning YaIMdagi ulushi 2021 yilda 21,1 foizni tashkil etgan bo'lsa, 2022 yilga kelib bu ko'rsatkich 23,5 foizga ko'tarildi. 1-jadval O'zbekiston Respublikasi yalpi ichki mahsuloti va investitsiyalarning o'sish sur'atlari dinamikasi6 Yillar YaIM (mlrd. AQSh dollari) Oldingi yilga nisbatan foiz hisobida Investitsiyalar (mlrd. AQSh dollari) Avvalgi yilga nisbatan, foiz hisobida 2012 7,4 104,2 1,4 103,8 2013 9,7 104,4 1,9 104,5 2014 12,2 107,7 2,5 105,2 2015 15,2 107,0 2,9 107,0 2016 17,0 107,3 3,3 111,4 2017 22,3 109,5 4,7 123,0 2018 28,1 109,0 6,5 128,3 2019 32,1 108,1 8,2 124,8 2020 38,7 108,5 9,7 113,6 2011 45,9 108,3 10,8 111,2 2022 49,6 108,2 11,7 114,0 6 www.stat.uz 11 2. Tijorat banklari investitsion faoliyatining amaldagi holatining tahlili Ma'lumki, jahondagi biron-bir davlat xorijiy investitsiya va kreditlarni jalb qilmasdan turib taraqqiyotga hamda iqtisodiyot rivojiga erisholgan emas. Shuning uchun ham bu ish bizning iqtisodiy siyosatimizning ustuvor yo'nalishlaridan biriga aylangan. Biz bu siyosatni quyidagi tamoyillar asosida qurmoqdamiz14: tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish; respublika iqtisodiyotiga kapital mablag'larni jalb etishni ta'minlovchi huquqiy asos, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart-sharoitlarni shakllantirish; jahon andozalari talablariga javob beradigan texnologiyalarni etkazib beruvchi hamda xalq xo'jaligining zamonaviy tuzilmalarini barpo etishga ko'maklashuvchi xorijiy sarmoyadorlarga nisbatan ochiq eshiklar siyosatini muntazam ravishda yuritish; mablag'larni raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni o'zlashtirish bilan bog'liq eng muhim ustuvor yo'nalishlarga sarflash. Shu bois Respublika Prezidenti bu haqda quyidagilarni alohida ta'kidlaydi: "Biz maxsus investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun chet el sarmoyasini jalb qilishga alohida e'tibor beramiz"15 . Bu jihatdan yondashadigan bo'lsak, mamlakatimizda tatbiq etiladigan investitsiya loyihalari ham texnologik jihatdan, ham mahsulot ishlab chiqarish va ham etishtirilgan mahsulotni taklif etish bozorlarini yangitdan o'zlashtirish vazifalarini qamrab oladi. Ya'ni, yangi mahsulot, yangi texnologiya va yangi bozorga chiqish va bir yo'la uch yo'nalishdagi vazifalarni ta'minlovchi investitsiyalarni kiritish, boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, investitsion innovatsion loyihalarni tatbiq etish vazifasini yuklatadi. Asosiy kapitalga yo'naltirilgan investitsiyalar 2021 yilda 33715,3 mlrd. so'mni tashkil qilib, 2020 yilga nisbatan 2,2 martaga ortgan, ya'ni asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar hajmida yildan-yilga o'sish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Biroq, mazkur davr davomida asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning YaIMdagi ulushi 1.3 f.p.ga kamaygan. Bu esa, YaIMning o'sish sur'atlari asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning o'sish sur'atlaridan yuqori ekanligini ko'rsatadi. Bugungi kunda ko'plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida etakchi o'rin tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so'zsiz isbotlab bermoqdaki, raqobatdoshlikka 12 erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o'zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanishini ta'minlash, faoliyat ko'rsatayotgan quvvatlarni modernizatsiya qilish va texnik yangilash jarayonlarini tezlashtirishda xorijiy banklarning kredit liniyalaridan samarali va oqilona foydalanish muhim ahamiyatga ega. Bir vaqtning o'zida milliy iqtisodiyotga xorijiy banklarning kredit liniyalarini faol jalb qilish qator ijobiy samaralar keltiradi. Xususan, xorijiy kreditlarni jalb qilish raqobatbardosh mahsulotlarga, zamonaviy ishlab chiqarishga yuzma-yuz kelish, talabga muvofiq sifatli mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatidir. Xorijiy banklar bilan amaliy hamkorlik o'rnatish orqali jahon amaliyotida mavjud bo'lgan imkoniyatlardan foydalanish asosida quyidagi samaralarga erishish mumkin bo'ladi: - eng zamonaviy texnologiyalarga ega bo'lgan ishlab chiqarish (xizmat ko'rsatish) faoliyatini yo'lga qo'yish, yangi texnologiya, zamonaviy jihozlarni, yuqori unumli uskunalarni qo'lga kiritish; - yangi ish joylarini tashkil etish va aholi bandligini ta'minlash; - ixcham, amalga oshirilgan xarajatlarni tez sur'atlar bilan qoplaydigan, yuqori samara beradigan korxonalarni qurish; - zamon darajasida yuqori mehnat unumdorligiga erishish, mahsulot tannarxini pasaytirish, o'z manfaatlariga erishish; - qo'shma korxonalar tuzish, ilg'or tajribaga ega bo'lish, boshqaruvni, raqobatni to'g'ri yo'lga qo'yish; - bozor talabini qoniqtiradigan mahsulot (xizmatlarni) etishtirish, ishlab chiqarilgan mahsulot sifati va raqobatbardoshligini dunyo bozori talablariga javob beradigan qilib etkazish; - tadbirkorlik faoliyatini samarali tashkil etish va uni yanada kengaytirish imkoniyatlarini qo'lga kiritish, daromadni ko'paytirish, yuqori samaraga erishish, sarf etilgan mablag'larni hech qanday talofat va yo'qotishlarsiz tez fursatda qoplash; 13 - jahon bozorida o'zining mustahkam mavqeni egallash; - mamlakat eksport imkoniyatlarini kengaytirish va jahon bozorida «qattiq» valyuta ishlab topishni o'rganish; - mamlakat xazinasini to'ldirish; - ichki va tashqi bozorga olib chiqiladigan mahsulotlar (ish, xizmat)ga bo'lgan talabni qondirish; - milliy va jahon iqtisodiyoti ravnaqi va jamiyat farovonligini oshirish. Ushbu ro'yxatni yanada davom ettirish mumkin, chunki xorijiy banklar bilan hamkorlik o'rnatish, ular bilan qo'shma faoliyat olib borish milliy iqtisodiyotda tub tuzilmaviy o'zgarishlarga olib keladi, mamlakat qudratini yanada oshirib, milliy valyuta mavqeini mustahkamlaydi, aholi farovonligini ta'minlab, turmush tarzini yaxshilaydi. 14 2. Tijorat banklari investitsion faoliyatining amaldagi holatining tahlili Oʻzbekiston va jahon iqtisodiyotining kelgusi taraqqiyoti, asosan, investitsiyalarga bogʻliqligini bugungi kunda inkor etib boʻlmaydi. Shu boisdan, hozirgi kunda respublikamiz iqtisodiyotida real sektor korxonalari faoliyatini moliyalashtirish, ularni faoliyatiga tijorat banklari kreditlarni, xususan, xorijiy moliya institutlari mablagʻlarini kengroq jalb etish bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biridir. Ma’lumki, iqtisodiy jihatdan faol boʻlgan har qanday korxona oʻz moliyaviy resurslari hisobidan investitsiya loyihasini moliyalashtirishga har doim ham imkon topa olmasliklari mumkin. Bunday holatlarda, tijorat banklari kreditlari real sektor korxonalari faoliyatini moliyalashtirishning asosiy manbai boʻlib maydonga chiqadi. Tijorat banklarining kreditlari har bir mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda muhim rol oʻynaydigan moliyalashtirish manbai hisoblanadi. Bank kreditlari yordamida iqtisodiyotning real sektori korxonalari faoliyatini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan qayta qurollantirish bilan bogʻliq boʻlgan investitsion xarajatlar moliyalashtiriladi va bu esa sanoat loyihalarini moliyalashitirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Tijorat banklarining kreditlash faoliyati, xususan real sektor korxonalarini kreditlash operatsiyalari bugungi raqobat kuchayib borayotgan sharoitda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mazkur operatsiyalar banklarning asosiy daromad manbai boʻlishi bilan bir qatorda bank strategiyasini rivojlantirishda kundan kunga dolzarbligi ham oshib bormoqda. Tijorat banklarining real sektor korxonalariga kreditlar berish amaliyotini tashkil etish va uni takomillashtirish boʻyicha bir qator xorijiy va mahalliy olimlar, iqtisodchilar ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishgan. Xorijiy olimlardan O.Afanasevaning fikriga koʻra, rivojlanayotgan mamlakatlarda banklar uchun qisqa muddatli kreditlar berish uzoq muddatli investitsion kreditlar berishga qaraganda afzal boʻlib, yuqori daromadliligini va past risk darajasi bilan ajralib turadi. I.Yudinaning tadqiqot natijalariga koʻra, rivojlanayotgan mamlakatlarda tijorat banklarining uzoq muddatli kreditlash amaliyotini rivojlantirishning zaruriy sharti – bu risklarni diversifikatsiya qilishdir. “Uzoq muddatli kreditlarni moliyaviy injiniring vositasida yirik loyihalarni 15 moliyalashtirishga jalb etish, foydalanish, tushum bilan bogʻliq boʻlgan risklarni baholashga va risklarni investorlar hamda kredit beruvchilar oʻrtasida taqsimlashga bogʻliq” deya ta’kidlaydi E.Yeskombi. Mahalliy olimlarimizdan T.Bobaqulovning fikriga koʻra, oʻtish iqtisodiyoti mamlakatlarida monetizatsiya darajasining past ekanligi xoʻjalik yurituvchi subyektlar oʻrtasidagi debitor-kreditor qarzdorlik muammosini chuqurlashtiradi. Bu esa, ularning pul oqimini zaiflashuviga olib keladi va tijorat banklarining investitsion kreditlaridan foydalanish darajasini oshirishga toʻsqinlik qiladi. Mamlakatimiz iqtisodiyotini mutanosib rivojlantirish, uning samarali tarkibiy tuzilmasiga ega boʻlish orqali barqaror iqtisodiy oʻsish sur’atlariga erishish vatanimiz taraqqiyoti va xalq farovonligini ta’minlashning muhim shartlaridan hisoblanadi. Ushbu maqsadga erishish uchun esa, eng avvalo, iqtisodiyotning sanoat tarmogʻini jadal rivojlantirish zarur. Iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodiyotning real sektoriga turlicha ta’rif beriladi va quyida biz ularning bir nechtasini koʻrishimiz mumkin. Jumladan quyidagi ta’riflarni keltirib oʻtamiz: 1) iqtisodiyotning real sektori – iqtisodiy va qonuniy belgilanmagan iqtisodiy atama hisoblanadi va ma’lum hududdagi faoliyati mahsulot ishlab chiqarishga yoʻnaltirilgan kichik, oʻrta va yirik (industrial) korxonalarni birlashtiradigan iqtisodiyot sohasidir; 2) iqtisodyotning real sektori – bu iqtisodiyotda moddiy buyum mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi, moddiy boylikni yaratuvchi va xizmat koʻrsatish sohalarini oʻz ichiga oladigan soha. Real sektorga moliya-kredit va birja faoliyati kirmaydi; 3) iqtisodiyotning real sektori – bu iqtisodiyotning muhim sektori boʻlib, toʻgʻridan-toʻgʻri mahsulot ishlab chiqarish, daromad olish va byudjet daromadlari tushumini ta’minlaydi. Ishlab chiqarish, mahsulot ishlab chiqarish sohasi uning iqtisodiy atama sinonimlari hisoblanadi. Fikrimizcha, iqtisodiyotning real sektori – xom ashyo, mehnat va kapitaldan ajralmagan holda xizmat koʻrsatish, mahsulot va tovarlar ishlab chiqaruvchi korxonalardan iborat iqtisodiy sohadir. Iqtisodiyotda real sektorni samarali faoliyat yuritishida moliyaviy sektor muhim oʻrin egallaydi. 16 Sanoat korxonalarning investitsion faoliyatini moliyalashtirish tashqi yoki ichki manbalar orqali amalga oshiriladi. Investitsion faoliyatni tashqi moliyalashtirishning keng tarqalgan manbalari bank kreditlari, sindikatlashgan kreditlar, aksiya va obligatsiyalar emissiya qilish orqali mablagʻ jalb qilish hisoblanadi. Ichki manbalar sezilarli darajada kam boʻlib, koʻpincha ularning hajmi korxonalarning investitsiya faoliyatini moliyalashtirish uchun yetarli emas va bu esa tashqi moliyalashtirish manbalariga ehtiyojini oshiradi. Jahonda integratsiya va globallashuv jarayonlarining chuqurlashib borishi milliy iqtisodiyot oldiga bir qator yangi vazifalarni qoʻymoqda. Milliy iqtisodiyotning dunyo bozorida oʻz oʻrnini topishi, ya’ni ma’lum mavqeni egallashi uchun doimiy ravishda real sektor korxonalari investistion loyihalarini moliyalashtirishdagi muammolarni hal qilib borish lozim. Ushbu muammolarni birinchi oʻrinda tijorat banklari kreditlari orqali hal qilish mumkin. Respublikamiz iqtisodiyotining barqarorligi va uni rivojlantirish tijorat banklari faoliyati bilan uzviy bogʻliqdir. Chunki koʻpchilik korxonalarga oʻz faoliyatini boshlashi uchun mablagʻlar zarur. Oʻz faoliyatini oʻzgartirmoqchi yoki kengaytirmoqchi boʻlgan korxonalarga esa investitsion mablagʻlar zarur. Respublikamizda tijorat banklari esa korxonalarni mablagʻ bilan ta’minlovchi asosiy investitsiya instituti hisoblanadi. 2020-yil davomida tijorat banklari tomonidan iqtisodiyot tarmoq korxonalarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash hamda ishlab chiqarishni diversifikatsiyalashga doir investitsiya loyihalarini moliyaviy qoʻllab-quvvatlash maqsadlari uchun 276975 mlrd. soʻm kreditlar ajratildi. Tarmoqlar kesimida kreditlarning taqsimoti quyidagicha boʻldi: – 102162 mlrd. soʻm (36,9 foizi) sanoat sohasiga; – 28081 mlrd. soʻm (10,1 foizi) qishloq xoʻjaligi sohasiga; – 26626 mlrd. soʻm (9,6 foizi) transport va kommunikatsiya sohasiga, – 7380 mlrd. soʻm (2,6 foizi) qurilish sohasiga; – 54888 mlrd. soʻm (19,8 foizi) jismoniy shahslarga; – 57838 mlrd. soʻm (21 foizi) boshqa sohalarga. Bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotida real sektor korxonalari investistion loyihalarini moliyalashtirishda tijorat banklarning roli yuqori hisoblanadi. Rivojlanayotgan 17 mamlakatlarda iqtisodiyotni asosiy moliyalashtirish subyektlari tijorat banklar boʻlganligi sababli, ular oʻzlarining investitsion kreditlarini real sektorning asosiy vositalarini yangilashga, ishlab chiqarish quvvatini oshirishga, kapital qoʻyilmalarni yaratishga ajratadi. Soʻnggi yillarda bank tizimida olib borilgan islohotlar iqtisodiyotda kreditlarning rolini oshirishda muhim oʻrin tutib kelmoqda. Bu kabi olib borilayotgan islohotlar bank tizimida kreditlash tizimini yanada rivojlantirib, banklar tomonidan investitsion kreditlash hajmini oshishiga sabab boʻlmoqda. Soʻnggi yillarda investitsion faoliyatni moliyaviy qoʻllab-quvvatlashda bank kreditlarining salmogʻi oshib borayotganligi boshqa bozor mexanizmlariga asoslangan manbalarning ulushi esa juda kam salmoqli egallayotganligini guvohi boʻlamiz. Аgar biz soʻnggi besh yilda tijorat banklari tomonidan ajratilayotgan kreditlarga eʼtibor qaratsak, quyidagi maʼlumotlarni koʻrishimiz mumkin. Tijorat banklari kredit faoliyatini toʻgʻri tashkil qilishda birinchi navbatda ularda mavjud risklarni minimallashtirish masalalaridan biri kredit risklarini aniqlash, ularning ta’sir darajasini baholash va tahlil qilishdan iborat. Kredit riski deb, qarz oluvchi tomonidan kredit shartnomasi shartlarining bajarilmasligi, ya'ni kredit summasining (qisman yoki toʻliq) va u boʻyicha foizlarning shartnomada koʻrsatilgan muddatlarda toʻlanmasligi tushuniladi. Shuning uchun kredit risklarini aniqlash va boshqarish har qanday tijorat bankining rivojlanish va taraqqiy etish maqsadiga erishish uchun ishlatiladigan kurash usullarining ajralmas qismi hisoblanadi. Kredit riskining vujudga kelishi ikki asosiy parametr kredit beruvchi va qarz oluvchi oʻz vazifalarini qay darajada bajarishiga bogʻliq. Real sektor korxonalari investitison loyihalarini tijorat banklari kreditlari orqali moliyalashtirishda ham, birinchi navbatda tijorat banklari tomonidan vujudga kelishi mumkin boʻlgan kredit riskini baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Kredit riskining yuqori boʻlishi, bank tomonidan real sektor korxonalari investitison loyihalarini moliyalashtirishda ehtiyotkor boʻlishga olib keladi. Kredit risklarini tahlil qilish faqat qarz oluvchining moliyaviy holatini oʻrganishnigina, shuningdek bankning ichki faoliyatini yaxshilash uchun zarur axborotlar yigʻish imkoniyatini ham yaratadi. 18 O'zbekiston Respublikasi kafolatini bermagan holda kredit mablag'larini jalb etish to'g'risidagi qarz bitimi imzolangan bo'lib, kreditlar quyidagi asosiy yo'nalishlar bo'yicha investitsiya loyihalarini amalga oshirishga yo'naltirilgan: - meva-sabzavot, chorvachilik va boshqa qishloq xo'jalik mahsulotlarini chuqur qayta ishlash uchun mini-texnologiyalar va zamonaviy jihozlarni xarid qilish; - mahalliy xom ashyo chuqur qayta ishlanadigan zamonaviy, mahalliylashtirilgan ishlab chiqarishlarni yaratish; - qurilish materiallari ishlab chiqarish, jumladan, ularning yangi turlarini ishlab chiqarishni o'zlashtirish; - tayyor oziq-ovqat va nooziq-ovqat iste'mol tovarlarini ishlab chiqarish; - xizmat ko'rsatish va servis sohasini, shu jumladan, turizmni rivojlantirish. 19 3. Tijorat banklari investitsion faoliyatini samarali tashkil etishni rivojlantirish yo’llari Yuqoridagilardan ko'rinib turibdiki, xorijiy banklarning kredit liniyalari xozirgi kunda respublikamiz iqtisodiyotining soha va tamoqlaridagi investitsiya loyihalarini moliyaviy mablag'lar bilan ta'minlashda muhim o'rin tutmoqda. Rivojlangan davlatlar amaliyoti shuni ko'rsatadiki, mamlakat iqtisodiyotini moliyaviy mablag'lar bilan ta'minlashning eng maqbul usuli bu bevosita xorijiy investitsiyalarni jalb etishdir. Bugungi kunda respublikamizga bunday investitsiyalarni jalb etish borasida bir qator muammolarning mavjudligi, ular o'rniga hukumat kafolati ostidagi chet el qarzlari va xorijiy banklarning kreditlarini jalb etishni taqozo etmoqda. Milliy iqtisodiyotimizni rivojlantirish uchun moliyaviy mablag'lar bilan ta'minlash zarur ekan bu sohani rivojlantirish va takomillashtirish lozim bo'ladi. Chunki iqtisodiyotning turli soha va tarmoqlari investitsiya loyihalarini moliyalashtirish albatta, mamlakatning tezroq rivojlanishi hamda barqarorlashuviga olib keladi va uning istiqbolini yuksaltiradi. Fikrimizning isboti uchun quyidagi masalalarda O'zbekistonda xorijiy banklarning kredit liniyalari orqali investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning rivojlantirish istiqbollarini ko'rib chiqamiz: Investitsiya muhitining takomillashib borishi. Har bir davlatning investitsiya sharoiti uning siyosiy va iqtisodiy barqarorligidan kelib chiqadi va bu investitsiya muhitini vujudga keltiradi. Xorijiy banklar bilan hamkorlikning rivojlanishi mamlakat investitsiya muhitining yaxshilanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki xorijiy banklar bilan hamkorlikning kuchayishi mamlakatga bo'lgan ishonch va qiziqishni orttiradi. Investitsiya muhitini yaxshilaydigan omillarga quyidagilar kiradi: investitsiyalardan foydalanishda soliq, bojxona imtiyozlarini kengaytirish, pulning qadrsizlanishi darajasini pasaytirish, milliy valyutaning erkin almashinuvini ta'minlash, chet el investorlarining o'z daromadlarini olib chiqib ketishini to'la kafolatlash, axborot almashinuvi darajasini oshirish, hududiy investitsiya dasturlarini amalga oshirish, infratuzilma institutlari faoliyatini takomillashtirish, investitsiya siyosati samaradorligini oshirish va boshqalar. Mamlakatga xorijiy 20 investitsiyalar va xorijiy banklar kredit liniyalarining kirib kelishi shu hududdagi investitsiya siyosatning huquqiy asoslarini takomillashtiradi. Chunki bunday munosabatlarda tomonlarning o'zaro manfaatlari to'qnashadi va bu ularning o'zaro murosaga kelishiga olib keladi hamda bunday murosalar xalqaro darajadagi huquqiy xujjatlar orqali belgilanadi va tartibga solinadi. Bunday munosabatlarning davomiyligi tez fursatlar ichida mamlakatda investitsiya faoliyatining samarali huquqiy va iqtisodiy asosini ta'minlaydi. Hozirgi kunda respublikamizda xorijiy investitsiyalar va xorijiy banklarning kredit liniyalari mablag'lari asosan mamlakatga zamonaviy texnika va texnologiyalar, asbob-uskunalarni keltirishga va shu asosda jahon bozorlari standartlariga mos keladigan, ichki bozor talablarini qondiradigan va eksportga yo'naltiriladigan raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarishga yo'naltirilmoqda. Bunday ishlab chiqarishlarning tashkil etilishi, nafaqat, mahsulot ishlab chiqarish orqali mamlakat ishlab chiqarish va eksport salohiyatining rivojlanishiga, balki yangi ish o'rinlarining tashkil etilishi orqali ishsizlik muammosining hal etilishiga, korxonalarning rivojlanishiga, aholi daromadlarining ko'tarilishiga, davlat byudjeti daromadlarining oshishiga, mamlakat ichki bozorining turli xil tovarlar bilan ta'minlanishiga, mahsulot eksporti orqali valyuta tushumlarining ko'payishiga, mahalliy xom ashyoning to'liq qayta ishlab chiqarishga yo'naltirilishiga, iqtisodiyotda raqobat, talab va taklif, narx-navo kabi bozor mexanizmlarining amal qilishiga, xullas makroiqtisodiy barqarorlikning ta'minlanishiga olib keladi. Bugungi kunda mamlakat iqtisodiyotiga jalb qilinayotgan xorijiy investitsiyalar va xorijiy banklarning kredit liniyalari mablag'lari asosan iqtisodiyotning kimyo, neft va gaz, elektr-energiya, og'ir va engil sanoat, mashinasozlik, xom ashyo va materiallarga birlamchi ishlov berish, qayta ishlash, kichik tadbirkorlik sohalariga yo'naltirilmoqda. Bu esa mamlakatning agrar iqtisodiyotdan asta-sekin industrlashgan iqtisodiyot sari o'tib borayotganligidan dalolat beradi. Mamlakat iqtisodiyotida alohida ahamiyat kasb etadigan soha va tarmoqlarning bir vaqtning o'zida baravar rivojlantirilayotganligi bu sohada strategik rejalar va dasturlarning mavjudligidan darak beradi. Shuningdek, mamlakatning 21 qishloq xo'jaligiga ixtisoslashganligi, aholining ko'p qismi qishloq joylarda yashashligini inobatga olib, hukumatimiz tomonidan sanoatni qishloqqa olib kirish, qishloq joylarda kichik tadbirkorlikni rivojlantirish, qishloq joylarda tub islohotlarni amalga oshirish ishlari ham olib borilmoqda. Iqtisodiyotning bir sohasining rivojlanishi ikkinchi bir sohaning ham rivojlanishini talab qilishini inobatga olib aytish mumkinki, sanoatning rivojlanishi albatta qishloq xo'jaligining ham rivojlanishiga olib keladi. Mamlakatda investitsiya muhitining takomillashib borishi, xorijiy investitsiyalarning hamda xorijiy banklarning kredit liniyalari mablag'larining mamlakat iqtisodiyotiga kirib kelishi albatta investitsiyalarni boshqarishni, ularni baholash usullarining takomillashuvini, ularning eng samarali manbalarini izlab topishni va joylashtirishni, yangiliklarni amaliyotga tatbiq qilishni, shu bilan bir qatorda ushbu soha rivojlanishiga xizmat qiluvchi infratuzilma institutlarning o'z- o'zidan rivojlanishini taqozo qiladi. Albatta bunday ishlar boshida davlat turadi va u bunday o'zgarishlarning tashkiliy-huquqiy asoslarini ta'minlaydi. Bunday o'zgarishlar natijasida investitsiyalarning muqobil usuli bo'lmish lizing munosabatlari, kredit uyushmalari, nobank kreditlash muassasalari, sug'urta kompaniyalari, investitsiya kompaniyalari va fondlari kabilar faoliyati rivojlanib va takomillashib boradi. Xorijiy banklar bilan hamkorlikning rivojlanib borgani sari xorijiy hamkorlarning mamlakatga bo'lgan qiziqishi va ishonchi ortib borishini biz yuqorida ta'kidlagan edik. Bu esa, o'z navbatida, xorijiy banklarning kredit liniyalarini hukumat kafolatisiz, unchalik murakkab bo'lmagan shartlar asosida, uzoq muddatlarga, kichik foiz stavkalarida o'zlashtirish imkoniyatini berish bilan bir qatorda iqtisodiyotning turli soha va tarmoqlaridagi yirik investitsiya loyihalarini sindikatlashgan shaklda kreditlash imkoniyatini ham oshiradi. Sindikatlashgan keditlashning bir qator afzalliklari mavjud bo'lib, ular qatoriga katta-katta loyihalarni moliyalashtirishning imkoni paydo bo'lishini, mahalliy banklar risklarining kamayishini, banklarning to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalashda bevosita qatnashishini, mamlakatga xorijiy kreditlar bilan bir qatorda bevosita xorijiy investitsiyalarning kirib kelishini kiritish mumkin. Bundan tashqari bunday 22 investitsiyalarning kirib kelishi mamlakatda innovatsion loyihalarning moliyalashtirilishiga olib keladi. Bu esa respublikadagi ilmiy-tadqiqot institutlarining faoliyatini rag'batlantiradi va ularni ham rivojlanishga undaydi. Xullas, xorijiy banklarning kredit liniyalari mablag'larining milliy iqtisodiyotga jalb qilinishi iqtisodiyotning birmuncha yangi va rivojlanmagan tarmoqlarining ham rivojlanishiga olib keladi. Bugungi kunda xorijiy banklarning kredit liniyalari mablag'larini yanada kengroq jalb etish va samaraliroq joylashtirish uchun bizningcha quyidagi ishlarni amalga oshirish kerak: Birinchidan, qulay investitsiya muhitini yaratishning asosiy shartlaridan bo'lgan investitsion faoliyat, investitsiya jarayonlari va xorijiy investitsiyalar bilan bog'liq qonunchilikni isloh qilish lozim, ya'ni ularning amal qilish jarayonlarini hayotga tatbiq etish lozim. Bunday ishlar jumlasiga sindikatlashgan kreditlar bo'yicha va lizing munosabatlari, shuningdek, xorijiy investorlar va ularning huquqlarini himoya qilish, xorijiy banklar bilan xamkorlikni rivojlantirish bo'yicha mavjud qonunchilikni va me'yoriy xujjatlarni qayta ko'rib chiqish masalalari ham kiradi. Ikkinchidan, mamlakatda pul-kredit barqarorligi va samaradorligini ta'minlash lozim. Bunday ishlar jumlasiga milliy valyuta qadrini ko'tarish, xorijiy valyutalarning erkin ayriboshlanishini ta'minlash kabilar kiradi. Bu kabi tadbirlarning tezroq hal etilishi davlatning bu boradagi ishlarga o'z vaqtida e'tibor berishi va imkon qadar tezroq samarali va oqilona siyosat yuritishiga bog'liq bo'ladi. Uchinchidan, xorijiy banklar bilan hamkorlikni mustahkamlash orqali respublikamizga jalb qilinayotgan xorijiy banklarning kredit liniyalarining kreditlash shartlarini engillashtirishga erishish lozim. Ya'ni bu borada xorijiy banklarning marjalarini kamaytirish, imtiyozli davrni uzaytirish, xorijiy sug'urta kompaniyalari sug'urta kafolati ostida kirib kelayotgan liniyalar bo'yicha sug'urta mukofoti summasini kamaytirish, bir martalik komissiya va shunga o'xshash shartlarni qisqartirishga erishish lozim. Buning uchun esa xorijiy banklarning ishonchini oqlash, ularning mablag'larini o'z vaqtida qaytarishni kafolatlash, shuningdek, ularning bilvosita daromadlarini oshirish yo'llarini ta'minlash lozim. 23 To'rtinchidan, xorijiy banklarning kredit liniyalari mablag'lari hisobiga moliyalashtirishda garov ta'minotini ta'minlash maqsadida qarz oluvchi sub'ektlarga kafil bo'ladigan, kreditning qaytmasligidan sug'urtalaydigan sug'urta tashkilotlari faoliyatini muvofiqlashtirish lozim. Chunki kreditlash shartlaridagi 120-125 foizli garov ta'minotini kamaytirib bo'lmasligini hisobga olib garov ta'minoti berishi mumkin bo'lgan sug'urta kompaniyalari, fondlar kabi yangi garov shakllarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Beshinchidan, mamlakatda barcha sohalar bo'yicha eng so'nggi ma'lumotlarni olish imkonini beruvchi, marketing tadqiqotlari bilan shug'ullanuvchi, axborot va konsalting xizmatlarini ko'rsatuvchi kompaniyalar faoliyatini tashkil etish va rivojlantirishga erishish lozim. Chunki bugungi kunga kelib investitsiyalarni moliyalashtirish bilan bog'liq ishlarni tashkil etishda marketing va axborot ishlari talab darajasida emasligi oqibatida bir qator muammolar paydo bo'lmoqda. Oltinchidan, iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida bevosita chet el investitsiyalarining katta afzalliklari mavjudligini hisobga olib, ularining O'zbekistonda yangidan amalga oshirilayotgan loyihalarga va qo'shma korxonalarga kirib kelishini har tomonlama rag'batlantirish lozim. Chet el investitsiyalarini va xorijiy banklarning kredit liniyalarini jalb etish bo'yicha uzoq muddatli maqsadli dasturlar asosida iqtisodiyotning sermehnat tarmoqlariga, ilmtalab va kapitaltalab sektorlariga kengroq va samarali jalb etish maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, davlat investitsiya dasturi orqali moliyalashtirilayotgan loyihalarning samaradorligini oshirish maqsadida davlat investitsiya dasturini ishlab chiqishda bevosita xorijiy investitsiyalar hamda hukumat kafolatisiz kirib kelayotgan xorijiy banklar resurslari bilan bog'liq bo'lgan qo'shimcha risklarni minimallashtirish masalalarini har tomonlama o'rganish zarur va bu jarayonlarga ham chuqur marketing tadqiqotlarini tatbiq etish lozim. - O'zbekistonda xorijiy investitsiyalarni jalb etishga katta e'tibor qaratilayotgan bugungi kunda investitsiyalarni jalb etish, shuningdek, investitsiya loyihalarini turli xil manbalar evaziga moliyalashtirishda investitsiyalarning muqobil variantlaridan ya'ni lizing, sindikatlashgan kreditlash kabi shakllardan 24 unchalik e'tibor berilmayotir. Bu esa mavjud imkoniyatlardan to'la foydalanilmayotganlikni ko'rsatadi; - keyingi yillarda mamlakatimizga chetdan jalb qilinayotgan investitsion resurslar tuzilmasida chet el kreditlari, jumladan, xorijiy banklarning kredit liniyalari mablag'larining o'sib borish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Lekin, bizningcha, bevosita xorijiy investitsiyalarning kirib kelishini sezilarli darajada o'stirishga erishish masalasi, ko'proq, ahamiyatlidir; - xorijiy kredit liniyalarning jalb qilinishining yana bir qulay shakli bu bank tizimini yanada rivojlantirish. Xorijiy banklarning respublikamizda filiallarini ochishni rag'batlantirish, tijorat banklarimizni jahondagi etakchi banklar qatoridan joy olishiga harakat qilish lozim; - mamlakatda investitsiya bozori va unga xizmat qiluvchi infratuzilma institutlari faoliyatini takomillashtirish lozim. Buning uchun esa, avvalo, ushbu institutlarning tashkiliy-huquqiy va iqtisodiy jarayonlarini ta'minlash lozim. Ayniqsa, loyihaviy moliyalashtirish bilan bog'liq loyihalashtirish, bozor holatlarini o'rganish, iqtisodiy va ijtimoiy holatlarni tahlil qiluvchi tadbirkorlarga turli xil konsalting xizmatlarini ko'rsatuvchi, investitsiya faoliyatiga ko'maklashuvchi institutlarning faoliyatini takomillashtirish juda zarur. Shuni ham taklif qilishimiz mumkinki, respublikada ikkilamchi qimmatli qog'ozlar bozorini, pul-sarmoyalar bozorini, ko'char va ko'chmas mulklar bozorini, intelektual ne'matlar bozori kabilar faoliyatini takomillashtirish lozim. Bundan tashqari, investitsiya loyihalarining texnik-iqtisodiy asoslash ishlarini olib boruvchi hamda hisobotlarni tuzuvchi, aniq investitson qarorlar bo'yicha izlanishlar olib boruvchi, loyihalarni moliyalashtirishning turli xil bosqichlarida puxta marketing ishlarini olib boruvchi, konsalting xizmatlarini ko'rsatuvchi institutlarning faoliyatini kengaytirish va takomillashtirish lozim; - investitsiya loyihalarini moliyalashtirishdagi bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biri bu qarz oluvchi korxonaning o'rnatilgan miqdordagi kredit ta'minotini qoplay olmasligi muammosidir. Bu muammoni hal etish uchun, avvalo, respublikamizda faoliyat yuritayotgan sug'urta tashkilotlari faoliyatlarini 25 zamonaviylashtirish, ular tomonidan ko'rsatilayotgan sug'urta xizmatlari turlarini kengaytirish, ko'rsatilgan xizmatlar uchun to'lovlarni kamaytirish lozim bo'ladi. Bundan tashqari kichik biznes sub'ektlari investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda kredit ta'minotini qoplash uchun maxsus fondlarni tashkil etish lozim; - yuqoridagi muammoning mantiqiy davomi sifatida shuni ham ta'kidlash lozimki, kredit ta'minoti sifatida taqdim etilayotgan hukumat kafolatini kamaytirish lozim, chunki hukumat kafolati ostida berilayotgan kreditlarning ko'pchilik qismi o'zini oqlamasligi holatlari kuzatilmoqda, shuningdek, kreditlar qaytmagan hollarda tijorat banklari ushbu summani hukumatdan undirib olishlari qiyin kechmoqda. Bu holat banklarning kredit portfeli sifatiga, aktivlarining holatiga va banklarning likvidliligiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Shuning uchun hukumat tomonidan kreditlar uchun ta'minotchi bo'la oladigan maxsus fondlarni tuzish va takomillashtirish, mavjud sug'urta kompaniyalari faoliyatini muvofiqlashtirishga yordam ko'rsatish, o'zi garov bo'lib chiqishdan ko'ra samaraliroqdir; - milliy iqtisodiyotda har bir soha va tarmoqning har tomonlama mukammal ravishda rivojlanishi, uning huquqiy va iqtisodiy-ijtimoiy hamda tashkiliy jihatlarining ta'minlanishi bevosita olib borilayotgan islohotlarning jadallashuvi va samarali bo'lishini ta'minlaydi. Shuning uchun ham mamlakatga xorijiy investitsiyalar hamda xorijiy banklarning kredit liniyalarini jalb qilishni takomillashtirish uchun iqtisodiyotning har bir soha va tarmoqlarida o'ziga xos islohotlarni amalga oshirish hamda ushbu islohotlarning makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash uchun xizmat qilishiga erishmoq lozim. 26 XULOSA Yurtimiz hududlarida iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda amalga oshirilayotgan oʻzgarishlar, ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatishning turli sohalarida erishilayotgan yutuqlar, aynan real sektor tarmoqlarini hududlar miqyosida rivojlantirishga boʻlgan e’tiborning yildan-yilga ortib borayotganligidan darak bermoqda. Bugungi kunda iqtisodiyotning real sektori korxonalari investitsion faoliyatini moliyalashtirish masalalariga keng e’tibor qaratish orqali sanoatni iqtisodiyotdagi ulushini oshirish imkoniyatiga egamiz. Shu maqsadda, tijorat banklari kreditlari orqali real sektor korxonalari investitision loyihalarini moliyalashtirish salmogʻini oshirib borish quyidagi bir qator ijobiy natijalarni ta’minlaydi: - real sektor korxonalarida ishlab chiqarish hajmini oshirish imkoniyati yaratiladi va korxonlarning investistion faolligi oshadi ; Mamlakatimizda milliy iqtisodiyotni tubdan isloh qilish va uni barqarorlashtirishda, respublikada mavjud korxonalarni zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan ta'minlashda va ularni modernizatsiyalashda, jahon talablari darajasidagi raqobatbardosh milliy mahsulotlarni ishlab chiqarishni tashkil etishda, mamlakat ichki bozorini sifatli tovar va xizmatlar bilan to'ldirish hamda uning eksport salohiyatini oshirishda, mamlakatda ishsizlik, pulning qadrsizlanishi darajalarini pasaytirishda, iqtisodiyotning moliyaviy mablag'larga bo'lgan talablarini qondirishda xorijiy banklarning roli va ahamiyati kattadir; Ma'lum ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlarga yo'naltirilgan, texnik-iqtisodiy, biznes-boshqaruv, marketing va ishlab chiqarish rejalari kabilarga asoslangan, turli moliyaviy manbalar mablag'lari ishtiroki nazarda tutilgan kompleks xujjatlar yig'indisiga investitsiya loyihasi deyiladi. Investitsiya loyihalari qaysi sohada ishlab chiqilmasin, uning maqsadi resurslarning cheklanganligi yoki taqchilligi sharoitida ham barcha investitsiya imkoniyatlarini qidirib topish va ulardan to'liq va samarali foydalanishning optimal variantlarini aniqlashga qaratilgan bo'ladi; Iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiya loyihalarining amalga oshirilishini ta'minlash investitsiya faoliyati yuritilishining zaruriy investitsion muhitini yaratishni va uni tobora qulaylashtirib borishni talab etadi, investitsiya loyihasining 27 amalga oshirilish hajmi, miqdori va dinamikasiga qarab mamlakatning iqtisodiy o'sish darajasi hamda holatini baholash mumkin va o'tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarning bajarilish holati belgilangan maqsadlarni ta'minlanishiga qanchalik mos kelayotganligi to'g'risida xulosa chiqarish mumkin; Xorijiy banklar yoki xorijiy davlatning banki deganda xorijiy davlatga tegishli banklar tushuniladi. Xorijiy davlatning banki xorijiy davlat hududida ro'yxatga olingan va u joylashgan hamda ro'yxatga olingan joydagi bank nazorati organi tomonidan berilgan bank faoliyatini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziyaga ega bankdir; Real sektor korxonalarining moliyaviy resurslarga ehtiyoji qondirilib, moliyaviy resurslarni samarali taqsimlash ta’minlanadi. Bank muassasalari investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga mablagʻ ajratib, kredit bergan vaqtdan boshlab qarz oluvchining kreditga layoqatliligini tahlil qilish, kreditning maqsadli ishlatilishi ustidan nazoratni, ya’ni loyihani moliyalashtirishning monitoringini olib borishi maqsadga muvofiqdir. Real sektor tarmoqlarini rivojlantirishda investitsiya hajmini yanada oshirish, investorlar yangidan yangi investitsion loyihalarni taklif qilish, real sektor rivojida innovatsiyalarga asoslangan yangi ishlab chiqarish tarmoqlarini shakllantirish va investitsiyalarni yoʻnaltirish, investorlar faoliyatining huquqiy himoyasini takomillashtirish, investitsiyalarni real sektor korxonalariga jalb qilish mexanizmini yanada takomillashtirish maqsadga muvofiqdir. Xulosa qilib aytish mumkinki, milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga iqtisodiyot real va bank sektori oʻrtasidagi oʻzaro mutanosiblikni ta’minlash orqali erishiladi. Bank tizimida toʻplangan mablagʻlarni real sektor korxonalarini moliyalashtirishga yoʻnaltirish va ularning barqaror rivojlanishiga zamin yaratadi. 28 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, O‘zbekiston, 2023 yil. 2. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida» gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni – http://www.lex.uz. 3. «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida» gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni http://www.lex.uz.; 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida» gi PF-4947-sonli Farmoni http://www.lex.uz.; 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12 sentyabrdagi “Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3270-sonli Qarori http://www.lex.uz.; 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 13 sentyabrdagi «Pul- kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi PQ-3272- sonli Qarori http://www.lex.uz.; 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 8 sentyabrdagi «O‘zbekiston Respublikasida ma’muriy islohotlar konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida» gi PF-5185-sonli Farmoni http://www.lex.uz.; 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning 2018 yil 23 martda «Bankxizmatlari ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida»gi qarori 9. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “2017— 2021 yillаrdа O’zbеkistоn Rеspublikаsini rivоjlаntirishning bеshtа ustuvоr yo’nаlishi bo’yichа Hаrаkаtlаr Strаtеgiyasi to`g`risida”gi Pf 4947-Sonli Farmoni Toshkent 07.02.2017 10.“Bank tizimining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va investitsiyaviy faolligini kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi №PQ-1317 sonli Qarori. 06.04.2010 y. 11.Abdullayeva Sh.A. «Pul, kredit va banklar» T. «Moliya» 2020 y. 29 12.Abdullayeva Sh.A. «Bank ishi» T. «Moliya» 2018 y. 13.Abdullayeva Sh.A. «Bank risklari», T. «Moliya» 2020 y. 14. Abdullayeva Sh.Z. “Bank ishi” o‘quv qo‘llanma T. “Iqtisod-Moliya” 2019.-341b. 15. Abdullayeva Sh.Z., Omonov A.A. “Tijorat banklari kapitali va uni boshqarish”. O‘quv qo‘llanma./ –T.: “Iqtisod-Moliya” 2016.-120b. 16.Aymuhamuhamedova N.I.Xalqaro bank ishi.-Toshkent,Toshkent,2010. 17.Burxanov A., Ruzmetov Q. “Ilmiy ijodiyot metodologiyasi”. O‘quv qo‘llanma. T. 2016 18.Mullajonov F. “O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi”, T.: 2021 yil 19.Rashidov O.Yu., Toymuhamedov I.R. “Pul, kredit va banklar”. Darslik. 20.R.R.Tojiyev “Xalqaro valyuta va kredit munosabatlari”.T.2019y. 21.R.G. Olxova. Bankovskoye delo.Uchebnoye posobiye. M. KNORUS.2018. 22.V.N.Kursov,G.A.Yakovlev. Buxgalterskiy uchet v kommercheskom banke. Uchebnoye posobiye.M.INFRA-M.2018g. 23. Qoraliyev T.M.Qodirov E.T.Muhamedjanov K.A. Xorijiy mamlakatlarda bank ishi. O‘quv qo‘llanma.Toshkent-2012 24.O.Iminov va boshq. Bank ishonchli hamkor.T.Akademiya,2015 y. 25. Karlibayeva R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliya lashtirish. T.: Cho’lpon nomidagi nashr., 2011y. 26. A.Nurullayev “Mutaxassislikka kirish” fanidan mustaqil ishlar majmui. O‘quv qo‘llanma. T.2015 28.S.V.Galitskaya. Dengi kredit i banki. M. EKSMO 2016 g. 29.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining me’yoriy hujjatlari: Qo‘shimcha adabiyotlar va internet saytlari 1.«Bank axborotnomasi 2019 y. yil aprel – dekabr sonlari 2.«Bankovskiy vestnik» 2019 yil yanvar –iyun sonlari 3.«Bozor, pul va kredit» 2017y.\2019 yanvar – dekabr sonlari 30 Internet saytlari 1. Axborot ta’lim tarmog‘i / http://ziyonet.uz/ 2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining ta’lim portali/ http://edu.uz/ 3. Masofaviy ta’lim va kitoblar/ http://e-ilm.uz/ 4. Posledniye novosti po razvitiyu IKT v O‘zbekistane// http://uzinfocom.uz/ mf5. Jurnal ekonomicheskoye obozreniye// http://rewiev.uz// 5. O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi /http://mf.uz/ 6. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi / http://soliq.uz/