Tijorat banklari vositachilik operatsiyalari va ularni o`ziga xos xususiyatlari

Yuklangan vaqt

2024-02-19

Yuklab olishlar soni

13

Sahifalar soni

22

Faytl hajmi

101,8 KB


O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI Toshkent Moliya Instituti “BANK ISHI” KAFEDRASI “PUL VA BANKLAR” FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Tijorat banklari vositachilik operatsiyalari va ularni o`ziga xos xususiyatlari Tayyorladi: Ilmiy rahbar: Toshkent – 2023 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI Toshkent Moliya Instituti “BANK ISHI” KAFEDRASI “PUL VA BANKLAR” FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Tijorat banklari vositachilik operatsiyalari va ularni o`ziga xos xususiyatlari Tayyorladi: Ilmiy rahbar: Toshkent – 2023 Tijorat banklari vositachilik operatsiyalari va ularni o`ziga xos xususiyatlari. Kirish Asosiy qisim 1. Tijorat banklarining vositachilik operatsiyalarini va huquqiy asoslari. 2. Tijorat banklarining vositachilik operatsiyalarini tarkibi va tahkili. 3. O’zbekiston bank amalyotida vositachilik operatsiyalarini rivojlantirish istiqbollari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar . Tijorat banklari vositachilik operatsiyalari va ularni o`ziga xos xususiyatlari. Kirish Asosiy qisim 1. Tijorat banklarining vositachilik operatsiyalarini va huquqiy asoslari. 2. Tijorat banklarining vositachilik operatsiyalarini tarkibi va tahkili. 3. O’zbekiston bank amalyotida vositachilik operatsiyalarini rivojlantirish istiqbollari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar . Kirish Raqobatga asoslangan bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklarining mijozlarga ko’satadigan xizmat turlari tabiiy ravishda xilma – xillik kasb etmoqda. Bunday sharoitda bank xizmatlarining zamon talablariga javob beruvchi yangi turlarini amaliyotga tatbiq etish orqali aholining hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning banklarga bo’lgan ishonchini yanada oshirish va ularning bo’sh pul mablag’larini jalb qilish banklar faoliyatidagi eng dolzarb masalalardan biridir. Ma’lumki, bank ishiga oid bo’lgan iqtisodiy adabiyotlarda bank xizmatlarini ikki turi: - an’anaviy bank xizmatlari; - zamonaviy bank xizmatlari alohida ajratib ko’rsatiladi. Har qanday iqtisodiy faoliyat foyda olishga qaratilgandek tijorat banklari faoliyatida ko’zlangan natija ham foyda olishdir. Shu maqsadda Respublikamiz xududida o’z faoliyatini yuritayotgan banklar hozirgi kunda mijozlarning ishonchini oqlash, ularga qo’shimcha yengilliklar yaratish, ularni o’zlariga jalb qilish bilan birgalikda mijozlarga zamonaviy xizmatlarni taklif etib kelishmoqda. Bu jihatdan ayni damda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan tasdiqlangan 2017-2021- yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha harakatlar strategiyasida bank tizimi bo’yicha ham bir qancha yo’nalishlar belgilab berilgan. Unga ko’ra „…ilg’or xalqaro tajribada qo’llaniladigan instrumentlardan foydalangan holda pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish, shuningdek valyutani tartibga solishda zamonaviy bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash hamda bank tizimini isloh qilish, banklar depozit bazasining kapitalizatsiyasini chuqurlashtirish va barqarorligini oshirish, ularning moliyaviy barqarorligini va ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitsiyaviy loyihalar 5 hamda kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarini kreditlashtirishni yanada kengaytirish“1 Jahon bank amaliyotida keng tarqalgan vositachilik operatsiyalarining xilma – xil usullarini qo’llash orqali banklarning daromadlari va shunga bog’liq holda barcha ko’rsatkichlari yaxshilanib bormoqda. Agar yakunlangan “2016 yil yakunlari bo’yicha rezerv pullar miqdorining yillik o’sish sur’ati pul massasining o’sish sur’atlariga nisbatan 1,4 foiz bandga pastroq bo’lib, bu o’z navbatida, pul multiplikatori ko’rsatkichining 2015 yilga nisbatan 1,2 foizga oshishi hisobiga yuz berdi. O’z navbatida, pul multiplikatorining bunday sur’atlarda oshishi banklarning mavjud moliyaviy resurslardan samarali foydalanayotganligi, ularning vositachilik roli ortib borayotganligi va iqtisodiyotning real sektoriga yo’naltirilayotgan investitsion kreditlar hajmining yuqori sur’atlarda oshayotganligi bilan izohlanib, iqtisodiyotdagi pul taklifini noinflyatsion hamda noemissiyaviy manbalar hisobidan shakllantirish imkonini berdi.”2 Yuqorida ta’kidlab o’tilgan fikrlarga tayangan holda aytish mumkinki, iqtisodiyotni modernizatsiyalash va raqobatbardoshlikni oshirish sharoitida tijorat banklarida vositachilik operatsiyalari turlarini ko’paytirish va bu borada mavjud Kirish Raqobatga asoslangan bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklarining mijozlarga ko’satadigan xizmat turlari tabiiy ravishda xilma – xillik kasb etmoqda. Bunday sharoitda bank xizmatlarining zamon talablariga javob beruvchi yangi turlarini amaliyotga tatbiq etish orqali aholining hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning banklarga bo’lgan ishonchini yanada oshirish va ularning bo’sh pul mablag’larini jalb qilish banklar faoliyatidagi eng dolzarb masalalardan biridir. Ma’lumki, bank ishiga oid bo’lgan iqtisodiy adabiyotlarda bank xizmatlarini ikki turi: - an’anaviy bank xizmatlari; - zamonaviy bank xizmatlari alohida ajratib ko’rsatiladi. Har qanday iqtisodiy faoliyat foyda olishga qaratilgandek tijorat banklari faoliyatida ko’zlangan natija ham foyda olishdir. Shu maqsadda Respublikamiz xududida o’z faoliyatini yuritayotgan banklar hozirgi kunda mijozlarning ishonchini oqlash, ularga qo’shimcha yengilliklar yaratish, ularni o’zlariga jalb qilish bilan birgalikda mijozlarga zamonaviy xizmatlarni taklif etib kelishmoqda. Bu jihatdan ayni damda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan tasdiqlangan 2017-2021- yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha harakatlar strategiyasida bank tizimi bo’yicha ham bir qancha yo’nalishlar belgilab berilgan. Unga ko’ra „…ilg’or xalqaro tajribada qo’llaniladigan instrumentlardan foydalangan holda pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish, shuningdek valyutani tartibga solishda zamonaviy bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash hamda bank tizimini isloh qilish, banklar depozit bazasining kapitalizatsiyasini chuqurlashtirish va barqarorligini oshirish, ularning moliyaviy barqarorligini va ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitsiyaviy loyihalar 5 hamda kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarini kreditlashtirishni yanada kengaytirish“1 Jahon bank amaliyotida keng tarqalgan vositachilik operatsiyalarining xilma – xil usullarini qo’llash orqali banklarning daromadlari va shunga bog’liq holda barcha ko’rsatkichlari yaxshilanib bormoqda. Agar yakunlangan “2016 yil yakunlari bo’yicha rezerv pullar miqdorining yillik o’sish sur’ati pul massasining o’sish sur’atlariga nisbatan 1,4 foiz bandga pastroq bo’lib, bu o’z navbatida, pul multiplikatori ko’rsatkichining 2015 yilga nisbatan 1,2 foizga oshishi hisobiga yuz berdi. O’z navbatida, pul multiplikatorining bunday sur’atlarda oshishi banklarning mavjud moliyaviy resurslardan samarali foydalanayotganligi, ularning vositachilik roli ortib borayotganligi va iqtisodiyotning real sektoriga yo’naltirilayotgan investitsion kreditlar hajmining yuqori sur’atlarda oshayotganligi bilan izohlanib, iqtisodiyotdagi pul taklifini noinflyatsion hamda noemissiyaviy manbalar hisobidan shakllantirish imkonini berdi.”2 Yuqorida ta’kidlab o’tilgan fikrlarga tayangan holda aytish mumkinki, iqtisodiyotni modernizatsiyalash va raqobatbardoshlikni oshirish sharoitida tijorat banklarida vositachilik operatsiyalari turlarini ko’paytirish va bu borada mavjud amaliyotni takomillashtirishda xorijiy tajribadan foydalanish masalalarini keng miqyosda tadqiq etilishi banklar faoliyati samaradorligini ta’minlovchi omillardan biri hisoblanadi hamda mazkur mavzuning dolzarbligidan dalolat beradi. Tadqiqot predmeti bo’lib, iqtisodiyotni modernizatsiyalash talablaridan kelib chiqib tijorat banklarida faktoring operatsiyalarini amalga oshirish masalalari borasidagi mavjud qo’llanib kelinayotgan amaliy tajribalar yutuqlarini o’rganish, shuningdek, tijorat banklarida faktoring operatsiyalarini amalga oshirish masalalariga yo’naltirilgan amaliy tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish hamda amaldagi qonunlar va me’yoriy hujjatlar doirasida takomillashtirish hisoblanadi. Tadqiqot ob’ekti bo’lib, O’zbekiston Respulblikasi tijorat banklarining faktoring operatsiyalarini amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan faoliyati hisoblanadi. Tadqiqot ishining asosiy maqsadi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tijorat banklarida faktoring operatsiyalari turlari, ularning ahamiyati, banklarda turli vositachilik operatsiyalarining tashqil etish masalalarini nazariy, uslubiy asoslarini o’rganish, tadqiq etish orqali banklarda bu turdagi bank xizmatlari turlarini ko’paytirish va shu orqali banklar daromadliligini oshirish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iboratdir. Tadqiqot ishining vazifalari quyidagilardan iborat: iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida bank tizimining tutgan o’rnini, shuningdek, ular tomonidan amalga oshiriladigan vositachilik operatsiyalari mazmun-mohiyatini o’rganish;  tijorat banklarida faktoring operatsiyalarini amalga oshirishning huquqiy asoslarini o’rganish;  banklarning foizsiz daromadlari shakllanishi va oshishida faktoring operatsiyalari rolini o’rganish;  tijorat banklarida faktoring operatsiyalari tashqil etilishi va ularni takomillashtirish yuzasidan ilmiy-amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, uchta bob, xulosa va takliflar, foylanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishining birinchi bobi “Tijorat banklari vositachilik operatsiyalarining iqtisodiy mazmuni va amalgi oshirishning huquqiy asoslari” deb nomlanadi va unda tijorat banklarining faktoring operatsiyalarining nazariy va huquqiy asoslari yoritib berilgan. “O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarida faktoring operatsiyalarini amalga oshirishning amaldagi holati tahlili” nomli ikkinchi bobda mamlakatimiz tijorat banklarida faktoring operatsiyalarining tahlil qilingan. Bitiruv malakaviy ishining uchinchi bobi “Tijorat banklari faktoring operatsiyalarini takomillashtirish istiqbollari” deb nomlansa, bitiruv malakaviy ishining xulosa qismida mavzu yuzasidan umumiy xulosalar va takliflar keltirilgan. amaliyotni takomillashtirishda xorijiy tajribadan foydalanish masalalarini keng miqyosda tadqiq etilishi banklar faoliyati samaradorligini ta’minlovchi omillardan biri hisoblanadi hamda mazkur mavzuning dolzarbligidan dalolat beradi. Tadqiqot predmeti bo’lib, iqtisodiyotni modernizatsiyalash talablaridan kelib chiqib tijorat banklarida faktoring operatsiyalarini amalga oshirish masalalari borasidagi mavjud qo’llanib kelinayotgan amaliy tajribalar yutuqlarini o’rganish, shuningdek, tijorat banklarida faktoring operatsiyalarini amalga oshirish masalalariga yo’naltirilgan amaliy tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish hamda amaldagi qonunlar va me’yoriy hujjatlar doirasida takomillashtirish hisoblanadi. Tadqiqot ob’ekti bo’lib, O’zbekiston Respulblikasi tijorat banklarining faktoring operatsiyalarini amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan faoliyati hisoblanadi. Tadqiqot ishining asosiy maqsadi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tijorat banklarida faktoring operatsiyalari turlari, ularning ahamiyati, banklarda turli vositachilik operatsiyalarining tashqil etish masalalarini nazariy, uslubiy asoslarini o’rganish, tadqiq etish orqali banklarda bu turdagi bank xizmatlari turlarini ko’paytirish va shu orqali banklar daromadliligini oshirish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iboratdir. Tadqiqot ishining vazifalari quyidagilardan iborat: iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida bank tizimining tutgan o’rnini, shuningdek, ular tomonidan amalga oshiriladigan vositachilik operatsiyalari mazmun-mohiyatini o’rganish;  tijorat banklarida faktoring operatsiyalarini amalga oshirishning huquqiy asoslarini o’rganish;  banklarning foizsiz daromadlari shakllanishi va oshishida faktoring operatsiyalari rolini o’rganish;  tijorat banklarida faktoring operatsiyalari tashqil etilishi va ularni takomillashtirish yuzasidan ilmiy-amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, uchta bob, xulosa va takliflar, foylanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishining birinchi bobi “Tijorat banklari vositachilik operatsiyalarining iqtisodiy mazmuni va amalgi oshirishning huquqiy asoslari” deb nomlanadi va unda tijorat banklarining faktoring operatsiyalarining nazariy va huquqiy asoslari yoritib berilgan. “O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarida faktoring operatsiyalarini amalga oshirishning amaldagi holati tahlili” nomli ikkinchi bobda mamlakatimiz tijorat banklarida faktoring operatsiyalarining tahlil qilingan. Bitiruv malakaviy ishining uchinchi bobi “Tijorat banklari faktoring operatsiyalarini takomillashtirish istiqbollari” deb nomlansa, bitiruv malakaviy ishining xulosa qismida mavzu yuzasidan umumiy xulosalar va takliflar keltirilgan. 1.Tijorat banklarining vositachilik operatsiyalarini va huquqiy asoslari. Rivojlangan xorijiy davlatlar, shu jumladan, AQSh, Yaponiya, Germaniya davlatlarida yirik tijorat banklarining mijozlarga ko’rsatadigan xizmatlari soni 300 tadan oshadi. Ushbu jarayonda, ayniqsa, tijorat banklarining an’anaviy xizmat turlarining sifatini oshirish muxim amaliy ahamiyat kasb etadi. Tijorat banklarining an’anaviy xizmat turlariga kreditlar berish, qimmatli qog’ozlarni sotib olish, mijozlarga kassa va hisob-kitob xizmati ko’rsatish kabi xizmat turlari kiradi. Tijorat banklari, birinchi navbatda, kreditlash institutlari bo’lganligi sababli, ularning kreditlash faoliyatini rivojlantirish dolzarb vazifalardan biri xisoblanadi. Banklarning kreditlash faoliyatini rivojlantirish ularning moliyaviy barkarorligini va xo’jalik sub’ektlarining kredit mablag’lariga bo’lgan extiyojlarini ta’minlashning zaruriy sharti hisoblanadi. Xalkaro bank amaliyotida XX asrning 60-yillaridan boshlab, kreditlash shakli sifatida faktoring operatsiyalari rivojlana boshladi. Faktoring operatsiyalari - bu mol etkazib beruvchini kreditlash shaklidir. U mol etkazib beruvchining pul mablag’lariga bo’lgan extiyojini qondirish imkonini berish bilan birga, bankning foizli daromadlari hajmini oshishiga olib keladi. Faktoring atamasi inglizcha so’zdan olingan bo’lib vositachi, agent degan ma’noni anglatadi. Faktoring operatsiyalari o’tgan asrning 30 yillarida AQShda keng tarzda amalga oshirila boshlandi. O’tgan asrning 60 yillarning boshida amerikalik tovar ishlab chiqaruvchilarning G’arbiy Evropaga tovar eksporti ko’paydi va Evropa Faktoring kompaniyalarning yuzaga kelishiga turtki bo’ldi. 16 -yillarning o’rtalarida 2 ta yirik faktoring assotsiatsiyalariga asos solindi: IFG (International Factors Group) va FCI (Factors Chain International). Faktoring operatsiyalari hajmi juda tez ravishda o’sdi, kompaniyalar soni ham oshdi. U esa ham ichki ham tashqi bozorlarda faktoring operatsiyalari rivojlanishiga olib keldi. FCI ma’lumotlariga qaraganda, faktoring operatsiyalari jaxon oboroti 2016 yili 1996 yilga qaraganda 2,3 marta o’sdi va 720,19 mlrd evroni tashqil etdi. Bunda 96% faktoring hajmi ichki faktoringa to’g’ri keldi. Faktoring ixtisoslashtirilgan savdo vositachilarning, keyinchalik esa savdo banklarining operatsiyasi sifatida XVI-XVII asrlarda vujudga kelgan. Ingliz tilidan “fastor” so’zi «makler, vositachi» degan ma’noni anglatadi. Iqtisodiy nuqtai nazardan, faktoring shubhasiz vositachilik bilan bog’liq operatsiya hisoblanadi. Faktoring keyinchalik to’lovlarni olish bilan tovar va xizmatlarni qayta sotish, qarzlarni undirib olish xuquqiga ega bo’lish sohasida ham qo’llaniladigan bo’ldi. Boshqacha qilib aytganda, faktoring - vasitachilik faoliyatining turi bo’lib, bunda faktoring kompaniyasi ma’lum to’lovlar evaziga mol etkazib beruvchi korxonadan mol sotib oluvchilarga tegishli bo’lgan pul mablag’larini undirib olish xuquqini oladi. (debitor qarzdorlikni inkassatsiya qilish). Faktoring riskli, lekin yuqori foydali bank biznesi, moliya marketingining samarali quroli, iqtisodiyotning rivojlanishi zamonaviy jarayonlarga mos bo’lgan bank operatsiyalarining integratsiyalash shakllaridan biri xisoblanadi. 1.Tijorat banklarining vositachilik operatsiyalarini va huquqiy asoslari. Rivojlangan xorijiy davlatlar, shu jumladan, AQSh, Yaponiya, Germaniya davlatlarida yirik tijorat banklarining mijozlarga ko’rsatadigan xizmatlari soni 300 tadan oshadi. Ushbu jarayonda, ayniqsa, tijorat banklarining an’anaviy xizmat turlarining sifatini oshirish muxim amaliy ahamiyat kasb etadi. Tijorat banklarining an’anaviy xizmat turlariga kreditlar berish, qimmatli qog’ozlarni sotib olish, mijozlarga kassa va hisob-kitob xizmati ko’rsatish kabi xizmat turlari kiradi. Tijorat banklari, birinchi navbatda, kreditlash institutlari bo’lganligi sababli, ularning kreditlash faoliyatini rivojlantirish dolzarb vazifalardan biri xisoblanadi. Banklarning kreditlash faoliyatini rivojlantirish ularning moliyaviy barkarorligini va xo’jalik sub’ektlarining kredit mablag’lariga bo’lgan extiyojlarini ta’minlashning zaruriy sharti hisoblanadi. Xalkaro bank amaliyotida XX asrning 60-yillaridan boshlab, kreditlash shakli sifatida faktoring operatsiyalari rivojlana boshladi. Faktoring operatsiyalari - bu mol etkazib beruvchini kreditlash shaklidir. U mol etkazib beruvchining pul mablag’lariga bo’lgan extiyojini qondirish imkonini berish bilan birga, bankning foizli daromadlari hajmini oshishiga olib keladi. Faktoring atamasi inglizcha so’zdan olingan bo’lib vositachi, agent degan ma’noni anglatadi. Faktoring operatsiyalari o’tgan asrning 30 yillarida AQShda keng tarzda amalga oshirila boshlandi. O’tgan asrning 60 yillarning boshida amerikalik tovar ishlab chiqaruvchilarning G’arbiy Evropaga tovar eksporti ko’paydi va Evropa Faktoring kompaniyalarning yuzaga kelishiga turtki bo’ldi. 16 -yillarning o’rtalarida 2 ta yirik faktoring assotsiatsiyalariga asos solindi: IFG (International Factors Group) va FCI (Factors Chain International). Faktoring operatsiyalari hajmi juda tez ravishda o’sdi, kompaniyalar soni ham oshdi. U esa ham ichki ham tashqi bozorlarda faktoring operatsiyalari rivojlanishiga olib keldi. FCI ma’lumotlariga qaraganda, faktoring operatsiyalari jaxon oboroti 2016 yili 1996 yilga qaraganda 2,3 marta o’sdi va 720,19 mlrd evroni tashqil etdi. Bunda 96% faktoring hajmi ichki faktoringa to’g’ri keldi. Faktoring ixtisoslashtirilgan savdo vositachilarning, keyinchalik esa savdo banklarining operatsiyasi sifatida XVI-XVII asrlarda vujudga kelgan. Ingliz tilidan “fastor” so’zi «makler, vositachi» degan ma’noni anglatadi. Iqtisodiy nuqtai nazardan, faktoring shubhasiz vositachilik bilan bog’liq operatsiya hisoblanadi. Faktoring keyinchalik to’lovlarni olish bilan tovar va xizmatlarni qayta sotish, qarzlarni undirib olish xuquqiga ega bo’lish sohasida ham qo’llaniladigan bo’ldi. Boshqacha qilib aytganda, faktoring - vasitachilik faoliyatining turi bo’lib, bunda faktoring kompaniyasi ma’lum to’lovlar evaziga mol etkazib beruvchi korxonadan mol sotib oluvchilarga tegishli bo’lgan pul mablag’larini undirib olish xuquqini oladi. (debitor qarzdorlikni inkassatsiya qilish). Faktoring riskli, lekin yuqori foydali bank biznesi, moliya marketingining samarali quroli, iqtisodiyotning rivojlanishi zamonaviy jarayonlarga mos bo’lgan bank operatsiyalarining integratsiyalash shakllaridan biri xisoblanadi. Faktoring operatsiyalari xalqaro kreditning shakli bo’lib, eksportyor, importyorlarga pul talablarini maxsus kompaniya tomonidan sotib oladi va ularning inkassatsiyasi xisoblanadi. Faktoring operatsiyalari sotilgan tovarlar uchun to’lovni kechiktirish shaklida sotuvchilar tomonidan sotib oluvchilarga taqdim etiladigan tijorat krediti asosida vujudga kelgan. 1988 yil xususiy xuquqni unifikatsiyalash Xalqaro instituti tomonidan qabul qilingan xalqaro faktoring to’g’risidagi konventsiyaga asosan operatsiya quyidagi 4 ta belgilardan kamida 2 tasini qondirsa, faktoring hisoblanadi, deb kelishib olingan. Ular quyidagilardir: 1. Qarz talablarining oldindan to’lash shaklida kreditlashga ega bo’lish; 2. Etkazib beruvchining buxgalteriya hisobini, ayniqsa, sotuv hisobini; yuritish; 3. Uning qarzini inkassatsiya qilish; 4. Etkazib beruvchini kredit riskidan sug’urta qilish. Shu bilan birga bir qator mamlakatlarda monitoringga 1-belgili qondiradigan operatsiya schyot fakturalarning hisobi tugatiladi. Faktoring operatsiyalarining asosiy maqsadi shundan iboratki, faktor (bank, faktoring kompaniya) o’z mijozlarining sotib oluvchilarga bo’lgan talabni sotib oladi, ularga 3-4 kun ichida talabning mol etkazib beruvchilardan pul undirish, undirmasligidan qat’iy nazar, albatta, foiz to’lovlarini ushlab qolgandan keyin 70- 90% ish haqi to’laydi. Qarzning qolgan qismini shartnomada belgilangan muddatda to’lab berishi lozim. Faktoring to’lagan summasi va qarzning qolgan qismini u keyin sotib oluvchidan undirib oladi. Ayrim xolatlarda, masalan, majburiyatlar bo’yicha savollar tug’ilib qolsa va boshqa holatlarda (kechiktirilsa) 50% va juda kam holatlarda esa oldindan 100% to’lanadi. Bu operatsiyada uchta shakl qatnashadi. Ular: 1. Faktor-vositachi (tijorat banki yoki faktor kompaniyasi); 2. Mol etkazib beruvchi 3. Mol sotib oluvchi 1) Kreditlash limitini ajratish. Faktoring xizmati shartnomasida, agar qarzdor summasi belgilangan limitdan oshib ketsa, bank etkazib beruvchiga barcha qo’shimcha schyotlarni qaytarib berish huquqiga ega, to’lovchining to’lovga qobiliyatsizligida ega barcha uning qarzdorlik to’lovlari bankning etkazib beruvchiga to’lagan summani undirguncha qadar bankka kelib tushadi. 2) Har oylik yuk jo’natish limitini jo’natish. Etkazib beruvchi mijoz qarzining miqdoridan qat’iy nazar, shubhali qarzlardan sug’o’rtalanadi. Limit hafta, oy, choraklarda belgilanishi mumkin. 3) Alohida shartnomalar bo’yicha sug’o’rta. Bu usul bir mijozga bir necha tovar etkazib berish emas, balki alohida xolatlarda, katta summalarda shartnomalar imzolanganda qo’llaniladi. Ma’lum holatlarda esa bularning kombinatsiyasi ham qo’llanilishi mumkin. Faktoring operatsiyalari o’z navbatida ichki (domestic factoring) va tashqi faktoringlar (international factoring)ga bo’linadi. Ichki faktoring operatsiyalarida mahsulot ishlab chiqaruvchi va sotib oluvchi bitta mamlakatda bo’ladi va aksincha turli xil mamlakatlarda bo’lsa u tashqi faktoringga Faktoring operatsiyalari xalqaro kreditning shakli bo’lib, eksportyor, importyorlarga pul talablarini maxsus kompaniya tomonidan sotib oladi va ularning inkassatsiyasi xisoblanadi. Faktoring operatsiyalari sotilgan tovarlar uchun to’lovni kechiktirish shaklida sotuvchilar tomonidan sotib oluvchilarga taqdim etiladigan tijorat krediti asosida vujudga kelgan. 1988 yil xususiy xuquqni unifikatsiyalash Xalqaro instituti tomonidan qabul qilingan xalqaro faktoring to’g’risidagi konventsiyaga asosan operatsiya quyidagi 4 ta belgilardan kamida 2 tasini qondirsa, faktoring hisoblanadi, deb kelishib olingan. Ular quyidagilardir: 1. Qarz talablarining oldindan to’lash shaklida kreditlashga ega bo’lish; 2. Etkazib beruvchining buxgalteriya hisobini, ayniqsa, sotuv hisobini; yuritish; 3. Uning qarzini inkassatsiya qilish; 4. Etkazib beruvchini kredit riskidan sug’urta qilish. Shu bilan birga bir qator mamlakatlarda monitoringga 1-belgili qondiradigan operatsiya schyot fakturalarning hisobi tugatiladi. Faktoring operatsiyalarining asosiy maqsadi shundan iboratki, faktor (bank, faktoring kompaniya) o’z mijozlarining sotib oluvchilarga bo’lgan talabni sotib oladi, ularga 3-4 kun ichida talabning mol etkazib beruvchilardan pul undirish, undirmasligidan qat’iy nazar, albatta, foiz to’lovlarini ushlab qolgandan keyin 70- 90% ish haqi to’laydi. Qarzning qolgan qismini shartnomada belgilangan muddatda to’lab berishi lozim. Faktoring to’lagan summasi va qarzning qolgan qismini u keyin sotib oluvchidan undirib oladi. Ayrim xolatlarda, masalan, majburiyatlar bo’yicha savollar tug’ilib qolsa va boshqa holatlarda (kechiktirilsa) 50% va juda kam holatlarda esa oldindan 100% to’lanadi. Bu operatsiyada uchta shakl qatnashadi. Ular: 1. Faktor-vositachi (tijorat banki yoki faktor kompaniyasi); 2. Mol etkazib beruvchi 3. Mol sotib oluvchi 1) Kreditlash limitini ajratish. Faktoring xizmati shartnomasida, agar qarzdor summasi belgilangan limitdan oshib ketsa, bank etkazib beruvchiga barcha qo’shimcha schyotlarni qaytarib berish huquqiga ega, to’lovchining to’lovga qobiliyatsizligida ega barcha uning qarzdorlik to’lovlari bankning etkazib beruvchiga to’lagan summani undirguncha qadar bankka kelib tushadi. 2) Har oylik yuk jo’natish limitini jo’natish. Etkazib beruvchi mijoz qarzining miqdoridan qat’iy nazar, shubhali qarzlardan sug’o’rtalanadi. Limit hafta, oy, choraklarda belgilanishi mumkin. 3) Alohida shartnomalar bo’yicha sug’o’rta. Bu usul bir mijozga bir necha tovar etkazib berish emas, balki alohida xolatlarda, katta summalarda shartnomalar imzolanganda qo’llaniladi. Ma’lum holatlarda esa bularning kombinatsiyasi ham qo’llanilishi mumkin. Faktoring operatsiyalari o’z navbatida ichki (domestic factoring) va tashqi faktoringlar (international factoring)ga bo’linadi. Ichki faktoring operatsiyalarida mahsulot ishlab chiqaruvchi va sotib oluvchi bitta mamlakatda bo’ladi va aksincha turli xil mamlakatlarda bo’lsa u tashqi faktoringga misol bo’ladi. Faktoring operatsiyalarini amalga oshirish turi bo’yicha regressli faktoring (recourse factoring) va regressiz faktoring (non recourse factoring) larga bo’linadi. Regressli faktoring (recourse factoring) da faktoring kompaniyasi sotib oluvchidan pulni olmasdan ma’lum vaqt o’tgandan keyin pulni talab qilish huquqiga egadir. Bu holatda faktoring kompaniyasi likvidli risk (muddati bo’yicha to’lanmagan risk)ni o’ziga oladi, bunda kredit riski maxsulot etkazib beruvchi zimmasida qoladi. Regressiz faktoring (non recourse factoring )da faktoring riski to’lalgicha faktoring kompaniyasi zimmasiga o’tadi. Faktoring operatsiyalari ko’rinishiga qarab ochik faktoring (disclosed factoring) va yopik faktoring(undisclosed factoring)larga bo’linadi. Faktoring nafaqat tovarlarga balki u ko’rsatilgan xizmatlar va ishlarga ham qo’llaniladi. Jaxon amaliyotida reversiv faktoring keng qo’llanilib, sotib oluvchiga etkazib berilgan maxsulot uchun 90% gacha summasini talab kilishi mumkin. Bu esa ishlab chiqarish rivojlanishiga sabab bo’ladi. Faktoring turlari quyidagicha: 1. Kredit riski bo’yicha: a) regressli; b) qisman regressli; c) regressiz 2. Nima uchun zarurati bo’yicha: a) grafiklar bo’yicha; b) talab qilish bo’yicha 3. To’lanish xarakteri bo’yicha: a) kechiktirilgan to’lovlarni moliyalashtirish; b) kechiktirilgan to’lovlarni kafolatlash. 4. Kim uchun: a) reversiv faktoring; b) klassik faktoring. 5. To’lash turini aniklash bo’yicha: a) etkazib berilgan maxsulot summasidan %; b) qat’iy belgilangan summa. 6. Geografiyasi bo’yicha (Joylashgan xududi): a) ichki; b) xalkaro. 7. Debitorlar kelishuvi bo’yicha: a) ochiq; b) ishonchli (sirli) 8. Bank uchun agentlilik faktoringi: a) bank uchun agentlilik faktoringi Faktoring quyidagicha afzalliklarga ega: -aylanma mablag’lar defitsiti bo’lmasligi kafolati. etkazib berilgandan keyin siz 90% summagacha bo’lgan miqdordagi summani sotib oluvchi to’lovni amalga oshirishini kutmasdan olish mumkin. -kechiktirilgan to’lovlar bilan bog’liq yo’qotilgan risklar, to’lanmagan tovarlar, qalloblik, o’z vaqtida va muddatida to’lanmagan to’lovlar, valyuta kursi o’zgarishi, inflyatsiya riski kamligi; -debitor qarzdorligi bo’yicha samarali ishlash. To’lov intizomini tekshirish va nazorat qilish. Belgilangan tartibda to’lov tartibini o’rnatish va tekshirish. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishi muxim ahamiyat kasb etadi. Shu tufayli ularning rivojlanishi, ularni moliyalashtirishning yangi maqbul variantlarini jalb qilish va amalga oshirish muxim ahamiyatga egadir. Ayniqsa ko’plab ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarishning samarali usullaridan foydalanish qiyin bo’lib tuyiladi. Unda ko’pincha maxsulotlar etkazib berilgandan keyin 30 kundan 90 kungacha bo’lgan vaqtda to’lovlar amalga oshiriladi. Faktoring operatsiyalari rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarda keng qo’llanilib kelinmokda. Birgina 2016 yilda Dune misol bo’ladi. Faktoring operatsiyalarini amalga oshirish turi bo’yicha regressli faktoring (recourse factoring) va regressiz faktoring (non recourse factoring) larga bo’linadi. Regressli faktoring (recourse factoring) da faktoring kompaniyasi sotib oluvchidan pulni olmasdan ma’lum vaqt o’tgandan keyin pulni talab qilish huquqiga egadir. Bu holatda faktoring kompaniyasi likvidli risk (muddati bo’yicha to’lanmagan risk)ni o’ziga oladi, bunda kredit riski maxsulot etkazib beruvchi zimmasida qoladi. Regressiz faktoring (non recourse factoring )da faktoring riski to’lalgicha faktoring kompaniyasi zimmasiga o’tadi. Faktoring operatsiyalari ko’rinishiga qarab ochik faktoring (disclosed factoring) va yopik faktoring(undisclosed factoring)larga bo’linadi. Faktoring nafaqat tovarlarga balki u ko’rsatilgan xizmatlar va ishlarga ham qo’llaniladi. Jaxon amaliyotida reversiv faktoring keng qo’llanilib, sotib oluvchiga etkazib berilgan maxsulot uchun 90% gacha summasini talab kilishi mumkin. Bu esa ishlab chiqarish rivojlanishiga sabab bo’ladi. Faktoring turlari quyidagicha: 1. Kredit riski bo’yicha: a) regressli; b) qisman regressli; c) regressiz 2. Nima uchun zarurati bo’yicha: a) grafiklar bo’yicha; b) talab qilish bo’yicha 3. To’lanish xarakteri bo’yicha: a) kechiktirilgan to’lovlarni moliyalashtirish; b) kechiktirilgan to’lovlarni kafolatlash. 4. Kim uchun: a) reversiv faktoring; b) klassik faktoring. 5. To’lash turini aniklash bo’yicha: a) etkazib berilgan maxsulot summasidan %; b) qat’iy belgilangan summa. 6. Geografiyasi bo’yicha (Joylashgan xududi): a) ichki; b) xalkaro. 7. Debitorlar kelishuvi bo’yicha: a) ochiq; b) ishonchli (sirli) 8. Bank uchun agentlilik faktoringi: a) bank uchun agentlilik faktoringi Faktoring quyidagicha afzalliklarga ega: -aylanma mablag’lar defitsiti bo’lmasligi kafolati. etkazib berilgandan keyin siz 90% summagacha bo’lgan miqdordagi summani sotib oluvchi to’lovni amalga oshirishini kutmasdan olish mumkin. -kechiktirilgan to’lovlar bilan bog’liq yo’qotilgan risklar, to’lanmagan tovarlar, qalloblik, o’z vaqtida va muddatida to’lanmagan to’lovlar, valyuta kursi o’zgarishi, inflyatsiya riski kamligi; -debitor qarzdorligi bo’yicha samarali ishlash. To’lov intizomini tekshirish va nazorat qilish. Belgilangan tartibda to’lov tartibini o’rnatish va tekshirish. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishi muxim ahamiyat kasb etadi. Shu tufayli ularning rivojlanishi, ularni moliyalashtirishning yangi maqbul variantlarini jalb qilish va amalga oshirish muxim ahamiyatga egadir. Ayniqsa ko’plab ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarishning samarali usullaridan foydalanish qiyin bo’lib tuyiladi. Unda ko’pincha maxsulotlar etkazib berilgandan keyin 30 kundan 90 kungacha bo’lgan vaqtda to’lovlar amalga oshiriladi. Faktoring operatsiyalari rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarda keng qo’llanilib kelinmokda. Birgina 2016 yilda Dune bo’yicha 860 mlrd AQSh dollari mikdorida faktoring operatsiyalari amalga oshirildi. Bu esa o’tgan yillarga nisbatan o’sish sur’atlarini ko’rishimiz mumkin. Bu o’sish sur’atlari globalizatsiya sharoitida iktisodiy aloqalarning rivojlanishi hamda ular o’rtasidagi yangi ma’qulroq to’lov shakllarini paydo bo’lganligi bilan izohlash mumkin. AQSh iktisodiyotidagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasidagi to’lolarning asosiy qismi faktoring operatsiyalariga to’g’ri keladi. Chunki ishlab chiqaruvchi maxsulotni sotilgandan darxol pulni olishi va sotib oluvchi ham maxsulotni sotib keyin sotuvchiga to’lashi o’tish iktisodiyoti sharoitida bo’lgan davlatlar uchun ayniqsa mablag’ etishmagan korxonalar bu moliyaviy instrumentdan keng foydalanish mumkin. Bu esa korxonalar o’rtasida aloqalarni rivojlanishida muxim ahamiyat kasb etadi. Banklarning faktoring operatsiyalarini rivojlantirishning zaruriy shartlaridan biri bo’lib ushbu operatsiyalarning buxgalteriya hisobi va auditini to’g’ri tashqil etish va takomillashtirish hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasida faktoring operatsiyalari O’zbekiston Respublikasidagi huquqiy-normativ xujjatlar va qonunlar, Markaziy Bank yo’riqnomalari asosida amalga oshiriladi. Xalkaro faktoring operatsiyalari UNIDRUA Konventsiyasiga asosan amalga oshiriladi. U 1988 yili Ottava shahrida imzolangandir. Bu konventsiyaga O’zbekiston ham imzo chekkan. Faktoring amaliyotlari O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2000 yil 15 iyundagi 476-sonli «Tijorat banklari O’zbekiston Respublikasi hududida faktoring amaliyotlari o’tkazish tartibi to’g’risida»gi Nizomi asosida amalga oshiriladi (Adliya Vazirligida 2000 yil 3 avgustida 953-son bilan ro’yxatga olingan). Ayni vaqtda, O’zbekiston Respublikasi bank amaliyotida faktoring operatsiyalarining rivojlanish darajasi pastligicha qolmoqda. Bu holat, avvalo, faktoring operatsiyalarining tijorat banklari jami aktiv operatsiyalarining hajmidagi salmog’ining juda kichikligida namoyon bo’lmoqda. Bundan tashqari, ularning buxgalteriya hisobi va auditini tashqil kilish borasida ham sezilarli muammolarning mavjudligi ko’zga tashlanmoqda. Faktoring amaliyotlari talab qilib olguncha asosiy depozit hisobvaraqlari bankda bo’lgan mijozlar bilan tuzilgan shartnomalar asosida amalga oshiriladi. Faktoring xizmati ko’rsatish bo’yicha zaruriy shart - to’lovchi muddati o’tgan kredit qarzdorlikga ega bo’lmasligi kerak. Eksport amaliyotlari bo’yicha faktoring xizmati amalga oshirilishi uchun zaruriy shart - yetkazib beruvchi korxona tegishli chet el hamkorlar bilan oldin tuzilgan va hisobga olingan eksport bitimlar (kontraktlar) bo’yicha muddati o’tgan debetor qarzdorligi mavjud bo’lmasligi kerak. Quyidagi hollarda Bank tomonidan faktoring amaliyotlari amalga oshirilmaydi:  byudjet tashkilotlariga qo’yilagan talablar bo’yicha;  jismoniy shaxslar qarzdorlik majburiyatlari bo’yicha;  to’lovga layoqatsiz deb e’lon qilingan korxonalar majburiyatlari bo’yicha;  zarar bilan ishlaydigan korxonalar majburiyatlari bo’yicha;  nolikvid balansga ega bo’lgan korxonalar majburiyatlari bo’yicha; bo’yicha 860 mlrd AQSh dollari mikdorida faktoring operatsiyalari amalga oshirildi. Bu esa o’tgan yillarga nisbatan o’sish sur’atlarini ko’rishimiz mumkin. Bu o’sish sur’atlari globalizatsiya sharoitida iktisodiy aloqalarning rivojlanishi hamda ular o’rtasidagi yangi ma’qulroq to’lov shakllarini paydo bo’lganligi bilan izohlash mumkin. AQSh iktisodiyotidagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasidagi to’lolarning asosiy qismi faktoring operatsiyalariga to’g’ri keladi. Chunki ishlab chiqaruvchi maxsulotni sotilgandan darxol pulni olishi va sotib oluvchi ham maxsulotni sotib keyin sotuvchiga to’lashi o’tish iktisodiyoti sharoitida bo’lgan davlatlar uchun ayniqsa mablag’ etishmagan korxonalar bu moliyaviy instrumentdan keng foydalanish mumkin. Bu esa korxonalar o’rtasida aloqalarni rivojlanishida muxim ahamiyat kasb etadi. Banklarning faktoring operatsiyalarini rivojlantirishning zaruriy shartlaridan biri bo’lib ushbu operatsiyalarning buxgalteriya hisobi va auditini to’g’ri tashqil etish va takomillashtirish hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasida faktoring operatsiyalari O’zbekiston Respublikasidagi huquqiy-normativ xujjatlar va qonunlar, Markaziy Bank yo’riqnomalari asosida amalga oshiriladi. Xalkaro faktoring operatsiyalari UNIDRUA Konventsiyasiga asosan amalga oshiriladi. U 1988 yili Ottava shahrida imzolangandir. Bu konventsiyaga O’zbekiston ham imzo chekkan. Faktoring amaliyotlari O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2000 yil 15 iyundagi 476-sonli «Tijorat banklari O’zbekiston Respublikasi hududida faktoring amaliyotlari o’tkazish tartibi to’g’risida»gi Nizomi asosida amalga oshiriladi (Adliya Vazirligida 2000 yil 3 avgustida 953-son bilan ro’yxatga olingan). Ayni vaqtda, O’zbekiston Respublikasi bank amaliyotida faktoring operatsiyalarining rivojlanish darajasi pastligicha qolmoqda. Bu holat, avvalo, faktoring operatsiyalarining tijorat banklari jami aktiv operatsiyalarining hajmidagi salmog’ining juda kichikligida namoyon bo’lmoqda. Bundan tashqari, ularning buxgalteriya hisobi va auditini tashqil kilish borasida ham sezilarli muammolarning mavjudligi ko’zga tashlanmoqda. Faktoring amaliyotlari talab qilib olguncha asosiy depozit hisobvaraqlari bankda bo’lgan mijozlar bilan tuzilgan shartnomalar asosida amalga oshiriladi. Faktoring xizmati ko’rsatish bo’yicha zaruriy shart - to’lovchi muddati o’tgan kredit qarzdorlikga ega bo’lmasligi kerak. Eksport amaliyotlari bo’yicha faktoring xizmati amalga oshirilishi uchun zaruriy shart - yetkazib beruvchi korxona tegishli chet el hamkorlar bilan oldin tuzilgan va hisobga olingan eksport bitimlar (kontraktlar) bo’yicha muddati o’tgan debetor qarzdorligi mavjud bo’lmasligi kerak. Quyidagi hollarda Bank tomonidan faktoring amaliyotlari amalga oshirilmaydi:  byudjet tashkilotlariga qo’yilagan talablar bo’yicha;  jismoniy shaxslar qarzdorlik majburiyatlari bo’yicha;  to’lovga layoqatsiz deb e’lon qilingan korxonalar majburiyatlari bo’yicha;  zarar bilan ishlaydigan korxonalar majburiyatlari bo’yicha;  nolikvid balansga ega bo’lgan korxonalar majburiyatlari bo’yicha;  kapital moliyalashtirish qo’yilmalar bo’yicha;  eksport kosignatsiya bitimlar (kontroaktlar) bo’yicha;  kompensatsiya va barter bitimlar bo’yicha;  ishlarga bosqichma-bosqich yoki oldindan to’lash bo’yicha;  oldi-sotdi shartnoma shartlari bo’yicha to’lovchi muayyan vaqt davomida;  mahsulotni qaytarish huquqiga ega bo’lganda, shuningdek sotuvdan keyin;  xizmat ko’rsatish ko’zda tutilgan bulgan hollarda. Faktoring operatsiyasini amalga oshirayotganda bank tovar yetkazib beruvchiga uning to'lov talabnomasi bo'yicha to'lov summasining ko'pi bilan 80 foizini qoplaydi. Bank to'lovning qolgan qismini to'lovchidan mablag' kelib tushganidan keyin o'tkazadi. Tovar yetkazib beruvchida ham, to'lovchida ham 2-kartoteka bo'lmasligi faktoring xizmatlari ko'rsatishning majburiy shartidir. Faktoring operatsiyasini bajarish to'g'risida tovar yetkazib beruvchi bilan shartnoma tuzishdan oldin bank tovar yetkazib beruvchi balansi qanchalik likvidligini ko'rib chiqadi. Faktoring operatsiyalari bo'yicha xatarni kamaytirish maqsadida tovar yetkazib beruvchi quyidagi talablarga javob berishi kerak:  xaridorgir mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko'rsatish  ishlab chiqarishi barqaror bo'lishi  to'lovchilar bilan barqaror aloqalarga ega bo'lish Shartnoma tuzishdan avval tovar yetkazib beruvchi bankka quyidagi hujjatlar to'plamini taqdim etadi:  sotib olish-sotish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko'rsatish to'g'risida tegishlicha rasmiylashtirilgan va to'lovchi imzolagan shartnoma  moddiy boyliklar jo'natilgani, ishlar bajarilgani, xizmatlar ko'rsatilganini tasdiqlovchi hujjatlar (tovar-transport yukxatlari, ishonchnomalar nusxalari, ishlarni qabul qilish dalolatnomalari va h.k.)  to'lovchi nomiga taqdim etilgan to'lov talabnomasining nusxasi hamda to'lovchi bu talabnoma summasini to'lashga roziligi (aksept) to'g'risidagi xat  oxirgi hisobot sanasi uchun tuzilgan, debitorlik va kreditorlik qarzlari talqini berilgan hamda muddati o'tgan debitorlik qarzlarining butun summasi uchun taqqoslash dalolatnomalari ilova qilingan buxgalteriya balansi  ko'rilgan foyda va zarar to'g'risida hisobot  boshqa kreditorlarda qarz mablag'lari hamda boshqa banklarda saqlanayotgan bo'sh mablag'lar bor-yo'qligi to'g'risida ma'lumotnoma  boshqa banklarda ochilgan hisobvaraqlar ro'yxati 23 Faktoring xizmatlari ko'rsatish to'g'risida bank bilan tovar yetkazib beruvchi o'rtasida tuziladigan shartnomada quyidagilar ko'rsatiladi:  talablari bank ixtiyoriga o'tkaziladigan xaridorlar  o'tkaziladigan talablarning umumiy summasi  o'tkaziladigan talablarni to'lashga ajratiladigan kredit summasi  kapital moliyalashtirish qo’yilmalar bo’yicha;  eksport kosignatsiya bitimlar (kontroaktlar) bo’yicha;  kompensatsiya va barter bitimlar bo’yicha;  ishlarga bosqichma-bosqich yoki oldindan to’lash bo’yicha;  oldi-sotdi shartnoma shartlari bo’yicha to’lovchi muayyan vaqt davomida;  mahsulotni qaytarish huquqiga ega bo’lganda, shuningdek sotuvdan keyin;  xizmat ko’rsatish ko’zda tutilgan bulgan hollarda. Faktoring operatsiyasini amalga oshirayotganda bank tovar yetkazib beruvchiga uning to'lov talabnomasi bo'yicha to'lov summasining ko'pi bilan 80 foizini qoplaydi. Bank to'lovning qolgan qismini to'lovchidan mablag' kelib tushganidan keyin o'tkazadi. Tovar yetkazib beruvchida ham, to'lovchida ham 2-kartoteka bo'lmasligi faktoring xizmatlari ko'rsatishning majburiy shartidir. Faktoring operatsiyasini bajarish to'g'risida tovar yetkazib beruvchi bilan shartnoma tuzishdan oldin bank tovar yetkazib beruvchi balansi qanchalik likvidligini ko'rib chiqadi. Faktoring operatsiyalari bo'yicha xatarni kamaytirish maqsadida tovar yetkazib beruvchi quyidagi talablarga javob berishi kerak:  xaridorgir mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko'rsatish  ishlab chiqarishi barqaror bo'lishi  to'lovchilar bilan barqaror aloqalarga ega bo'lish Shartnoma tuzishdan avval tovar yetkazib beruvchi bankka quyidagi hujjatlar to'plamini taqdim etadi:  sotib olish-sotish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko'rsatish to'g'risida tegishlicha rasmiylashtirilgan va to'lovchi imzolagan shartnoma  moddiy boyliklar jo'natilgani, ishlar bajarilgani, xizmatlar ko'rsatilganini tasdiqlovchi hujjatlar (tovar-transport yukxatlari, ishonchnomalar nusxalari, ishlarni qabul qilish dalolatnomalari va h.k.)  to'lovchi nomiga taqdim etilgan to'lov talabnomasining nusxasi hamda to'lovchi bu talabnoma summasini to'lashga roziligi (aksept) to'g'risidagi xat  oxirgi hisobot sanasi uchun tuzilgan, debitorlik va kreditorlik qarzlari talqini berilgan hamda muddati o'tgan debitorlik qarzlarining butun summasi uchun taqqoslash dalolatnomalari ilova qilingan buxgalteriya balansi  ko'rilgan foyda va zarar to'g'risida hisobot  boshqa kreditorlarda qarz mablag'lari hamda boshqa banklarda saqlanayotgan bo'sh mablag'lar bor-yo'qligi to'g'risida ma'lumotnoma  boshqa banklarda ochilgan hisobvaraqlar ro'yxati 23 Faktoring xizmatlari ko'rsatish to'g'risida bank bilan tovar yetkazib beruvchi o'rtasida tuziladigan shartnomada quyidagilar ko'rsatiladi:  talablari bank ixtiyoriga o'tkaziladigan xaridorlar  o'tkaziladigan talablarning umumiy summasi  o'tkaziladigan talablarni to'lashga ajratiladigan kredit summasi  kredit uchun foiz stavkasi  shartnomaning amal qilish muddati  regress huquqi (mijozning o'zidan talab qilish huquqi)  regress huquqini qo'llash uchun xaridorga belgilanadigan oxirgi to'lov muddati  tomonlar shartnoma shartlarini buzgani uchun e'tiroz arizalari taqdim etish muddatlari  shartnoma shartlarini buzganlik uchun tomonlar javobgarligi  shartnomani bekor qilish shartlari. Faktoring operatsiyalari shrtnomalarini rasmiylashtirish tartibi: 1. Sotuvchi maxsulot etkazib berish uchun barcha hujjatlarni (shartnomalar, schet-fakturalar, yuk qog’ozlari va boshqalar.) 2. Sotuvchi bankka haqiqiy hujjatlarni maxsulot etkazib berish uchun barcha hujjatlarni (shartnomalar, schet-fakturalar, yuk kog’ozlari va boshqalar)ni taqdim etadi. 3. Unda reestr imzolanib, maxsulot etkazib beruvchi hisobiga o’tkaziladi. 4. Shartnomalar, schet-fakturalar, yuk kog’ozlari va boshqalar o’zgartirilishi mumkin emas. 5. Maxsulot etkazib beruvchi to’lov rekvizitlari bilan sotuvchiga belgilangan summani o’tkazib qo’yishini yuboradi. Pul bozori foiz stavkalarining “benchmark” ko‘rsatkichlari metodologiyasini va pul-kredit siyosatining operatsion mexanizmini xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish maqsadida Markaziy bank tomonidan Xalqaro moliya institutlari va konsalting agentliklari ko‘magida doimiy asosda tahlillar o‘tkazilmoqda. va takliflar kiritadi. Inflyatsiyani targetlash rejimiga o‘tgan ilg‘or xorijiy mamlakatlar va xalqaro moliya bozorlari tajribasidan kelib chiqib, pul-kredit siyosatining operatsion mexanizmini ishlab chiqish va pul bozori ko‘rsatkichlarining ahamiyatini oshirish maqsadida: 2022 -yil 4-avgustdan boshlab likvidlik-depozit auktsionlarini tartibga solishga qaratilgan asosiy operatsiyalarning davomiyligi 1 haftaga qisqartiriladi va haftada bir marta o‘tkaziladi; Markaziy bankning siyosat stavkasini o‘zgartirish to‘g‘risidagi qarorlarini pul bozoriga samarali o‘tkazish maqsadida 1 haftalik depozit auktsionlarining umumiy likvidlikni tartibga solishdagi roli oshiriladi; 2022-yil 22-iyuldan boshlab qisqa muddatli resurs narxini ifodalovchi “UZONIA” foiz stavkasi, “UZONIA” indeksi va turli davrlar uchun murakkab “UZONIA” foiz stavkalari hisoblab chiqiladi va e’lon qilinadi (1-ilovaga muvofiq). Ma’lumot uchun: “O‘zbekiston Respublikasi Banklararo pul bozorining UZONIA indeksini (O‘zbek Overnight Index Average) hisoblash va e’lon qilish  kredit uchun foiz stavkasi  shartnomaning amal qilish muddati  regress huquqi (mijozning o'zidan talab qilish huquqi)  regress huquqini qo'llash uchun xaridorga belgilanadigan oxirgi to'lov muddati  tomonlar shartnoma shartlarini buzgani uchun e'tiroz arizalari taqdim etish muddatlari  shartnoma shartlarini buzganlik uchun tomonlar javobgarligi  shartnomani bekor qilish shartlari. Faktoring operatsiyalari shrtnomalarini rasmiylashtirish tartibi: 1. Sotuvchi maxsulot etkazib berish uchun barcha hujjatlarni (shartnomalar, schet-fakturalar, yuk qog’ozlari va boshqalar.) 2. Sotuvchi bankka haqiqiy hujjatlarni maxsulot etkazib berish uchun barcha hujjatlarni (shartnomalar, schet-fakturalar, yuk kog’ozlari va boshqalar)ni taqdim etadi. 3. Unda reestr imzolanib, maxsulot etkazib beruvchi hisobiga o’tkaziladi. 4. Shartnomalar, schet-fakturalar, yuk kog’ozlari va boshqalar o’zgartirilishi mumkin emas. 5. Maxsulot etkazib beruvchi to’lov rekvizitlari bilan sotuvchiga belgilangan summani o’tkazib qo’yishini yuboradi. Pul bozori foiz stavkalarining “benchmark” ko‘rsatkichlari metodologiyasini va pul-kredit siyosatining operatsion mexanizmini xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish maqsadida Markaziy bank tomonidan Xalqaro moliya institutlari va konsalting agentliklari ko‘magida doimiy asosda tahlillar o‘tkazilmoqda. va takliflar kiritadi. Inflyatsiyani targetlash rejimiga o‘tgan ilg‘or xorijiy mamlakatlar va xalqaro moliya bozorlari tajribasidan kelib chiqib, pul-kredit siyosatining operatsion mexanizmini ishlab chiqish va pul bozori ko‘rsatkichlarining ahamiyatini oshirish maqsadida: 2022 -yil 4-avgustdan boshlab likvidlik-depozit auktsionlarini tartibga solishga qaratilgan asosiy operatsiyalarning davomiyligi 1 haftaga qisqartiriladi va haftada bir marta o‘tkaziladi; Markaziy bankning siyosat stavkasini o‘zgartirish to‘g‘risidagi qarorlarini pul bozoriga samarali o‘tkazish maqsadida 1 haftalik depozit auktsionlarining umumiy likvidlikni tartibga solishdagi roli oshiriladi; 2022-yil 22-iyuldan boshlab qisqa muddatli resurs narxini ifodalovchi “UZONIA” foiz stavkasi, “UZONIA” indeksi va turli davrlar uchun murakkab “UZONIA” foiz stavkalari hisoblab chiqiladi va e’lon qilinadi (1-ilovaga muvofiq). Ma’lumot uchun: “O‘zbekiston Respublikasi Banklararo pul bozorining UZONIA indeksini (O‘zbek Overnight Index Average) hisoblash va e’lon qilish metodologiyasi” Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki hamda barcha tijorat banklari ishtirokida ishlab chiqildi va Markaziy bank Boshqaruvining 2022-yil 21- iyuldagi yig‘ilishi. Tijorat banklari, birinchi navbatda, kreditlash institutlari bo’lganligi sababli, ularning kreditlash faoliyatini rivojlantirish dolzarb vazifalardan biri xisoblanadi. Banklarning kreditlash faoliyatini rivojlantirish ularning moliyaviy barkarorligini va xujalik sub’ektlarining kredit mablag’lariga bo’lgan extiyojlarini ta’minlashning zaruriy sharti xisoblanadi. Xalkaro bank amaliyotida XX asrning 60-yillaridan boshlab, kreditlash shakli sifatida faktoring operatsiyalari rivojlana boshladi. Faktoring operatsiyalari - bu mol etkazib beruvchini kreditlash shaklidir. U mol etkazib beruvchining pul mablag’lariga bo’lgan extiyojini kondirish imkonini berish bilan birga, bankning foizli daromadlari xajmini oshishiga olib keladi. Banklarning faktoring operatsiyalarini rivojlantirishning zaruriy shartlaridan biri bo’lib ushbu operatsiyalarning buxgalteriya xisobi va auditini to’g’ri tashqil etish va takomillashtirish xisoblanadi. Ayni vaktda, O’zbekiston Respublikasi bank amaliyotida faktoring operatsiyalarining rivojlanish darajasi pastligicha kolmokda. Bu xolat, avvalo, faktoring operatsiyalarining tijorat banklari jami aktiv operatsiyalarining xajmidagi salmog’ining juda kichikligida namoyon bo’lmokda. Bundan tashkari, ularning buxgalteriya xisobi va auditini tashqil kilish borasida ham sezilarli muammolarning mavjudligi kuzga tashlanmokda Endi biz respublikamiz tijorat banklarining faktoring operatsiyalarining amaldagi xolatini kurib chikamiz. Amalga oshirilgan tahlil natijalari shuni ko’rsatdiki, respublikamizning tijorat banklarida faktoring operatsiyalarining buxgalteriya hisobi va auditini takomillashtirish borasida bir qator muammolar mavjud bo’lib, ulardan asosiylari quyidagilardan iboratdir: 1. Respublikamizning ayrim yirik tijorat banklarida muddati o’tgan faktoring operatsiyalarini o’z vaktida 11103-hisobraqamida aks ettirmaslik hollari mavjud. Buning natijasida faktoring operatsiyalarining samaradorligini tavsiflovchi ko’rsatkichlarning soxtalashuvi yuzaga keladi. Hisoblangan daromadlilik ko’rsatkichlari faktoring operatsiyalarining rentabelligini aniq aks ettirmaydi. 2. Faktoring operatsiyalaridan ko’riladigan zararlarni qoplash maksadida tashkil qilinadigan zaxira ajratmalarini zararlarning real darajasiga mos kelmaslik hollari mavjud. Zaxira ajratmalarini etarli darajada tashqil kilinmasligi faktoring kreditlari real qiymatini qoplash muammosini yuzaga keltiradi. 3. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1997 yil 21 iyunda tasdiklangan va Moliya vazirligida 1998yil 16 noyabrda 553-son bilan ruyxatga olingan 6l-sonli «O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya xisobi va xisoboti bo’yicha yo’riqnoma»ning faktoring operatsiyalariga tegishli bo’lgan bir qator bandlariga rioya qilinmaslik hollariga yo’l qo’yiladi. Jumladan: - yo’riqnomaning 47-bandiga muvofik, mijozlarning hisobvaraqasi dasturiy yo’l bilan ikki nusxada tayyorlanishi, metodologiyasi” Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki hamda barcha tijorat banklari ishtirokida ishlab chiqildi va Markaziy bank Boshqaruvining 2022-yil 21- iyuldagi yig‘ilishi. Tijorat banklari, birinchi navbatda, kreditlash institutlari bo’lganligi sababli, ularning kreditlash faoliyatini rivojlantirish dolzarb vazifalardan biri xisoblanadi. Banklarning kreditlash faoliyatini rivojlantirish ularning moliyaviy barkarorligini va xujalik sub’ektlarining kredit mablag’lariga bo’lgan extiyojlarini ta’minlashning zaruriy sharti xisoblanadi. Xalkaro bank amaliyotida XX asrning 60-yillaridan boshlab, kreditlash shakli sifatida faktoring operatsiyalari rivojlana boshladi. Faktoring operatsiyalari - bu mol etkazib beruvchini kreditlash shaklidir. U mol etkazib beruvchining pul mablag’lariga bo’lgan extiyojini kondirish imkonini berish bilan birga, bankning foizli daromadlari xajmini oshishiga olib keladi. Banklarning faktoring operatsiyalarini rivojlantirishning zaruriy shartlaridan biri bo’lib ushbu operatsiyalarning buxgalteriya xisobi va auditini to’g’ri tashqil etish va takomillashtirish xisoblanadi. Ayni vaktda, O’zbekiston Respublikasi bank amaliyotida faktoring operatsiyalarining rivojlanish darajasi pastligicha kolmokda. Bu xolat, avvalo, faktoring operatsiyalarining tijorat banklari jami aktiv operatsiyalarining xajmidagi salmog’ining juda kichikligida namoyon bo’lmokda. Bundan tashkari, ularning buxgalteriya xisobi va auditini tashqil kilish borasida ham sezilarli muammolarning mavjudligi kuzga tashlanmokda Endi biz respublikamiz tijorat banklarining faktoring operatsiyalarining amaldagi xolatini kurib chikamiz. Amalga oshirilgan tahlil natijalari shuni ko’rsatdiki, respublikamizning tijorat banklarida faktoring operatsiyalarining buxgalteriya hisobi va auditini takomillashtirish borasida bir qator muammolar mavjud bo’lib, ulardan asosiylari quyidagilardan iboratdir: 1. Respublikamizning ayrim yirik tijorat banklarida muddati o’tgan faktoring operatsiyalarini o’z vaktida 11103-hisobraqamida aks ettirmaslik hollari mavjud. Buning natijasida faktoring operatsiyalarining samaradorligini tavsiflovchi ko’rsatkichlarning soxtalashuvi yuzaga keladi. Hisoblangan daromadlilik ko’rsatkichlari faktoring operatsiyalarining rentabelligini aniq aks ettirmaydi. 2. Faktoring operatsiyalaridan ko’riladigan zararlarni qoplash maksadida tashkil qilinadigan zaxira ajratmalarini zararlarning real darajasiga mos kelmaslik hollari mavjud. Zaxira ajratmalarini etarli darajada tashqil kilinmasligi faktoring kreditlari real qiymatini qoplash muammosini yuzaga keltiradi. 3. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1997 yil 21 iyunda tasdiklangan va Moliya vazirligida 1998yil 16 noyabrda 553-son bilan ruyxatga olingan 6l-sonli «O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya xisobi va xisoboti bo’yicha yo’riqnoma»ning faktoring operatsiyalariga tegishli bo’lgan bir qator bandlariga rioya qilinmaslik hollariga yo’l qo’yiladi. Jumladan: - yo’riqnomaning 47-bandiga muvofik, mijozlarning hisobvaraqasi dasturiy yo’l bilan ikki nusxada tayyorlanishi, uning ikki nusxasi mijozga hisobvaraqadan ko’chirma sifatida berishda yoki junatishga mo’ljallangan. Lekin bu holat to’lik amalga oshirilmasligi mumkin. - yo’riqnomaning 48-bandiga muvofik, hisobvaraqalariga amaldagi tartibda rasmiylashtirilgan hisob-kitob hujjatlari asosida yozuvlar kiritilishi lozim. Shuningdek, hisobvaraqadan bo’lishi lozim bo’lgan bir qator rekvizitlar kiritilgan: - bu xisob raqamlar qaysi xisob raqamlar bilan korrespondentsiyada bo’lganligi; - buxgalteriya o’tkazmasining (buxgalteriya provodkasining) mazmuni: - xisob rakamning kun boshiga va oxiriga qoldiqlari, debet va kredit oborotlari: - korrespondent-banklarning MFO lari: - amaliyot to’g’ri kursatilmagan bo’lishi mumkin. Respublikamiz tijorat banklarining faktoring operatsiyalarining buxgalteriya xisobini takomillashtirish maksadida, fikrimizcha, quyidagi tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: 1. Respublikamizning tijorat banklarida faktoring operatsiyalarini amalga oshiruvchi bo’limni alohida qilib tashkil qilish zarur. Faktoring operatsiyalarining buxgalteriya hisobini ham bo’limning xodimlari yuritishi lozim. Faktoring 41 operatsiyalari bo’yicha buxgalteriya provodkalari va xisob-kitoblar buxgalteriya boshqarmasida emas, balki faktoring bo’limini o’zida amalga oshirilishi lozim. Bankning kreditlash boshqarmasi barcha turdagi kreditlarni tasdiqlash va rasmiylashtirish uchun javobgar bo’lishi mumkin. Faqat faktoring kreditlari uchun ular javob bermasligi kerak. 2. Muddati o’tgan faktoring kreditlarini o’z vaqtida 11103-xisobraqamida aks ettirish va zaxira ajratmalarini to’g’ri tashkil qilishni ta’minlash lozim. 3. Banklarning faktoring operatsiyalarini jami aktiv operatsiyalar hajmidagi salmog’ini oshirishni ta’minlash lozim. Buning uchun, avvalo, tovarlarni sotib oluvchilarning va mol etkazib beruvchilarning moliyaviy holatini baholash tizimini takomillashtirish lozim. Baxolash tizimini takomillashtirish moliyaviy koeffitsientlardan keng qo’lamda foydalanish hisobiga ta’minlanishi lozim. № Bank nomi 2021-yil yanvar oyi davomida qabul qilingan to'lovlar 2022-yil yanvar oyi davomida qabul qilingan to'lovlar uning ikki nusxasi mijozga hisobvaraqadan ko’chirma sifatida berishda yoki junatishga mo’ljallangan. Lekin bu holat to’lik amalga oshirilmasligi mumkin. - yo’riqnomaning 48-bandiga muvofik, hisobvaraqalariga amaldagi tartibda rasmiylashtirilgan hisob-kitob hujjatlari asosida yozuvlar kiritilishi lozim. Shuningdek, hisobvaraqadan bo’lishi lozim bo’lgan bir qator rekvizitlar kiritilgan: - bu xisob raqamlar qaysi xisob raqamlar bilan korrespondentsiyada bo’lganligi; - buxgalteriya o’tkazmasining (buxgalteriya provodkasining) mazmuni: - xisob rakamning kun boshiga va oxiriga qoldiqlari, debet va kredit oborotlari: - korrespondent-banklarning MFO lari: - amaliyot to’g’ri kursatilmagan bo’lishi mumkin. Respublikamiz tijorat banklarining faktoring operatsiyalarining buxgalteriya xisobini takomillashtirish maksadida, fikrimizcha, quyidagi tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: 1. Respublikamizning tijorat banklarida faktoring operatsiyalarini amalga oshiruvchi bo’limni alohida qilib tashkil qilish zarur. Faktoring operatsiyalarining buxgalteriya hisobini ham bo’limning xodimlari yuritishi lozim. Faktoring 41 operatsiyalari bo’yicha buxgalteriya provodkalari va xisob-kitoblar buxgalteriya boshqarmasida emas, balki faktoring bo’limini o’zida amalga oshirilishi lozim. Bankning kreditlash boshqarmasi barcha turdagi kreditlarni tasdiqlash va rasmiylashtirish uchun javobgar bo’lishi mumkin. Faqat faktoring kreditlari uchun ular javob bermasligi kerak. 2. Muddati o’tgan faktoring kreditlarini o’z vaqtida 11103-xisobraqamida aks ettirish va zaxira ajratmalarini to’g’ri tashkil qilishni ta’minlash lozim. 3. Banklarning faktoring operatsiyalarini jami aktiv operatsiyalar hajmidagi salmog’ini oshirishni ta’minlash lozim. Buning uchun, avvalo, tovarlarni sotib oluvchilarning va mol etkazib beruvchilarning moliyaviy holatini baholash tizimini takomillashtirish lozim. Baxolash tizimini takomillashtirish moliyaviy koeffitsientlardan keng qo’lamda foydalanish hisobiga ta’minlanishi lozim. № Bank nomi 2021-yil yanvar oyi davomida qabul qilingan to'lovlar 2022-yil yanvar oyi davomida qabul qilingan to'lovlar soni summasi soni summasi 1 Milliy bank 128 905 51 618 959 663 170 730 73 851 171 564 2 O‘zsanoatqurilishbanki 584 138 212 279 995 745 437 502 166 305 003 970 3 Agrobank 557 739 311 018 722 581 559 519 265 287 637 431 4 Mikrokreditbank 159 970 112 370 812 052 143 834 92 639 017 441 5 Xalq banki 1 048 025 274 958 160 573 679 479 204 754 608 765 6 Savdogar bank 39 230 13 685 282 649 62 114 16 559 717 926 7 Qishloq qurilish bank 182 982 58 163 676 871 182 173 115 699 722 361 8 Turonbank 79 933 92 134 763 306 73 650 67 298 722 789 9 Hamkorbank 7 820 5 262 703 956 25 980 10 094 068 318 10 Asaka bank 58 515 380 984 364 734 129 264 267 870 036 257 11 Ipak Yo‘li banki 36 844 15 337 791 067 39 346 13 163 569 158 12 Ziraat Bank Uzbekistan 731 375 481 091 751 738 813 050 13 Trastbank 29 843 42 163 754 676 103 607 64 962 163 938 14 Aloqabank 1 914 489 367 116 232 983 2 676 887 573 233 225 356 15 Ipoteka-bank 610 900 299 704 353 104 334 289 183 689 900 857 16 KDB Bank O‘zbekiston 13 7 056 356 88 297 068 249 17 Turkistonbank 4 407 1 125 085 813 1 166 384 384 888 18 Soderot bank Toshkent 61 14 017 507 71 20 553 764 19 Universal bank 48 401 27 794 955 781 402 687 77 347 402 398 20 Kapitalbank 11 215 104 422 677 954 7 111 66 774 543 390 21 Ravnaqbank 739 318 477 004 719 440 774 440 22 Davr-bank 554 414 948 146 1 109 422 373 327 23 Invest Finance bank 4 679 4 726 744 995 8 770 7 678 924 103 24 Asia Alliance bank 39 100 47 641 753 561 52 417 41 341 908 527 25 Hi-Tech bank 1 014 292 779 883 10 849 1 887 236 409 26 Orient Finans bank 175 901 102 337 621 792 153 605 73 678 166 937 27 Madad Invest bank 8 149 909 452 537 7 744 1 149 219 035 28 O'zagroeksportbank 141 66 358 335 161 73 615 750 29 Poytaxt bank 1 207 1 314 504 343 1 082 641 742 591 30 Tenge bank 532 564 960 775 4 322 2 694 944 853 31 TBC bank 0 0 59 2 299 572 32 Anor bank 0 0 1 377 6 605 061 897 Jami 5 736 177 2 529 126 449 833 6 272 462 2 397 587 599 311 soni summasi soni summasi 1 Milliy bank 128 905 51 618 959 663 170 730 73 851 171 564 2 O‘zsanoatqurilishbanki 584 138 212 279 995 745 437 502 166 305 003 970 3 Agrobank 557 739 311 018 722 581 559 519 265 287 637 431 4 Mikrokreditbank 159 970 112 370 812 052 143 834 92 639 017 441 5 Xalq banki 1 048 025 274 958 160 573 679 479 204 754 608 765 6 Savdogar bank 39 230 13 685 282 649 62 114 16 559 717 926 7 Qishloq qurilish bank 182 982 58 163 676 871 182 173 115 699 722 361 8 Turonbank 79 933 92 134 763 306 73 650 67 298 722 789 9 Hamkorbank 7 820 5 262 703 956 25 980 10 094 068 318 10 Asaka bank 58 515 380 984 364 734 129 264 267 870 036 257 11 Ipak Yo‘li banki 36 844 15 337 791 067 39 346 13 163 569 158 12 Ziraat Bank Uzbekistan 731 375 481 091 751 738 813 050 13 Trastbank 29 843 42 163 754 676 103 607 64 962 163 938 14 Aloqabank 1 914 489 367 116 232 983 2 676 887 573 233 225 356 15 Ipoteka-bank 610 900 299 704 353 104 334 289 183 689 900 857 16 KDB Bank O‘zbekiston 13 7 056 356 88 297 068 249 17 Turkistonbank 4 407 1 125 085 813 1 166 384 384 888 18 Soderot bank Toshkent 61 14 017 507 71 20 553 764 19 Universal bank 48 401 27 794 955 781 402 687 77 347 402 398 20 Kapitalbank 11 215 104 422 677 954 7 111 66 774 543 390 21 Ravnaqbank 739 318 477 004 719 440 774 440 22 Davr-bank 554 414 948 146 1 109 422 373 327 23 Invest Finance bank 4 679 4 726 744 995 8 770 7 678 924 103 24 Asia Alliance bank 39 100 47 641 753 561 52 417 41 341 908 527 25 Hi-Tech bank 1 014 292 779 883 10 849 1 887 236 409 26 Orient Finans bank 175 901 102 337 621 792 153 605 73 678 166 937 27 Madad Invest bank 8 149 909 452 537 7 744 1 149 219 035 28 O'zagroeksportbank 141 66 358 335 161 73 615 750 29 Poytaxt bank 1 207 1 314 504 343 1 082 641 742 591 30 Tenge bank 532 564 960 775 4 322 2 694 944 853 31 TBC bank 0 0 59 2 299 572 32 Anor bank 0 0 1 377 6 605 061 897 Jami 5 736 177 2 529 126 449 833 6 272 462 2 397 587 599 311 Moliyaviy sektorni izchil isloh qilish davomida qator chora-tadbirlar amalga oshirildi va natijada ilg‘or bank biznesini yuritish hamda ushbu sektorda raqobat muhitini kuchaytirish uchun zarur huquqiy shart-sharoitlar yaratildi. Xususan, xalqaro standartlarga muvofiq keladigan va moliyaviy sohaga xorijiy investitsiyalar kiritish uchun jozibador huquqiy muhitni yaratadigan O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi, “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi, “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi hamda “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi yangilangan qonunlari qabul qilindi. Shu bilan birga, bank sohasidagi hozirgi holat tahlili bank sektorida davlatning yuqori darajadagi aralashuvi, davlat ishtirokidagi banklarda menejment va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatining yetarli emasligi, iqtisodiyotda moliyaviy vositachilikning past darajasi kabi bank sektorini iqtisodiy yangilanishlar va jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda rivojlantirishga to‘sqinlik qilayotgan qator tizimli muammolar mavjudligini ko‘rsatmoqda. Moliyaviy xizmatlarning ommabopligini oshirish, banklarning hududlarga kirib borishini kengaytirish va barcha aholi punktlarida bir xil turdagi xizmatlar ko‘rsatilishini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘rilishi lozim. Bank tizimiga zamonaviy servis yechimlari asosida axborot texnologiyalarini, moliyaviy texnologiyalarni keng joriy etish, axborot xavfsizligini lozim darajada ta’minlash, shuningdek, moliyaviy xizmatlar ko‘rsatishda inson omili ta’sirini kamaytirish bo‘yicha tezkor chora-tadbirlar ko‘rish talab etilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 2-martdagi PF-5953-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturida belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda, shuningdek, xususiy sektor rivojlanishini rag‘batlantirish, banklarning investitsiyaviy jozibadorligini, bank xizmatlari ommabopligi va sifatini oshirish uchun bank sektorini tubdan transformatsiya qilish maqsadida: 1. Quyidagilar O‘zbekiston Respublikasida bank sektorini isloh qilishning asosiy yo‘nalishlari etib belgilansin: moliya bozorida teng raqobat sharoitlarini yaratish, kreditlashni faqat bozor shartlari asosida amalga oshirish, banklarning davlat resurslariga qaramligini pasaytirish, bank xizmati ko‘rsatishni modernizatsiya qilish, banklarning samarali infratuzilmasini yaratish va faoliyatini avtomatlashtirish, shuningdek, banklar faoliyatiga xos bo‘lmagan funksiyalarni bosqichma-bosqich bekor qilish orqali bank tizimining samaradorligini oshirish; Moliyaviy sektorni izchil isloh qilish davomida qator chora-tadbirlar amalga oshirildi va natijada ilg‘or bank biznesini yuritish hamda ushbu sektorda raqobat muhitini kuchaytirish uchun zarur huquqiy shart-sharoitlar yaratildi. Xususan, xalqaro standartlarga muvofiq keladigan va moliyaviy sohaga xorijiy investitsiyalar kiritish uchun jozibador huquqiy muhitni yaratadigan O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi, “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi, “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi hamda “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi yangilangan qonunlari qabul qilindi. Shu bilan birga, bank sohasidagi hozirgi holat tahlili bank sektorida davlatning yuqori darajadagi aralashuvi, davlat ishtirokidagi banklarda menejment va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatining yetarli emasligi, iqtisodiyotda moliyaviy vositachilikning past darajasi kabi bank sektorini iqtisodiy yangilanishlar va jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda rivojlantirishga to‘sqinlik qilayotgan qator tizimli muammolar mavjudligini ko‘rsatmoqda. Moliyaviy xizmatlarning ommabopligini oshirish, banklarning hududlarga kirib borishini kengaytirish va barcha aholi punktlarida bir xil turdagi xizmatlar ko‘rsatilishini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘rilishi lozim. Bank tizimiga zamonaviy servis yechimlari asosida axborot texnologiyalarini, moliyaviy texnologiyalarni keng joriy etish, axborot xavfsizligini lozim darajada ta’minlash, shuningdek, moliyaviy xizmatlar ko‘rsatishda inson omili ta’sirini kamaytirish bo‘yicha tezkor chora-tadbirlar ko‘rish talab etilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 2-martdagi PF-5953-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturida belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda, shuningdek, xususiy sektor rivojlanishini rag‘batlantirish, banklarning investitsiyaviy jozibadorligini, bank xizmatlari ommabopligi va sifatini oshirish uchun bank sektorini tubdan transformatsiya qilish maqsadida: 1. Quyidagilar O‘zbekiston Respublikasida bank sektorini isloh qilishning asosiy yo‘nalishlari etib belgilansin: moliya bozorida teng raqobat sharoitlarini yaratish, kreditlashni faqat bozor shartlari asosida amalga oshirish, banklarning davlat resurslariga qaramligini pasaytirish, bank xizmati ko‘rsatishni modernizatsiya qilish, banklarning samarali infratuzilmasini yaratish va faoliyatini avtomatlashtirish, shuningdek, banklar faoliyatiga xos bo‘lmagan funksiyalarni bosqichma-bosqich bekor qilish orqali bank tizimining samaradorligini oshirish; kredit portfeli va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatini yaxshilash, kreditlash hajmlarining mo‘tadil o‘sishiga amal qilish, muvozanatlashgan makroiqtisodiy siyosat yuritish, korporativ boshqaruvni takomillashtirish va xalqaro amaliy tajribaga ega bo‘lgan menejerlarni jalb qilish, moliyaviy tavakkalchiliklarni baholash uchun texnologik yechimlarni tatbiq etish orqali bank tizimining moliyaviy barqarorligini ta’minlash; davlat ulushi mavjud tijorat banklarini kompleks transformatsiya qilish, bank ishining zamonaviy standartlarini, axborot texnologiyalari va dasturiy mahsulotlarni joriy etish, banklardagi davlat aksiyalari paketini zarur tajriba va bilimga ega bo‘lgan investorlarga tanlov asosida sotish, shuningdek, davlat ulushi mavjud tijorat banklari va korxonalarni bir vaqtning o‘zida isloh qilish orqali bank sektorida davlatning ulushini kamaytirish; yetarli darajada xizmat ko‘rsatilmayotgan va zaif qatlamlarda davlat ishtirokini kuchaytirish va manzilli chora-tadbirlarni amalga oshirish, aholi va kichik biznes uchun masofaviy xizmatlarni keng joriy qilish, kamxarj xizmat ko‘rsatish nuqtalari tarmog‘ini rivojlantirish, shuningdek, respublika yagona moliya tizimining o‘zaro to‘ldiruvchi qismi sifatida nobank kredit tashkilotlarining shakllanishi va rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish orqali moliyaviy xizmatlar ommabopligini va sifatini oshirish. Quyidagilar: 2020 — 2025-yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi 1-ilovaga muvofiq; O‘zbekiston Respublikasi bank tizimini isloh qilish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” 2-ilovaga muvofiq tasdiqlansin. 2020 — 2025-yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasini amalga oshirish bo‘yicha, shu jumladan quyidagilarni nazarda tutuvchi maqsadli ko‘rsatkichlar 3-ilovaga muvofiq belgilansin: bank tizimi aktivlarining umumiy hajmida davlat ulushi bo‘lmagan banklar aktivlari ulushini joriy 15 foizdan 2025-yilga kelib 60 foizgacha oshirish; banklar majburiyatlarining umumiy hajmida banklarning xususiy sektor oldidagi majburiyatlari ulushini joriy 28 foizdan 2025-yil yakuniga 70 foizgacha oshirish; 2025-yilga kelib davlat ulushi mavjud kamida uchta bank kapitallariga zarur tajriba, bilim va obro‘ga ega kamida uchta strategik xorijiy investorlarni jalb qilish; umumiy kreditlash hajmida nobank kredit tashkilotlari ulushini joriy 0,35 foizdan 2025-yilga kelib 4 foizgacha oshirish. kredit portfeli va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatini yaxshilash, kreditlash hajmlarining mo‘tadil o‘sishiga amal qilish, muvozanatlashgan makroiqtisodiy siyosat yuritish, korporativ boshqaruvni takomillashtirish va xalqaro amaliy tajribaga ega bo‘lgan menejerlarni jalb qilish, moliyaviy tavakkalchiliklarni baholash uchun texnologik yechimlarni tatbiq etish orqali bank tizimining moliyaviy barqarorligini ta’minlash; davlat ulushi mavjud tijorat banklarini kompleks transformatsiya qilish, bank ishining zamonaviy standartlarini, axborot texnologiyalari va dasturiy mahsulotlarni joriy etish, banklardagi davlat aksiyalari paketini zarur tajriba va bilimga ega bo‘lgan investorlarga tanlov asosida sotish, shuningdek, davlat ulushi mavjud tijorat banklari va korxonalarni bir vaqtning o‘zida isloh qilish orqali bank sektorida davlatning ulushini kamaytirish; yetarli darajada xizmat ko‘rsatilmayotgan va zaif qatlamlarda davlat ishtirokini kuchaytirish va manzilli chora-tadbirlarni amalga oshirish, aholi va kichik biznes uchun masofaviy xizmatlarni keng joriy qilish, kamxarj xizmat ko‘rsatish nuqtalari tarmog‘ini rivojlantirish, shuningdek, respublika yagona moliya tizimining o‘zaro to‘ldiruvchi qismi sifatida nobank kredit tashkilotlarining shakllanishi va rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish orqali moliyaviy xizmatlar ommabopligini va sifatini oshirish. Quyidagilar: 2020 — 2025-yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi 1-ilovaga muvofiq; O‘zbekiston Respublikasi bank tizimini isloh qilish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” 2-ilovaga muvofiq tasdiqlansin. 2020 — 2025-yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasini amalga oshirish bo‘yicha, shu jumladan quyidagilarni nazarda tutuvchi maqsadli ko‘rsatkichlar 3-ilovaga muvofiq belgilansin: bank tizimi aktivlarining umumiy hajmida davlat ulushi bo‘lmagan banklar aktivlari ulushini joriy 15 foizdan 2025-yilga kelib 60 foizgacha oshirish; banklar majburiyatlarining umumiy hajmida banklarning xususiy sektor oldidagi majburiyatlari ulushini joriy 28 foizdan 2025-yil yakuniga 70 foizgacha oshirish; 2025-yilga kelib davlat ulushi mavjud kamida uchta bank kapitallariga zarur tajriba, bilim va obro‘ga ega kamida uchta strategik xorijiy investorlarni jalb qilish; umumiy kreditlash hajmida nobank kredit tashkilotlari ulushini joriy 0,35 foizdan 2025-yilga kelib 4 foizgacha oshirish. . O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy bankining quyidagilar to‘g‘risidagi takliflari ma’qullansin: xalqaro moliya institutlari ko‘magida “Ipoteka-bank” ATIB, “O‘zsanoatqurilishbank” ATB, “Asaka” ATB, AT “Aloqabank”, “Qishloq qurilish bank” ATB va “Turonbank” ATBdagi davlat ulushlarini bosqichma-bosqich xususiylashtirish, bunda birinchi bosqichda ularni institutsional o‘zgartirishni (faoliyatini transformatsiya qilish), ikkinchi bosqichda esa davlat aksiyalari paketini sotishni nazarda tutish; bank tizimini isloh qilish davrida aholining moliyaviy xizmatlarga bo‘lgan talabini qondirish, investitsiya loyihalarini qo‘llab-quvvatlash mexanizmini (“loyihalar fabrikasi”) keng joriy qilish, bank xizmatlarining hududiy qamrovini ta’minlash maqsadida “Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki” AJ, “Agrobank” ATB va “Mikrokreditbank” ATB ustav kapitallarida davlat ulushini saqlab qolish; ayrim banklarning faoliyatini diagnostika qilish va moliyaviy ahvolini baholash asosida, me’yoriy talablaridan hamda ularni qayta tashkil etishning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligidan kelib chiqqan holda qonun hujjatlariga muvofiq ularni konsolidatsiyalash. . O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida vazirlikning tasdiqlangan shtatlar soni doirasida Davlat ulushiga ega tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish bo‘yicha loyiha ofisi tashkil etilsin hamda unga quyidagi huquqlar berilsin: tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish jarayonlariga maslahatchi sifatida xalqaro konsultantlarni jalb qilish; tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish masalalarida xalqaro moliya institutlari va salohiyatli xorijiy investorlar bilan muzokaralar olib borish va bitimlar tuzish. Belgilansinki, Loyiha ofisiga O‘zbekiston Respublikasi moliya vazirining birinchi o‘rinbosari rahbarlik qiladi. . O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Moliya vazirligi 2024-yildan kechiktirmay Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Jahon banki dasturi (FSAP) asosida moliyaviy sektor holatini baholashni o‘tkazish choralarni ko‘rsin. . Vazirliklar, idoralar va mahalliy davlat hokimiyati organlari rahbarlari tomonidan banklarning, shu jumladan kredit portfeli va bank aktivlarini shakllantirish bilan bog‘liq tadbirkorlik tavakkalchiliklarini boshqarish faoliyatiga aralashish taqiqlansin. . O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy bankining quyidagilar to‘g‘risidagi takliflari ma’qullansin: xalqaro moliya institutlari ko‘magida “Ipoteka-bank” ATIB, “O‘zsanoatqurilishbank” ATB, “Asaka” ATB, AT “Aloqabank”, “Qishloq qurilish bank” ATB va “Turonbank” ATBdagi davlat ulushlarini bosqichma-bosqich xususiylashtirish, bunda birinchi bosqichda ularni institutsional o‘zgartirishni (faoliyatini transformatsiya qilish), ikkinchi bosqichda esa davlat aksiyalari paketini sotishni nazarda tutish; bank tizimini isloh qilish davrida aholining moliyaviy xizmatlarga bo‘lgan talabini qondirish, investitsiya loyihalarini qo‘llab-quvvatlash mexanizmini (“loyihalar fabrikasi”) keng joriy qilish, bank xizmatlarining hududiy qamrovini ta’minlash maqsadida “Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki” AJ, “Agrobank” ATB va “Mikrokreditbank” ATB ustav kapitallarida davlat ulushini saqlab qolish; ayrim banklarning faoliyatini diagnostika qilish va moliyaviy ahvolini baholash asosida, me’yoriy talablaridan hamda ularni qayta tashkil etishning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligidan kelib chiqqan holda qonun hujjatlariga muvofiq ularni konsolidatsiyalash. . O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida vazirlikning tasdiqlangan shtatlar soni doirasida Davlat ulushiga ega tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish bo‘yicha loyiha ofisi tashkil etilsin hamda unga quyidagi huquqlar berilsin: tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish jarayonlariga maslahatchi sifatida xalqaro konsultantlarni jalb qilish; tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish masalalarida xalqaro moliya institutlari va salohiyatli xorijiy investorlar bilan muzokaralar olib borish va bitimlar tuzish. Belgilansinki, Loyiha ofisiga O‘zbekiston Respublikasi moliya vazirining birinchi o‘rinbosari rahbarlik qiladi. . O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Moliya vazirligi 2024-yildan kechiktirmay Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Jahon banki dasturi (FSAP) asosida moliyaviy sektor holatini baholashni o‘tkazish choralarni ko‘rsin. . Vazirliklar, idoralar va mahalliy davlat hokimiyati organlari rahbarlari tomonidan banklarning, shu jumladan kredit portfeli va bank aktivlarini shakllantirish bilan bog‘liq tadbirkorlik tavakkalchiliklarini boshqarish faoliyatiga aralashish taqiqlansin. O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi banklar va bank faoliyati to‘g‘risidagi qonunchilikning banklar faoliyatiga davlat organlarining ma’muriy aralashuviga yo‘l qo‘ymaslik qismi ijro etilishi ustidan nazoratni kuchaytirsin. . O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi Moliya vazirligi bilan birgalikda ikki oy muddatda Tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasini boshqarish bo‘yicha kengash tarkibiga mustaqil a’zolarni kiritish orqali uni institutsional jihatdan mustahkamlash choralarini ko‘rsin. . O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Moliya vazirligi boshqa manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda uch oy muddatda qonun hujjatlariga ushbu Farmondan kelib chiqadigan o‘zgartirish va qo‘shimchalar to‘g‘risida Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin. . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi “Respublika iqtisodiyotiga to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish mexanizmlarini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4300- son qaroriga 1-ilovaning 1 — 3-pozitsiyalari o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin. . Mazkur Farmonning ijrosini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri A.N. Aripov va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki raisi M.B. Nurmuratov zimmasiga yuklansin. O’zbekiston Respublikasida hozirgi paytda to’lov muddatlariga rioya qilish, hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning debitor va kreditor qarzdorliklarini imkon boricha kamaytirishga jiddiy e’tibor berilmoqda. Bank faktorlar faoliyati, aynan 60 tovar etkazib beruvchilar va xaridorlar o’rtasidagi munosabatlarda to’lovlar xatari va muddatlilik muammosini hal qilish, ushbu munosabatlarning barqaror bo’lishiga ko’maklashishi kerak. O’zbekiston Respublikasida banklar faktoring operatsiyalarini 90-yillar boshidan amalga oshira boshladilar. Lekin tegishli qonuniy va me’yoriy negizning yo’qligi faktoringni rivojlanishiga to’sqinlik qilib, banklarga undan keng foydalanishga imkon bermadi. Fuqarolik Kodeksining 42- bobi pul talabnomasi ostida mablag’ bilan ta’minlash, Markaziy bank tomonidan 621- Nizomni, (953 yo’riqnoma) kiritilishi, banklar tomonidan hamma erda faktoringni qo’llash uchun qonuniy va me’yoriy negizini ta’minladi, hamda faktoring xizmati bu orada banklar orasida kengaya boshladi. Bunga misol qilib quyidagi jadvalni keltirish mumkin: Faktoring mijozga berilishidan avval bankda ochilgan bo’lim yoki kredit bo’limida bu mijoz va uning kontragenti, ya’ni to’lovchi yaxshilab o’rganib chiqiladi, albatta endi e’tiborni jadval ma’lumotlariga qaratadigan bo’lsak, bankda 2016 yil holatiga ko’ra ajratilgan kreditlar va ko’rsatilgan faktoring xizmatlarini jami summasi 49703,3 mln so’mni tashqil etdi. Bo’lardan, faktoring xizmati 2122,2 mln so’mni, ya’ni 4,4%ni tashkil qilgan. Albatta, bu salmoq oldingi yillarga nisbatan yuqori bo’lsada, xorijiy davlatlar O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi banklar va bank faoliyati to‘g‘risidagi qonunchilikning banklar faoliyatiga davlat organlarining ma’muriy aralashuviga yo‘l qo‘ymaslik qismi ijro etilishi ustidan nazoratni kuchaytirsin. . O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi Moliya vazirligi bilan birgalikda ikki oy muddatda Tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasini boshqarish bo‘yicha kengash tarkibiga mustaqil a’zolarni kiritish orqali uni institutsional jihatdan mustahkamlash choralarini ko‘rsin. . O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Moliya vazirligi boshqa manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda uch oy muddatda qonun hujjatlariga ushbu Farmondan kelib chiqadigan o‘zgartirish va qo‘shimchalar to‘g‘risida Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin. . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi “Respublika iqtisodiyotiga to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish mexanizmlarini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4300- son qaroriga 1-ilovaning 1 — 3-pozitsiyalari o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblansin. . Mazkur Farmonning ijrosini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri A.N. Aripov va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki raisi M.B. Nurmuratov zimmasiga yuklansin. O’zbekiston Respublikasida hozirgi paytda to’lov muddatlariga rioya qilish, hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning debitor va kreditor qarzdorliklarini imkon boricha kamaytirishga jiddiy e’tibor berilmoqda. Bank faktorlar faoliyati, aynan 60 tovar etkazib beruvchilar va xaridorlar o’rtasidagi munosabatlarda to’lovlar xatari va muddatlilik muammosini hal qilish, ushbu munosabatlarning barqaror bo’lishiga ko’maklashishi kerak. O’zbekiston Respublikasida banklar faktoring operatsiyalarini 90-yillar boshidan amalga oshira boshladilar. Lekin tegishli qonuniy va me’yoriy negizning yo’qligi faktoringni rivojlanishiga to’sqinlik qilib, banklarga undan keng foydalanishga imkon bermadi. Fuqarolik Kodeksining 42- bobi pul talabnomasi ostida mablag’ bilan ta’minlash, Markaziy bank tomonidan 621- Nizomni, (953 yo’riqnoma) kiritilishi, banklar tomonidan hamma erda faktoringni qo’llash uchun qonuniy va me’yoriy negizini ta’minladi, hamda faktoring xizmati bu orada banklar orasida kengaya boshladi. Bunga misol qilib quyidagi jadvalni keltirish mumkin: Faktoring mijozga berilishidan avval bankda ochilgan bo’lim yoki kredit bo’limida bu mijoz va uning kontragenti, ya’ni to’lovchi yaxshilab o’rganib chiqiladi, albatta endi e’tiborni jadval ma’lumotlariga qaratadigan bo’lsak, bankda 2016 yil holatiga ko’ra ajratilgan kreditlar va ko’rsatilgan faktoring xizmatlarini jami summasi 49703,3 mln so’mni tashqil etdi. Bo’lardan, faktoring xizmati 2122,2 mln so’mni, ya’ni 4,4%ni tashkil qilgan. Albatta, bu salmoq oldingi yillarga nisbatan yuqori bo’lsada, xorijiy davlatlar banklari ko’rsatkichlaridan ancha past. O’zbekistonda faktoring operatsiyalarni rivojlantirish sohasida ba’zi bir muammolar va rezervlar mavjud. Hozirgi kunda Respublikamizda faktoring operatsiyalarini rivojlantirish bilan bog’liq muammolardan biri bu kadrlar masalasidir. Ularni etarli darajada tayyorlash uchun shu masalaga alohida e’tibor bilan qarash, moliya institutlarida, maorifda, tijorat banklarida bu sohani rivojlantirish uchun yanada kattaroq, ahamiyat berishimiz va hayotga tadbiq etishimiz lozim. Yana bir muammo bu axborot-texnologiya ta’minotini rivojlantirish, aynan, shu faktoring operatsiyalaridan foydalanuvchi va bank orasida yoki ushbu operatsiyada bevosita qatnashayotgan uch tamon orasida axborot almashinish banki tomonidan nazorat qilish uchun yangi informatsion texnologiyalar ishlab chiqish kerakligi, aniqrog’i yangilab turish va foydalanuvchi uchun yanada qulayroq yo’llarini topish va rivojlantirish kerakligini ta’kidlab o’tish lozim bo’ladi. Yana e’tibor qaratish lozim bo’lgan masala korxona va tashqilotlarga faktoringning afzalligini tushuntirishdir. Bu operatsiya orqali sotib oluvchi ega bo’ladigan imkoniyatlar :  sifatsiz tovarni sotib olish riskini bartaraf etish;  mablag’lar aylanishini tezlatish, raqobatbardoshligini yaxshilash;  xarid hajmini ko’paytirish mumkinligini ularga etkazish; Undan tashqari faktoringning iqtisodiy afzalliklari:  likvidlilik, rentabellik va foydani ko’payishi;  debitor qarzdorlik naqd pullarga aylanishi;  debitorlar tomonidan to’lovlar muddatlariga rioya qilishidan mustaqil bo’lishi;  oborot hajmini kengaytirish;  daromadlilikni oshishi;  o’z kapitalini iqtisodiy;  moliyaviy rejalashtirishni yaxshilash.  to’lay olmasligi riskini kamayishi va banklarni bozor munosabati sub’ektlariga tushuntirish sohasida ishlar olib borish lozim. banklari ko’rsatkichlaridan ancha past. O’zbekistonda faktoring operatsiyalarni rivojlantirish sohasida ba’zi bir muammolar va rezervlar mavjud. Hozirgi kunda Respublikamizda faktoring operatsiyalarini rivojlantirish bilan bog’liq muammolardan biri bu kadrlar masalasidir. Ularni etarli darajada tayyorlash uchun shu masalaga alohida e’tibor bilan qarash, moliya institutlarida, maorifda, tijorat banklarida bu sohani rivojlantirish uchun yanada kattaroq, ahamiyat berishimiz va hayotga tadbiq etishimiz lozim. Yana bir muammo bu axborot-texnologiya ta’minotini rivojlantirish, aynan, shu faktoring operatsiyalaridan foydalanuvchi va bank orasida yoki ushbu operatsiyada bevosita qatnashayotgan uch tamon orasida axborot almashinish banki tomonidan nazorat qilish uchun yangi informatsion texnologiyalar ishlab chiqish kerakligi, aniqrog’i yangilab turish va foydalanuvchi uchun yanada qulayroq yo’llarini topish va rivojlantirish kerakligini ta’kidlab o’tish lozim bo’ladi. Yana e’tibor qaratish lozim bo’lgan masala korxona va tashqilotlarga faktoringning afzalligini tushuntirishdir. Bu operatsiya orqali sotib oluvchi ega bo’ladigan imkoniyatlar :  sifatsiz tovarni sotib olish riskini bartaraf etish;  mablag’lar aylanishini tezlatish, raqobatbardoshligini yaxshilash;  xarid hajmini ko’paytirish mumkinligini ularga etkazish; Undan tashqari faktoringning iqtisodiy afzalliklari:  likvidlilik, rentabellik va foydani ko’payishi;  debitor qarzdorlik naqd pullarga aylanishi;  debitorlar tomonidan to’lovlar muddatlariga rioya qilishidan mustaqil bo’lishi;  oborot hajmini kengaytirish;  daromadlilikni oshishi;  o’z kapitalini iqtisodiy;  moliyaviy rejalashtirishni yaxshilash.  to’lay olmasligi riskini kamayishi va banklarni bozor munosabati sub’ektlariga tushuntirish sohasida ishlar olib borish lozim. XULOSA Bugungi kunda ko’pchilik kredit muassasalarining faktoring xizmatini ko’rsatishga tayyor emasligini muhim bir muammo deb qarash mumkin. Shuni ham aytish kerakki, faktoring bank ishining bir qismi emas, balki uni “operatsiya” deb atash noto’g’ri hisoblanadi, chunki faktoring bir martali bitim emas, balki doimiy xizmat ko’rsatish shaklida namoyon bo’ladi. Bular hammasi qarorlarni qabul qilishda maxsus jarayonlarni va risklarni boshqarishni talab qiladi. Keyingi muammo – mamlakatning ko’pchilik banklari faoliyatining o’rta muddatli investitsiyalarga tayyor emasligidir. Bu erda asosiy to’sqinlik faktoringni moliyalashtirilishi emas, balki ishni tashkil etish bilan bog’liq bo’lgan uzoq muddatli tsikl hisoblanadi. Bu tsikl malakali bajaruvchilarga ega bo’lganida ham uzoq davom etadi. Bu bilan O’zbekistonda faktoringning istiqbollarini optimistik deb baholash mumkin. Umuman, faktoring sarmoya aylanishini tezlashtirish, qarzni undirib olish bilan bog’liq xarajatlarni kamaytirish, banklar o’rtasida munosabatlarni osonlashtirishga yordam berib, pulni hisob-kitob tizimini muhim vositasi bo’lib hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda, birinchidan, faktor riskni kamaytirish yoki bartaraf etish uchun ko’proq axborot va bilimga ega. Ikkinchidan, faktoring kompaniyasi alohida qarzdorlar bilan shug’ullanmasdan, to’lay olmaslikda, bankrotni bartaraf etuvchi debitor qarzdorlik portfelini shakllantiradi. Shunday qilib, faktoring quyidagi hollarda foydali hisoblanadi: 1. Sotib oluvchi etkazib beruvchining kredit tarixiga ega bo’lmasdan, bir martalik etkazib berishlarida. 2. Etkazib beruvchi etkazib berishlarning ko’p tarmoqni tizimiga ega bo’lganda. 65 Faktoring, etkazib beruvchini balans summasini kamaytiradi hamda o’z kapitali va jalb qilingan kapitali nisbatining ko’rsatishlarini ko’paytirib, uning tuzilishini yaxshilaydi. Yakuniy xulosa qilib aytganda, faktoring bo’yicha bajarilgan amallar asosida iqtisodiyotdagi hisobdorliklar tezlashishi, tovar etkazib beruvchi korxona o’z moliyaviy holatini barqarorlashtirish, bank o’z mablag’laridan unumli foydalanish va ma’lum daromad olishi mumkin, asosiysi esa mamlakat tovar aylanmasini qaysidir ma’noda tezlashtiradi. Shuni shubhasiz aytish mumkinki, O’zbekiston Respublikasida faktoring operatsiyalarining qo’llanilishi bank tizimiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bu nafaqat, bank tizimiga, ayniqsa, hozirgi zamonda kichik biznesni rivojlantirish uchun qo’l keladi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasida faktoring xizmatlari, birinchidan, iqtisodiyotga tushayotgan to’lovlarni oshiradi, ikkinchidan esa, O’zbekiston bank tizimini jahon standartlariga yaqinlashtirib, butun dunyo firmalariga xizmat ko’rsatishi mumkin. Banklar faoliyati tahlil qilish natijasida banklarning faktoring operatsiyalari xususida quyidagi xulosa shakllantirildi:  Banklar amaliyotida faktoring operatsiyalarining rivojlanish tendentsiyasi barqaror emas. Banklarda faktoring operatsiyalarini amalga oshirishda risk darajasi ancha yuqori. Bu mamlakatimizda ayrim ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sirida korxonalar debitorlik qarzlari aylanuvchanligining pastligi natijasida kelib chiqmoqda. Faktoring mijozlarga xizmat ko’rsatishning universal shakli hisoblanadi, chunki mijozlar o’z talablari (da’volari) bo’yicha buxgalteriya xisobini yuritish, ularning to’lovliligini tekshirishdan holi bo’lishadi. Banklar mol sotib oluvchilarning to’lov qobiliyati to’g’risidagi axborotni mijozlariga XULOSA Bugungi kunda ko’pchilik kredit muassasalarining faktoring xizmatini ko’rsatishga tayyor emasligini muhim bir muammo deb qarash mumkin. Shuni ham aytish kerakki, faktoring bank ishining bir qismi emas, balki uni “operatsiya” deb atash noto’g’ri hisoblanadi, chunki faktoring bir martali bitim emas, balki doimiy xizmat ko’rsatish shaklida namoyon bo’ladi. Bular hammasi qarorlarni qabul qilishda maxsus jarayonlarni va risklarni boshqarishni talab qiladi. Keyingi muammo – mamlakatning ko’pchilik banklari faoliyatining o’rta muddatli investitsiyalarga tayyor emasligidir. Bu erda asosiy to’sqinlik faktoringni moliyalashtirilishi emas, balki ishni tashkil etish bilan bog’liq bo’lgan uzoq muddatli tsikl hisoblanadi. Bu tsikl malakali bajaruvchilarga ega bo’lganida ham uzoq davom etadi. Bu bilan O’zbekistonda faktoringning istiqbollarini optimistik deb baholash mumkin. Umuman, faktoring sarmoya aylanishini tezlashtirish, qarzni undirib olish bilan bog’liq xarajatlarni kamaytirish, banklar o’rtasida munosabatlarni osonlashtirishga yordam berib, pulni hisob-kitob tizimini muhim vositasi bo’lib hisoblanadi. Xulosa qilib aytganda, birinchidan, faktor riskni kamaytirish yoki bartaraf etish uchun ko’proq axborot va bilimga ega. Ikkinchidan, faktoring kompaniyasi alohida qarzdorlar bilan shug’ullanmasdan, to’lay olmaslikda, bankrotni bartaraf etuvchi debitor qarzdorlik portfelini shakllantiradi. Shunday qilib, faktoring quyidagi hollarda foydali hisoblanadi: 1. Sotib oluvchi etkazib beruvchining kredit tarixiga ega bo’lmasdan, bir martalik etkazib berishlarida. 2. Etkazib beruvchi etkazib berishlarning ko’p tarmoqni tizimiga ega bo’lganda. 65 Faktoring, etkazib beruvchini balans summasini kamaytiradi hamda o’z kapitali va jalb qilingan kapitali nisbatining ko’rsatishlarini ko’paytirib, uning tuzilishini yaxshilaydi. Yakuniy xulosa qilib aytganda, faktoring bo’yicha bajarilgan amallar asosida iqtisodiyotdagi hisobdorliklar tezlashishi, tovar etkazib beruvchi korxona o’z moliyaviy holatini barqarorlashtirish, bank o’z mablag’laridan unumli foydalanish va ma’lum daromad olishi mumkin, asosiysi esa mamlakat tovar aylanmasini qaysidir ma’noda tezlashtiradi. Shuni shubhasiz aytish mumkinki, O’zbekiston Respublikasida faktoring operatsiyalarining qo’llanilishi bank tizimiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bu nafaqat, bank tizimiga, ayniqsa, hozirgi zamonda kichik biznesni rivojlantirish uchun qo’l keladi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasida faktoring xizmatlari, birinchidan, iqtisodiyotga tushayotgan to’lovlarni oshiradi, ikkinchidan esa, O’zbekiston bank tizimini jahon standartlariga yaqinlashtirib, butun dunyo firmalariga xizmat ko’rsatishi mumkin. Banklar faoliyati tahlil qilish natijasida banklarning faktoring operatsiyalari xususida quyidagi xulosa shakllantirildi:  Banklar amaliyotida faktoring operatsiyalarining rivojlanish tendentsiyasi barqaror emas. Banklarda faktoring operatsiyalarini amalga oshirishda risk darajasi ancha yuqori. Bu mamlakatimizda ayrim ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sirida korxonalar debitorlik qarzlari aylanuvchanligining pastligi natijasida kelib chiqmoqda. Faktoring mijozlarga xizmat ko’rsatishning universal shakli hisoblanadi, chunki mijozlar o’z talablari (da’volari) bo’yicha buxgalteriya xisobini yuritish, ularning to’lovliligini tekshirishdan holi bo’lishadi. Banklar mol sotib oluvchilarning to’lov qobiliyati to’g’risidagi axborotni mijozlariga etkazishlari, xorijiy davlatlardagi to’lovlar kafolatini o’z bo’yniga olishlari mumkin. Banklar uchun bu operatsiyalar yuqori daromad keltirgani uchun ham ular bu operatsiyalarni bajarishdan manfaatdor hisoblandilar. Rivojlangan davlatlarda faktoring operatsiyalari mijozning moliyaviy ahvoli, aktsionerlik kapitali mikdori, mahsulot turi, ish hajmi va boshqalarga qarab yillik aylanmaning sezilarli qismini tashqil etadi. 66 Mazkur bitiruv malakaviy ishini yozish daromida mamlakatimiz tijorat banklaring vositachilik operatsiyalarni rivojlantirish, mavjud muammolarni aniqlash va bartaraf etish maqsadida quyidagi takliflarni ishlab chiqdik.  Tijorat banklarining vositachilik operatsiyalarini tartibga soluvchi me’yoriy – huquqiy bazani takomillashtirish lozim;  Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bozoridagi faolligini oshirish maqsadida banklarning qimmatli qog’ozlar bozoridagi vositachilik operatsiyalari xususan, anderrayterlik, brokerlik va depozitar faoliyat natijasida olgan daromadlari bo’yicha foyda solig’idan imtiyozlar joriy qilish kerak;  Tijorat banklarining ishonchli, moliyaviy barqaror bo’lgan mijozlari guruhiga xalqaro faktoring xizmati ko’rsatish yo’li bilan faktoring operatsiyalari miqdori va daromadliligini oshirish zarur. etkazishlari, xorijiy davlatlardagi to’lovlar kafolatini o’z bo’yniga olishlari mumkin. Banklar uchun bu operatsiyalar yuqori daromad keltirgani uchun ham ular bu operatsiyalarni bajarishdan manfaatdor hisoblandilar. Rivojlangan davlatlarda faktoring operatsiyalari mijozning moliyaviy ahvoli, aktsionerlik kapitali mikdori, mahsulot turi, ish hajmi va boshqalarga qarab yillik aylanmaning sezilarli qismini tashqil etadi. 66 Mazkur bitiruv malakaviy ishini yozish daromida mamlakatimiz tijorat banklaring vositachilik operatsiyalarni rivojlantirish, mavjud muammolarni aniqlash va bartaraf etish maqsadida quyidagi takliflarni ishlab chiqdik.  Tijorat banklarining vositachilik operatsiyalarini tartibga soluvchi me’yoriy – huquqiy bazani takomillashtirish lozim;  Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bozoridagi faolligini oshirish maqsadida banklarning qimmatli qog’ozlar bozoridagi vositachilik operatsiyalari xususan, anderrayterlik, brokerlik va depozitar faoliyat natijasida olgan daromadlari bo’yicha foyda solig’idan imtiyozlar joriy qilish kerak;  Tijorat banklarining ishonchli, moliyaviy barqaror bo’lgan mijozlari guruhiga xalqaro faktoring xizmati ko’rsatish yo’li bilan faktoring operatsiyalari miqdori va daromadliligini oshirish zarur. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 fevraldagi “Respublikada bank plastik kartochkalari asosida naqd pulsiz hisob- kitob tizimini yanada rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2751-sonli Qarori 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining2017 yil 2 fevraldagi “Ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalarni to‘lash mexanizmini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-2753-sonli Qarori 3. “Moliya tizimini rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari va istiqbollari”mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari to‘plami. I- qism. (2022-yil 27 may). 4. Jeyms D. Guortni. Mantiqiy iqtisodiyot: Shaxsiy va milliy farovonlikning dolzarb masalalari: – T.: “O‘qituvchi” matbaa uyi, 2022 y 5. Джеймс Д. Гвартни и др. Экономика здравого смысла: О личном и общественном благополучии для всех и каждого. – Т.: ПД, “O‘qituvchi”, 2022 г. 6. James D. Gwarthey. “Common Sense Economics: What Everyone Should Know About Personal and National Prosperity”. – Т.: “O‘qituvchi”, 2022 y. 7. Bababekova D., Tursunov B., Shermuxammedov B. Innovatsion tadbirkorlik asoslari. O‘quv qo‘llanma. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2020 y. 8. Bababekova D., Tursunov B. Raqobat nazariyasi. O‘quv qo‘llanma. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2020 y. 9. “Moliya tizimini rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari va istiqbollari”mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari to‘plami. II- qism. (2022-yil 27 may). 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining2017 yil 15 fevraldagi “Pul muomalasini yanada takomillashtirish va bank plastik kartochkalaridan foydalangan holda hisob-kitoblarni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2777-sonli Qarori 11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5296 sonli Farmoni. 12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 23 martdagi “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3620 sonli Qarori 13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17avgustdagi “Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-3225 sonli Qarori 14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 13 sentyabrdagi “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF- 3272 sonli Farmoni. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 fevraldagi “Respublikada bank plastik kartochkalari asosida naqd pulsiz hisob- kitob tizimini yanada rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2751-sonli Qarori 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining2017 yil 2 fevraldagi “Ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalarni to‘lash mexanizmini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-2753-sonli Qarori 3. “Moliya tizimini rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari va istiqbollari”mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari to‘plami. I- qism. (2022-yil 27 may). 4. Jeyms D. Guortni. Mantiqiy iqtisodiyot: Shaxsiy va milliy farovonlikning dolzarb masalalari: – T.: “O‘qituvchi” matbaa uyi, 2022 y 5. Джеймс Д. Гвартни и др. Экономика здравого смысла: О личном и общественном благополучии для всех и каждого. – Т.: ПД, “O‘qituvchi”, 2022 г. 6. James D. Gwarthey. “Common Sense Economics: What Everyone Should Know About Personal and National Prosperity”. – Т.: “O‘qituvchi”, 2022 y. 7. Bababekova D., Tursunov B., Shermuxammedov B. Innovatsion tadbirkorlik asoslari. O‘quv qo‘llanma. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2020 y. 8. Bababekova D., Tursunov B. Raqobat nazariyasi. O‘quv qo‘llanma. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2020 y. 9. “Moliya tizimini rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari va istiqbollari”mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari to‘plami. II- qism. (2022-yil 27 may). 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining2017 yil 15 fevraldagi “Pul muomalasini yanada takomillashtirish va bank plastik kartochkalaridan foydalangan holda hisob-kitoblarni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2777-sonli Qarori 11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5296 sonli Farmoni. 12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 23 martdagi “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3620 sonli Qarori 13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17avgustdagi “Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-3225 sonli Qarori 14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 13 sentyabrdagi “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF- 3272 sonli Farmoni. 15. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 sentyabrdagi “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida "gi PF-5177-son Farmoni. 16. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi "O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni 17. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 20-fevraldagi “Xususiy banklarida aholi omonatlari shartlarini liberallashtirish hamda kafolatlarini ta’minlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni 18. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va nutqlari 19. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. -T.: “O‘zbekiston” 2017. 20. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga murojaatnomasi 21. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik o‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – T: “O‘zbekiston”, 2016. - 56 b. 22. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – T: “O‘zbekiston”, 2017. – 48b 23. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. www.agrobank.uz sayti (ATB “Agrobank” rasmiy sayti) . www.cbu.uz sayti (O’zbekiston Respublikasi markaziy banki ) www.ipotekabank.uz sayti (ATB “Ipotekabank” rasmiy sayti) . www.asakabank.uz sayti (XATB “Asakabank” rasmiy sayti) . www.kdb.uz sayti (AJ “KDB” bank rasmiy sayti) . WWW.My.Gov.UZ sayti (O’zbekiston Respublikasi hukumat portali) . www.isdb.org, sayti ( Islom Taraqqiyot banki sayti ) 15. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 sentyabrdagi “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida "gi PF-5177-son Farmoni. 16. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi "O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni 17. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 20-fevraldagi “Xususiy banklarida aholi omonatlari shartlarini liberallashtirish hamda kafolatlarini ta’minlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni 18. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va nutqlari 19. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. -T.: “O‘zbekiston” 2017. 20. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga murojaatnomasi 21. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik o‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – T: “O‘zbekiston”, 2016. - 56 b. 22. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – T: “O‘zbekiston”, 2017. – 48b 23. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. www.agrobank.uz sayti (ATB “Agrobank” rasmiy sayti) . www.cbu.uz sayti (O’zbekiston Respublikasi markaziy banki ) www.ipotekabank.uz sayti (ATB “Ipotekabank” rasmiy sayti) . www.asakabank.uz sayti (XATB “Asakabank” rasmiy sayti) . www.kdb.uz sayti (AJ “KDB” bank rasmiy sayti) . WWW.My.Gov.UZ sayti (O’zbekiston Respublikasi hukumat portali) . www.isdb.org, sayti ( Islom Taraqqiyot banki sayti )