O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“Moliya” Fanidan
KURS ISHI
Mavzu:
TIJORAT BANKLARI INVESTITSION FAOLIYATINI SAMARALI
TASHKIL ETISH MASALALARI KENGAYTIRISH YO‘NALISHLARI
Bajardi
Tekshirdi:
RO’YXATGA OLINDI
“___“__________ 202_y
RO’YXATGA OLINDI
“___“__________ 202_y
Kurs ishi taqrizga
toprilgan sana
“___“__________ 202_y
Kurs ishi taqrizga
toprilgan sana
“___“__________ 202_y
Kurs ishi himoya
qilingan sana
“___“__________ 202_y
Baho “__” ________
(imzo)
(imzo)
(imzo)
Komissiya a’zolari:
Toshkent-2023
2
R E J A
KIRISH
1. Tijorat banklarining investitsion faoliyatining iqtisodiy ahamiyati va
nazariy asoslari
2. Tijorat banklari investitsion faoliyatining amaldagi holatining tahlili
3. Tijorat banklari investitsion faoliyatini samarali tashkil etishni
rivojlantirish yo’llari
Xulosa
Fоydalanilgan adabiyotlar ro’yхati
3
KIRISH
O'zbekiston mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq tashqi iqtisodiy
faoliyatni kengaytirib, bir qancha xalqaro moliyaviy institutlar va xorijiy banklar
bilan o'zaro foydali aloqalar o'rnata boshladi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni
erkinlashtirish, kengaytirish uchun huquqiy asoslarini yaratib bergan asosiy qonun
hujjatlari qabul qilindi. Ko'plab Prezident Farmonlari va Hukumat qarorlari ishlab
chiqildi. Bular, avvalo, "Xorijdan mablag' jalb qilish to'g'risida"gi, "Tashqi iqtisodiy
faoliyat to'g'risida"gi, "Investitsiya faoliyati to'g'risida"gi (yangi tahrir), "Chet el
investitsiyalari to'g'risida", "Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni
himoya qilish choralari to'g'risida"gi Qonunlar hamda boshqa me'yoriy-huquqiy
hujjatlar bo'lib, ular tashqi iqtisodiy aloqalarni amalga oshirish, tashqi iqtisodiy
faoliyat sohasida xalqaro shartnomalar tuzish va ularni bajarish uchun asosiy shart-
sharoitlarni yaratib berdi.
Shuni ta'kidlash joizki, O'zbekistonning xalqaro moliyaviy institutlar va
xorijiy banklar bilan aloqasi ham uzoq muddatli, ham qisqa muddatli ahamiyatga
ega bo'lgan eng muhim vazifalarni birga qo'shish maqsadlaridan kelib chiqib amalga
oshiriladi. Bunda, birinchidan, O'zbekistondagi barcha xo'jalik sub'ektlarining tashqi
dunyo bilan o'zaro aloqalari uchun teng huquqli va milliy manfaatlarga mos
keladigan shart-sharoitlar yaratish asosida xalqaro valyuta-moliya va savdo
mexanizmlariga qo'shilish nazarda tutiladi. Ikkinchidan, respublikaning joriy
muammolarini hal etishga bevosita ko'maklashish, mavjud xalqaro tajriba asosida
moliyaviy, texnikaviy yordam va maslahat olish yo'li bilan o'tkazilayotgan
islohotlarni qo'llab-quvvatlash ko'zda tutiladi.
2022 yilda mamlakatimizga jalb qilingan xorijiy kreditlarning xorijiy
investitsiyalar tarkibidagi ulushi 25,8 foizni tashkil qildi. Bu ko'rsatkich 2020 yilda
13,2 foizni tashkil qilgan edi. Bu esa, hozirgi iqtisodiy rivojlanish sharoitida va
mavjud imkoniyatlardan kelib chiqib (O'zbekistonning investitsiyaviy salohiyatini
hisoga olib), chet el banklari kreditlarini jalb qilish holati sustligini ko'rsatadi.
Bugungi kunda shu narsa aniq bo'lib qoldiki, Vatanimizning barqaror
rivojlanishi yuqori darajadagi investitsiyaviy faollikka bog'liqdir. Unga esa ichki va
4
tashqi investitsiya resurslarini jalb qilish hamda ulardan samarali foydalanish orqali
erishiladi. Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, chet el investitsiya va kreditlarini
jalb qilish iqtisodiyotni rivojlantirishga yordamlashadi va ijtimoiy-iqtisodiy
islohotlar uchun kuchli rag'batlantiruvchi omil bo'lib xizmat qiladi. Shu bois
Yurtboshimiz bu haqda quyidagilarni alohida ta'kidlaydi: "Chet el sarmoyasini jalb
qilishni bevosita investitsiyalar tarzida ham, davlat qarzlari, xalqaro moliya va
iqtisodiy tashkilotlar, qarz beruvchi mamlakatlarning investitsiya yoki moliyaviy
kredit resurslari shaklida ham amalga oshirish ko'zda tutilmoqda. Biz maxsus
investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun chet el sarmoyasini jalb qilishga
alohida e'tibor beramiz".
Yuqoridagilardan kelib chiqib, ta'kidlash joizki, O'zbekiston iqtisodiyotiga
xorijiy banklar kreditlarini jalb qilish va shu asosda strategik muhim investitsiya
loyihalarini moliyalashtirish hozirda iqtisodiyotni barqarorlashtirishdagi g'oyat
dolzarb masalalardandir. Bu esa, o'z nabatida, xorijiy banklar kredit liniyalari
hisobiga investitsiya loyihalarini moliyalashtirish masalasini tadqiq etish, bu
boradagi tendentsiyalarni va muammolarni aniqlash, investitsiya loyihalarini xorijiy
banklar kredit liniyalari orqali moliyalashtirishni takomillashtirish bo'yicha
tavsiyalar berish zarurligini keltirib chiqaradi va bitiruv malakaviy ishi mavzusining
dolzarbligini ifodalaydi.
5
1. Tijorat banklarining investitsion faoliyatining iqtisodiy ahamiyati va
nazariy asoslari
O'zbekiston davlat mustaqilligiga erishgan dastlabki yillardan boshlab milliy
iqtisodiyotni rivojlantirishning o'ziga xos yo'nalishini belgilab oldi. U
iqtisodiyotning rivojlanishi va barqarorligida investitsiyalarning beqiyos o'rni
tutishini o'z vaqtida to'g'ri anglab etganligining natijasida investitsiyalarga, xususan,
chet el investitsiyalariga bo'lgan e'tiborning kuchayishi yuz berdiki, bu esa bugungi
kunga kelib mamlakatimizdagi investitsiya faoliyatining rivojlantirilishiga olib
keldi. Bugungi kunda rivojlangan investitsion faoliyatning yo'lga qo'yilishini
hukumatimizning yuritayotgan oqilona investitsiya siyosatining mahsuli ekanligini
ta'kidlash lozim.
Hozirda O'zbekiston iqtisodiyotining barcha sohalarida o'zgarishlar, tarkibiy
islohotlar olib borilmoqda. Bunday islohotlarning olib borilishi bevosita
mamlakatdagi investitsiya jarayoni, davlatning investitsiya siyosati, uning ustuvor
yo'nalishlari va mamlakatdagi korxonalar investitsiyaviy faolligiga bog'liq.
Mustaqillikning qisqa davrida investitsiyaviy faollikni ta'minlash, uni kuchaytirish
borasida qator amaliy chora-tadbirlar o'tkazildi, investitsiya faoliyatini tartibga solib
turuvchi qator qonun va qonun osti hujjatlari ishlab chiqildi va amaliyotga tatbiq
qilinmoqda.
O'zbekistonda investitsiya loyihalarmni ishlab chiqish va ularni amalga
oshirish bo'yicha ham qator vazifalar amalga oshirilmoqda. Respublikamizda turli
mulkchilik shakllariga asoslangan xo'jalik yurituvchi sub'ektlarni ko'paytirish,
jumladan, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish va boshqaruv
faoliyati rivojlantirilib kelinmoqda. Shuningdek, iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish
va rivojlantirish yangi investitsiya loyihalarini hayotga tatbiq etish va ularni
moliyalashtirishning optimal variantlarini qidirib topish talablarini keltirib chiqardi.
Amaliyotda investitsiya loyihalarining hajmi, miqdori va moliyalashtirish
manbalariga qarab iqtisodiyotda yuz berayotgan o'zgarishlar haqida xulosalar
chiqarish mumkin.
Investitsiya loyihasi tushunchasining tobora keng qo'llanishi, avvalom bor,
6
ushbu atamaning iqtisodiy mohiyatini anglab olish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Investitsiya loyihasi tushunchasiga uning yo'naltirilgan maqsadini amalga oshirish
uchun texnologik jarayonlarni, texnik va tashkiliy hujjatlashtirish jarayonini,
ob'ektlarni barpo etish va ishga tushirish jarayonini, moddiy, moliyaviy, mehnat
resurslarining harakatini, shuningdek, tegishli boshqaruv qarorlari va tadbirlarni
o'zida mujassamlashtiruvchi tizim sifatida qarash mumkin. Investitsiya loyihasi o'z
maqsadi, yo'nalishi, amal qilish sohasi, muddati va chegarasiga ega bo'lgan alohida
faoliyat turi hisoblanadi.
Prof. D.G'ozibekov investitsiya loyihalari to'g'risida fikr bildirib:
«investitsiya loyihasiga muayyan ishlab chiqarish quvvatlariga kelajakda alohida
turdagi samaralar keltirishi zarur bo'lgan, aniq belgilangan tadbirlar yo'li bilan
resurslarni investitsiyalash bo'yicha takliflar to'plami tarzida ta'rif berish mumkin» 3
, deb ta'kidlab o'tadi. Shuningdek investitsiya loyihasining sifat-tavsiflarini, boshqa
tadbirlardan farq qiluvchi jihatlarini ochib berishi diqqatga sazovordir4, deb
ta'kidlaydi.
Rossiyalik iqtisodchi-olim B.A.Koltinyukning fikricha5: «investitsion loyiha
keng ma'noda foyda olish maqsadida kapital qo'yish rejasi» tarzida ifodalab, uni ikki
xil ma'noda talqin etadi: aniq maqsadlarga erishish (aniq natijalar olish)ni
ta'minlovchi qandaydir harakatlar majmuini amalga oshirishni nazarda tutuvchi
tadbir, faoliyat; qandaydir harakatni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan aniq hisob-
moliyaviy va tashkiliy-huquqiy hujjatlarni qamrab oluvchi tizim.
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 9 apreldagi 165-
sonli "Chet el investitsiyasi ishtirokidagi ustuvor investitsiya loyihalarini amalga
oshirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi qaroriga muvofiq: "investitsiya loyihasi bu
ma'lum ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlarga yo'naltirilgan, texnik-iqtisodiy, biznes-
boshqaruv, marketing va ishlab chiqarish rejalari kabilarga asoslangan, turli
moliyaviy manbalar mablag'lari ishtiroki nazarda tutilgan kompleks hujjatlar
yig'indisi"1 hisoblanadi.
1 Ergasheva Sh., Uzoqov A. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. O'quv qo'llanma. - T: "IQTISOD-
MOLIYA" 2018. 34-b
7
O'zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi "Investitsiya faoliyati
to'g'risida"gi Qonunning 6-moddasida: "Investitsiya loyihasi - iqtisodiy, ijtimoiy va
boshqa yo'sindagi foyda olish uchun investitsiyalarni amalga oshirishga qaratilgan
o'zaro bog'liq tadbirlar majmuidir"2, deb ta'riflangan.
Qayd etish joizki, investitsiya loyihasi to'liq va mukammal hisob-kitoblar
yordamida asoslangan yuridik hujjatlar to'plami hisoblanadi. Investitsiya loyihasi
kelishilgan muddatlarda aniq maqsadlarga erishish hamda rejalashtirilgan natijalarni
olish uchun aniq miqdordagi resurslarni (intellektual, moliyaviy, moddiy) qo'yishni,
joylashtirishni ko'zda tutuvchi tadbirlar majmuidir. Investitsiya loyihasining asosiy
elementlari va yo'nalishlarini 1-rasm asosida tasvirlash mumkin.
1-rasm. Investitsiya loyihasining asosiy elementlari va yo'nalishlari3
Shuni ham ta'kidlash joizki, investitsiya loyihasini amalga oshirishning bosh
maqsadi foyda (daromad) olishga yoki hech bo'lmaganda kapital qiymatini saqlab
qolishga qaratiladi.
Investitsiya loyihasi uch tomonlama cheklangan bo'lib, muayyan
iqtisodiyotda, hududda amalga oshirilishi bilan, belgilangan vaqt bilan cheklanadi.
2 O'zbekiston Respublikasining "Investitsiya faoliyati to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi Qonuniga o'zgartirish va
qo'shimchalar kiritish haqida"gi Qonuni. Qonunchilik palatasi tomonidan 2014 yil 29 oktyabrda qabul qilingan va
Senat tomonidan 2014 yil 13 noyabrda ma'qullangan. 2014 yil 9 dekabr, O'RQ-380-son.
3 Mamatov B.S. va boshq. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. Toshkent moliya instituti. -T.:
«IQTISOD-MOLIYa», 2014. 40-b
8
Mazkur hududda belgilangan vaqtda loyiha amalga oshirilsa, u o'zining maqsadiga
erishish kuchiga egadir. Investitsiya loyihalari yana bir tomondan cheklanishi, ya'ni
unga safarbar etiladigan resurslar qiymati (xom ashyo, mehnat va moliyaviy
resurslari qiymati) o'zgarib boradi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, investitsiya loyihasini quyidagicha tasniflash
mumkin:
2-rasm. Investitsiya loyihasining tasniflanishi4
Amaliyotda investitsiya loyihalarining turlicha tasnifi mavjud bo'lib,
belgilariga qarab investitsiya loyihalarining quyidagi ko'rinishlarini ajratish mumkin
(1.3-rasm).
Loyiha - bu o'ziga xos faoliyat turi bo'lib, uning bir qancha o'ziga xos
belgilari mavjud. Lekin uning asosiy 4 ta belgisi loyihani boshqa turdagi faoliyatlar
va tadbirlardan ajratib turadi:
-
loyiha maqsadlari aniq belgilangan bo'lishi kerak;
-
loyiha aniq (odatda, oldindan belgilangan) muddat davomida amalga
oshirilishi lozim;
-
loyihada o'zaro bog'liq harakatlarni bajarilishini muvofiqlashtirish
lozim;
-
loyiha unikal bo'lishi lozim.
4 Mamatov B.S. va boshq. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. Toshkent moliya instituti. T.:
«IQTISOD-MOLIYa», 2014. 41-b
9
3-rasm. Investitsiya loyihalarining kengaytirilgan tasnifi5
Har bir loyihaviy faoliyat quyidagi 3 ta chegaralanishga ega:
1.
Vaqt bo'yicha chegaralanishi;
2.
Pul resurslari bilan chegaralanishi;
3.
Texnik vazifalar bilan chegaralanishi (ishlar va operatsiyalarning
turlari va sifatiga bo'lgan talab, investitsiya faoliyati ob'ektining texnik-iqtisodiy
ko'rsatkichlari). Loyiha boshqa chegaralanishlarga ham ega bo'lib, ular orasida
loyihani amalga oshirishning tashqi shart-sharoitlari alohida ahamiyat kasb etadi
(institutsional, iqtisodiy, huquqiy va boshqalar).
Loyihalarni 3 turdagi aktivlar (mulk) hisobiga moliyalashtirish mumkin:
5 Rasm prof. D.G'.G'ozibekovning 2013 yilgi "Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari" nomli monografiyasi
asosida shakllantirildi.
10
1) Moliyaviy investitsiyalar va qarzlar. Bularga qimmatbaho qog'ozlar,
bankdagi depozitlar, kreditlar, pul mablag'lari, yuqori likvidli qimmatbaho
predmetlar kiradi;
2) Material (moddiy) aktivlar. Bularga ko'chmas mulk, asosiy vositalar, er,
ishlab chiqarish texnikasi, liniyalari, xom ashyo, va materiallar kiradi;
3) Nomoddiy aktivlar. Bularga nou-xau, himoyalangan firma nomidan
foydalanish xuquqi, intellektual mulk, innovatsiyalar, ishchi kapitali aqliy mahsuli
kiradi.
Investitsiya loyihasi investor nuqtai nazaridan samarali deb baholanishi
uchun, birinchidan, uni amalga oshirish ijobiy bo'lishi, ikkinchidan, muqobil
loyihalarni solishtirish chog'ida yuqoriroq samaraga ega bo'lgan loyihani ma'qul
ko'rish lozim.
Iqtisodiyotni
modernizatsiyalashda
investitsiya
loyihalarini
amalga
oshirishning ahamiyati benihoya katta bo'lib, u quyidagilar bilan izohlanadi:
birinchidan,
investitsiyalar
ishlab
chiqarishga
zamonaviy
texnika
va
texnologiyalarni joriy etib, eksportga mo'ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqarishni
rivojlantiradi; ikkinchidan, import o'rnini bosuvchi tovar ishlab chiqarish va buning
uchun xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotning ustuvor sohalariga yo'naltirish,
pirovardida, aholining me'yordagi turmush darajasini ta'minlash imkonini yaratadi;
uchinchidan, kichik biznesni rivojlantirish va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini
jadallashtirish orqali o'sib borayotgan aholini ish joylari bilan ta'minlaydi;
to'rtinchidan, korxonalarning eskirgan ishlab chiqarish quvvatlarini, moddiy-texnik
bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi; beshinchidan, tabiiy resurslarni
qayta ishlovchi korxonalarni barpo etishga ko'maklashadi va boshq.
So'nggi yillarda iqtisodiyotda faol amalga oshirilayotgan tuzilmaviy
o'zgarishlar va modernizatsiya qilish jarayoni investitsiya faolligini yanada oshirdi.
Iqtisodiyotdagi investitsiyalar hajmining yildan-yilga sezilarli ravishda o'sib borishi
milliy ishlab chiqarish hajmining o'sishi orqali o'zining ijobiy natijalarini ko'rsatdi.
Davlat tomonidan investitsiya faoliyatini rivojlantirishga berilgan e'tibor va qo'llab-
quvvatlash natijasida yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmi va investitsiyalar miqdori
11
o'sish sur'atlariga ega bo'ldi. Jumladan, 2020-2022 yillar oralig'ida investitsiyalar
hajmi 1,4 mlrd. AQSh dollaridan 14,6 mlrd. AQSh dollariga etgan va 2020 yilga
nisbatan 10,4 martaga ortgan (1.1-jadval). Bu holat investitsiyalarning YaIMdagi
salmog'ining o'sishiga olib keldi, jumladan, investitsiyalarning YaIMdagi ulushi
2021 yilda 21,1 foizni tashkil etgan bo'lsa, 2022 yilga kelib bu ko'rsatkich 23,5 foizga
ko'tarildi.
1-jadval O'zbekiston
Respublikasi
yalpi
ichki
mahsuloti
va
investitsiyalarning o'sish sur'atlari dinamikasi6
Yillar
YaIM (mlrd.
AQSh dollari)
Oldingi
yilga
nisbatan foiz
hisobida
Investitsiyalar
(mlrd.
AQSh
dollari)
Avvalgi
yilga
nisbatan, foiz
hisobida
2012
7,4
104,2
1,4
103,8
2013
9,7
104,4
1,9
104,5
2014
12,2
107,7
2,5
105,2
2015
15,2
107,0
2,9
107,0
2016
17,0
107,3
3,3
111,4
2017
22,3
109,5
4,7
123,0
2018
28,1
109,0
6,5
128,3
2019
32,1
108,1
8,2
124,8
2020
38,7
108,5
9,7
113,6
2011
45,9
108,3
10,8
111,2
2022
49,6
108,2
11,7
114,0
6 www.stat.uz
12
2. Tijorat banklari investitsion faoliyatining amaldagi holatining tahlili
Ma'lumki, jahondagi biron-bir davlat xorijiy investitsiya va kreditlarni jalb
qilmasdan turib taraqqiyotga hamda iqtisodiyot rivojiga erisholgan emas. Shuning
uchun ham bu ish bizning iqtisodiy siyosatimizning ustuvor yo'nalishlaridan biriga
aylangan. Biz bu siyosatni quyidagi tamoyillar asosida qurmoqdamiz14: tashqi
iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish; respublika iqtisodiyotiga kapital mablag'larni jalb
etishni ta'minlovchi huquqiy asos, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart-sharoitlarni
shakllantirish; jahon andozalari talablariga javob beradigan texnologiyalarni etkazib
beruvchi hamda xalq xo'jaligining zamonaviy tuzilmalarini barpo etishga
ko'maklashuvchi xorijiy sarmoyadorlarga nisbatan ochiq eshiklar siyosatini
muntazam ravishda yuritish; mablag'larni raqobatbardosh mahsulot ishlab
chiqarishni o'zlashtirish bilan bog'liq eng muhim ustuvor yo'nalishlarga sarflash.
Shu bois Respublika Prezidenti bu haqda quyidagilarni alohida ta'kidlaydi: "Biz
maxsus investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun chet el sarmoyasini jalb
qilishga alohida e'tibor beramiz"15 . Bu jihatdan yondashadigan bo'lsak,
mamlakatimizda tatbiq etiladigan investitsiya loyihalari ham texnologik jihatdan,
ham mahsulot ishlab chiqarish va ham etishtirilgan mahsulotni taklif etish
bozorlarini yangitdan o'zlashtirish vazifalarini qamrab oladi. Ya'ni, yangi mahsulot,
yangi texnologiya va yangi bozorga chiqish va bir yo'la uch yo'nalishdagi vazifalarni
ta'minlovchi investitsiyalarni kiritish, boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, investitsion
innovatsion loyihalarni tatbiq etish vazifasini yuklatadi.
Asosiy kapitalga yo'naltirilgan investitsiyalar 2021 yilda 33715,3 mlrd.
so'mni tashkil qilib, 2020 yilga nisbatan 2,2 martaga ortgan, ya'ni asosiy kapitalga
kiritilgan investitsiyalar hajmida yildan-yilga o'sish tendentsiyasi kuzatilmoqda.
Biroq, mazkur davr davomida asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning
YaIMdagi ulushi 1.3 f.p.ga kamaygan. Bu esa, YaIMning o'sish sur'atlari asosiy
kapitalga kiritilgan investitsiyalarning o'sish sur'atlaridan yuqori ekanligini
ko'rsatadi.
Bugungi kunda ko'plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida etakchi o'rin
tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so'zsiz isbotlab bermoqdaki, raqobatdoshlikka
13
erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda iqtisodiyotni izchil isloh
etish, tarkibiy jihatdan o'zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish,
yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish
tarmoqlarining jadal rivojlanishini ta'minlash, faoliyat ko'rsatayotgan quvvatlarni
modernizatsiya qilish va texnik yangilash jarayonlarini tezlashtirishda xorijiy
banklarning kredit liniyalaridan samarali va oqilona foydalanish muhim ahamiyatga
ega.
Bir vaqtning o'zida milliy iqtisodiyotga xorijiy banklarning kredit
liniyalarini faol jalb qilish qator ijobiy samaralar keltiradi. Xususan, xorijiy
kreditlarni jalb qilish raqobatbardosh mahsulotlarga, zamonaviy ishlab chiqarishga
yuzma-yuz kelish, talabga muvofiq sifatli mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatidir.
Xorijiy banklar bilan amaliy hamkorlik o'rnatish orqali jahon amaliyotida mavjud
bo'lgan imkoniyatlardan foydalanish asosida quyidagi samaralarga erishish mumkin
bo'ladi:
-
eng zamonaviy texnologiyalarga ega bo'lgan ishlab chiqarish (xizmat
ko'rsatish) faoliyatini yo'lga qo'yish, yangi texnologiya, zamonaviy jihozlarni, yuqori
unumli uskunalarni qo'lga kiritish;
-
yangi ish joylarini tashkil etish va aholi bandligini ta'minlash;
-
ixcham, amalga oshirilgan xarajatlarni tez sur'atlar bilan qoplaydigan,
yuqori samara beradigan korxonalarni qurish;
-
zamon darajasida yuqori mehnat unumdorligiga erishish, mahsulot
tannarxini pasaytirish, o'z manfaatlariga erishish;
-
qo'shma korxonalar tuzish, ilg'or tajribaga ega bo'lish, boshqaruvni,
raqobatni to'g'ri yo'lga qo'yish;
-
bozor talabini qoniqtiradigan mahsulot (xizmatlarni) etishtirish, ishlab
chiqarilgan mahsulot sifati va raqobatbardoshligini dunyo bozori talablariga javob
beradigan qilib etkazish;
-
tadbirkorlik faoliyatini samarali tashkil etish va uni yanada kengaytirish
imkoniyatlarini qo'lga kiritish, daromadni ko'paytirish, yuqori samaraga erishish,
sarf etilgan mablag'larni hech qanday talofat va yo'qotishlarsiz tez fursatda qoplash;
14
-
jahon bozorida o'zining mustahkam mavqeni egallash;
-
mamlakat eksport imkoniyatlarini kengaytirish va jahon bozorida
«qattiq» valyuta ishlab topishni o'rganish;
-
mamlakat xazinasini to'ldirish;
-
ichki va tashqi bozorga olib chiqiladigan mahsulotlar (ish, xizmat)ga
bo'lgan talabni qondirish;
-
milliy va jahon iqtisodiyoti ravnaqi va jamiyat farovonligini oshirish.
Ushbu ro'yxatni yanada davom ettirish mumkin, chunki xorijiy banklar bilan
hamkorlik o'rnatish, ular bilan qo'shma faoliyat olib borish milliy iqtisodiyotda tub
tuzilmaviy o'zgarishlarga olib keladi, mamlakat qudratini yanada oshirib, milliy
valyuta mavqeini mustahkamlaydi, aholi farovonligini ta'minlab, turmush tarzini
yaxshilaydi.
15
2. Tijorat banklari investitsion faoliyatining amaldagi holatining tahlili
Oʻzbekiston va jahon iqtisodiyotining kelgusi taraqqiyoti, asosan,
investitsiyalarga bogʻliqligini bugungi kunda inkor etib boʻlmaydi. Shu boisdan,
hozirgi kunda respublikamiz iqtisodiyotida real sektor korxonalari faoliyatini
moliyalashtirish, ularni faoliyatiga tijorat banklari kreditlarni, xususan, xorijiy
moliya institutlari mablagʻlarini kengroq jalb etish bugungi kunning eng dolzarb
masalalaridan biridir. Ma’lumki, iqtisodiy jihatdan faol boʻlgan har qanday korxona
oʻz moliyaviy resurslari hisobidan investitsiya loyihasini moliyalashtirishga har
doim ham imkon topa olmasliklari mumkin. Bunday holatlarda, tijorat banklari
kreditlari real sektor korxonalari faoliyatini moliyalashtirishning asosiy manbai
boʻlib maydonga chiqadi. Tijorat banklarining kreditlari har bir mamlakat
iqtisodiyotini rivojlantirishda muhim rol oʻynaydigan moliyalashtirish manbai
hisoblanadi. Bank kreditlari yordamida iqtisodiyotning real sektori korxonalari
faoliyatini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan qayta qurollantirish
bilan bogʻliq boʻlgan investitsion xarajatlar moliyalashtiriladi va bu esa sanoat
loyihalarini moliyalashitirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Tijorat banklarining kreditlash faoliyati, xususan real sektor korxonalarini
kreditlash operatsiyalari bugungi raqobat kuchayib borayotgan sharoitda muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Mazkur operatsiyalar banklarning asosiy daromad manbai
boʻlishi bilan bir qatorda bank strategiyasini rivojlantirishda kundan kunga
dolzarbligi ham oshib bormoqda. Tijorat banklarining real sektor korxonalariga
kreditlar berish amaliyotini tashkil etish va uni takomillashtirish boʻyicha bir qator
xorijiy va mahalliy olimlar, iqtisodchilar ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishgan.
Xorijiy olimlardan O.Afanasevaning fikriga koʻra, rivojlanayotgan mamlakatlarda
banklar uchun qisqa muddatli kreditlar berish uzoq muddatli investitsion kreditlar
berishga qaraganda afzal boʻlib, yuqori daromadliligini va past risk darajasi bilan
ajralib
turadi.
I.Yudinaning
tadqiqot
natijalariga
koʻra,
rivojlanayotgan
mamlakatlarda tijorat banklarining uzoq muddatli kreditlash amaliyotini
rivojlantirishning zaruriy sharti – bu risklarni diversifikatsiya qilishdir. “Uzoq
muddatli
kreditlarni
moliyaviy
injiniring
vositasida
yirik
loyihalarni
16
moliyalashtirishga jalb etish, foydalanish, tushum bilan bogʻliq boʻlgan risklarni
baholashga va risklarni investorlar hamda kredit beruvchilar oʻrtasida taqsimlashga
bogʻliq” deya ta’kidlaydi E.Yeskombi. Mahalliy olimlarimizdan T.Bobaqulovning
fikriga koʻra, oʻtish iqtisodiyoti mamlakatlarida monetizatsiya darajasining past
ekanligi xoʻjalik yurituvchi subyektlar oʻrtasidagi debitor-kreditor qarzdorlik
muammosini chuqurlashtiradi. Bu esa, ularning pul oqimini zaiflashuviga olib keladi
va tijorat banklarining investitsion kreditlaridan foydalanish darajasini oshirishga
toʻsqinlik qiladi. Mamlakatimiz iqtisodiyotini mutanosib rivojlantirish, uning
samarali tarkibiy tuzilmasiga ega boʻlish orqali barqaror iqtisodiy oʻsish sur’atlariga
erishish vatanimiz taraqqiyoti va xalq farovonligini ta’minlashning muhim
shartlaridan hisoblanadi. Ushbu maqsadga erishish uchun esa, eng avvalo,
iqtisodiyotning sanoat tarmogʻini jadal rivojlantirish zarur.
Iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodiyotning real sektoriga turlicha ta’rif beriladi
va quyida biz ularning bir nechtasini koʻrishimiz mumkin. Jumladan quyidagi
ta’riflarni keltirib oʻtamiz:
1) iqtisodiyotning real sektori – iqtisodiy va qonuniy belgilanmagan
iqtisodiy atama hisoblanadi va ma’lum hududdagi faoliyati mahsulot ishlab
chiqarishga yoʻnaltirilgan kichik, oʻrta va yirik (industrial) korxonalarni
birlashtiradigan iqtisodiyot sohasidir;
2) iqtisodyotning real sektori – bu iqtisodiyotda moddiy buyum
mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi, moddiy boylikni yaratuvchi va xizmat koʻrsatish
sohalarini oʻz ichiga oladigan soha. Real sektorga moliya-kredit va birja faoliyati
kirmaydi;
3) iqtisodiyotning real sektori – bu iqtisodiyotning muhim sektori boʻlib,
toʻgʻridan-toʻgʻri mahsulot ishlab chiqarish, daromad olish va byudjet daromadlari
tushumini ta’minlaydi. Ishlab chiqarish, mahsulot ishlab chiqarish sohasi uning
iqtisodiy atama sinonimlari hisoblanadi. Fikrimizcha, iqtisodiyotning real sektori –
xom ashyo, mehnat va kapitaldan ajralmagan holda xizmat koʻrsatish, mahsulot va
tovarlar ishlab chiqaruvchi korxonalardan iborat iqtisodiy sohadir. Iqtisodiyotda real
sektorni samarali faoliyat yuritishida moliyaviy sektor muhim oʻrin egallaydi.
17
Sanoat korxonalarning investitsion faoliyatini moliyalashtirish tashqi yoki ichki
manbalar orqali amalga oshiriladi. Investitsion faoliyatni tashqi moliyalashtirishning
keng tarqalgan manbalari bank kreditlari, sindikatlashgan kreditlar, aksiya va
obligatsiyalar emissiya qilish orqali mablagʻ jalb qilish hisoblanadi. Ichki manbalar
sezilarli darajada kam boʻlib, koʻpincha ularning hajmi korxonalarning investitsiya
faoliyatini moliyalashtirish uchun yetarli emas va bu esa tashqi moliyalashtirish
manbalariga
ehtiyojini
oshiradi.
Jahonda
integratsiya
va
globallashuv
jarayonlarining chuqurlashib borishi milliy iqtisodiyot oldiga bir qator yangi
vazifalarni qoʻymoqda. Milliy iqtisodiyotning dunyo bozorida oʻz oʻrnini topishi,
ya’ni ma’lum mavqeni egallashi uchun doimiy ravishda real sektor korxonalari
investistion loyihalarini moliyalashtirishdagi muammolarni hal qilib borish lozim.
Ushbu muammolarni birinchi oʻrinda tijorat banklari kreditlari orqali hal qilish
mumkin.
Respublikamiz iqtisodiyotining barqarorligi va uni rivojlantirish tijorat
banklari faoliyati bilan uzviy bogʻliqdir. Chunki koʻpchilik korxonalarga oʻz
faoliyatini boshlashi uchun mablagʻlar zarur. Oʻz faoliyatini oʻzgartirmoqchi yoki
kengaytirmoqchi boʻlgan korxonalarga esa investitsion mablagʻlar zarur.
Respublikamizda tijorat banklari esa korxonalarni mablagʻ bilan ta’minlovchi asosiy
investitsiya instituti hisoblanadi.
2020-yil davomida tijorat banklari tomonidan iqtisodiyot tarmoq
korxonalarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash hamda
ishlab chiqarishni diversifikatsiyalashga doir investitsiya loyihalarini moliyaviy
qoʻllab-quvvatlash maqsadlari uchun 276975 mlrd. soʻm kreditlar ajratildi.
Tarmoqlar kesimida kreditlarning taqsimoti quyidagicha boʻldi: – 102162 mlrd.
soʻm (36,9 foizi) sanoat sohasiga; – 28081 mlrd. soʻm (10,1 foizi) qishloq xoʻjaligi
sohasiga; – 26626 mlrd. soʻm (9,6 foizi) transport va kommunikatsiya sohasiga, –
7380 mlrd. soʻm (2,6 foizi) qurilish sohasiga; – 54888 mlrd. soʻm (19,8 foizi)
jismoniy shahslarga; – 57838 mlrd. soʻm (21 foizi) boshqa sohalarga. Bugungi
kunda mamlakatimiz iqtisodiyotida real sektor korxonalari investistion loyihalarini
moliyalashtirishda tijorat banklarning roli yuqori hisoblanadi. Rivojlanayotgan
18
mamlakatlarda iqtisodiyotni asosiy moliyalashtirish subyektlari tijorat banklar
boʻlganligi sababli, ular oʻzlarining investitsion kreditlarini real sektorning asosiy
vositalarini yangilashga, ishlab chiqarish quvvatini oshirishga, kapital qoʻyilmalarni
yaratishga ajratadi. Soʻnggi yillarda bank tizimida olib borilgan islohotlar
iqtisodiyotda kreditlarning rolini oshirishda muhim oʻrin tutib kelmoqda. Bu kabi
olib borilayotgan islohotlar bank tizimida kreditlash tizimini yanada rivojlantirib,
banklar tomonidan investitsion kreditlash hajmini oshishiga sabab boʻlmoqda.
Soʻnggi yillarda investitsion faoliyatni moliyaviy qoʻllab-quvvatlashda bank
kreditlarining salmogʻi oshib borayotganligi boshqa bozor mexanizmlariga
asoslangan manbalarning ulushi esa juda kam salmoqli egallayotganligini guvohi
boʻlamiz. Аgar biz soʻnggi besh yilda tijorat banklari tomonidan ajratilayotgan
kreditlarga eʼtibor qaratsak, quyidagi maʼlumotlarni koʻrishimiz mumkin.
Tijorat banklari kredit faoliyatini toʻgʻri tashkil qilishda birinchi navbatda
ularda mavjud risklarni minimallashtirish masalalaridan biri kredit risklarini
aniqlash, ularning ta’sir darajasini baholash va tahlil qilishdan iborat. Kredit riski
deb, qarz oluvchi tomonidan kredit shartnomasi shartlarining bajarilmasligi, ya'ni
kredit summasining (qisman yoki toʻliq) va u boʻyicha foizlarning shartnomada
koʻrsatilgan muddatlarda toʻlanmasligi tushuniladi. Shuning uchun kredit risklarini
aniqlash va boshqarish har qanday tijorat bankining rivojlanish va taraqqiy etish
maqsadiga erishish uchun ishlatiladigan kurash usullarining ajralmas qismi
hisoblanadi. Kredit riskining vujudga kelishi ikki asosiy parametr kredit beruvchi va
qarz oluvchi oʻz vazifalarini qay darajada bajarishiga bogʻliq. Real sektor
korxonalari
investitison
loyihalarini
tijorat
banklari
kreditlari
orqali
moliyalashtirishda ham, birinchi navbatda tijorat banklari tomonidan vujudga kelishi
mumkin boʻlgan kredit riskini baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Kredit riskining
yuqori boʻlishi, bank tomonidan real sektor korxonalari investitison loyihalarini
moliyalashtirishda ehtiyotkor boʻlishga olib keladi. Kredit risklarini tahlil qilish
faqat qarz oluvchining moliyaviy holatini oʻrganishnigina, shuningdek bankning
ichki faoliyatini yaxshilash uchun zarur axborotlar yigʻish imkoniyatini ham
yaratadi.
19
O'zbekiston Respublikasi kafolatini bermagan holda kredit mablag'larini jalb
etish to'g'risidagi qarz bitimi imzolangan bo'lib, kreditlar quyidagi asosiy yo'nalishlar
bo'yicha investitsiya loyihalarini amalga oshirishga yo'naltirilgan:
-
meva-sabzavot, chorvachilik va boshqa qishloq xo'jalik mahsulotlarini
chuqur qayta ishlash uchun mini-texnologiyalar va zamonaviy jihozlarni xarid qilish;
-
mahalliy
xom ashyo chuqur
qayta ishlanadigan zamonaviy,
mahalliylashtirilgan ishlab chiqarishlarni yaratish;
-
qurilish materiallari ishlab chiqarish, jumladan, ularning yangi
turlarini ishlab chiqarishni o'zlashtirish;
-
tayyor oziq-ovqat va nooziq-ovqat iste'mol tovarlarini ishlab chiqarish;
-
xizmat ko'rsatish va servis sohasini, shu jumladan, turizmni
rivojlantirish.
20
3. Tijorat banklari investitsion faoliyatini samarali tashkil etishni
rivojlantirish yo’llari
Yuqoridagilardan ko'rinib turibdiki, xorijiy banklarning kredit liniyalari
xozirgi kunda respublikamiz iqtisodiyotining soha va tamoqlaridagi investitsiya
loyihalarini moliyaviy mablag'lar bilan ta'minlashda muhim o'rin tutmoqda.
Rivojlangan davlatlar amaliyoti shuni ko'rsatadiki, mamlakat iqtisodiyotini
moliyaviy mablag'lar bilan ta'minlashning eng maqbul usuli bu bevosita xorijiy
investitsiyalarni
jalb
etishdir.
Bugungi kunda
respublikamizga
bunday
investitsiyalarni jalb etish borasida bir qator muammolarning mavjudligi, ular
o'rniga hukumat kafolati ostidagi chet el qarzlari va xorijiy banklarning kreditlarini
jalb etishni taqozo etmoqda. Milliy iqtisodiyotimizni rivojlantirish uchun moliyaviy
mablag'lar bilan ta'minlash zarur ekan bu sohani rivojlantirish va takomillashtirish
lozim bo'ladi. Chunki iqtisodiyotning turli soha va tarmoqlari investitsiya
loyihalarini moliyalashtirish albatta, mamlakatning tezroq rivojlanishi hamda
barqarorlashuviga olib keladi va uning istiqbolini yuksaltiradi. Fikrimizning isboti
uchun quyidagi masalalarda O'zbekistonda xorijiy banklarning kredit liniyalari
orqali investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning rivojlantirish istiqbollarini ko'rib
chiqamiz:
Investitsiya muhitining takomillashib borishi. Har bir davlatning investitsiya
sharoiti uning siyosiy va iqtisodiy barqarorligidan kelib chiqadi va bu investitsiya
muhitini vujudga keltiradi. Xorijiy banklar bilan hamkorlikning rivojlanishi
mamlakat investitsiya muhitining yaxshilanishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Chunki xorijiy banklar bilan hamkorlikning kuchayishi mamlakatga bo'lgan ishonch
va qiziqishni orttiradi. Investitsiya muhitini yaxshilaydigan omillarga quyidagilar
kiradi: investitsiyalardan foydalanishda soliq, bojxona imtiyozlarini kengaytirish,
pulning qadrsizlanishi darajasini pasaytirish, milliy valyutaning erkin almashinuvini
ta'minlash, chet el investorlarining o'z daromadlarini olib chiqib ketishini to'la
kafolatlash, axborot almashinuvi darajasini oshirish, hududiy investitsiya
dasturlarini amalga oshirish, infratuzilma institutlari faoliyatini takomillashtirish,
investitsiya siyosati samaradorligini oshirish va boshqalar. Mamlakatga xorijiy
21
investitsiyalar va xorijiy banklar kredit liniyalarining kirib kelishi shu hududdagi
investitsiya siyosatning huquqiy asoslarini takomillashtiradi. Chunki bunday
munosabatlarda tomonlarning o'zaro manfaatlari to'qnashadi va bu ularning o'zaro
murosaga kelishiga olib keladi hamda bunday murosalar xalqaro darajadagi huquqiy
xujjatlar orqali belgilanadi va tartibga solinadi. Bunday munosabatlarning
davomiyligi tez fursatlar ichida mamlakatda investitsiya faoliyatining samarali
huquqiy va iqtisodiy asosini ta'minlaydi.
Hozirgi kunda respublikamizda xorijiy investitsiyalar va xorijiy banklarning
kredit liniyalari mablag'lari asosan mamlakatga zamonaviy texnika va
texnologiyalar, asbob-uskunalarni keltirishga va shu asosda jahon bozorlari
standartlariga mos keladigan, ichki bozor talablarini qondiradigan va eksportga
yo'naltiriladigan raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarishga yo'naltirilmoqda.
Bunday ishlab chiqarishlarning tashkil etilishi, nafaqat, mahsulot ishlab chiqarish
orqali mamlakat ishlab chiqarish va eksport salohiyatining rivojlanishiga, balki
yangi ish o'rinlarining tashkil etilishi orqali ishsizlik muammosining hal etilishiga,
korxonalarning rivojlanishiga, aholi daromadlarining ko'tarilishiga, davlat byudjeti
daromadlarining oshishiga, mamlakat ichki bozorining turli xil tovarlar bilan
ta'minlanishiga, mahsulot eksporti orqali valyuta tushumlarining ko'payishiga,
mahalliy xom ashyoning to'liq qayta ishlab chiqarishga yo'naltirilishiga,
iqtisodiyotda raqobat, talab va taklif, narx-navo kabi bozor mexanizmlarining amal
qilishiga, xullas makroiqtisodiy barqarorlikning ta'minlanishiga olib keladi.
Bugungi
kunda
mamlakat
iqtisodiyotiga
jalb qilinayotgan xorijiy
investitsiyalar va xorijiy banklarning kredit liniyalari mablag'lari asosan
iqtisodiyotning kimyo, neft va gaz, elektr-energiya, og'ir va engil sanoat,
mashinasozlik, xom ashyo va materiallarga birlamchi ishlov berish, qayta ishlash,
kichik tadbirkorlik sohalariga yo'naltirilmoqda. Bu esa mamlakatning agrar
iqtisodiyotdan asta-sekin industrlashgan iqtisodiyot sari o'tib borayotganligidan
dalolat beradi. Mamlakat iqtisodiyotida alohida ahamiyat kasb etadigan soha va
tarmoqlarning bir vaqtning o'zida baravar rivojlantirilayotganligi bu sohada strategik
rejalar va dasturlarning mavjudligidan darak beradi. Shuningdek, mamlakatning
