TIJORAT BANKLARINING RESURSLARI Reja: Kirish 1.Tijorat banklarining resurslari, ularning tarkibi va tavsifi. 2.Tijorat banklarining jalb qilingan mablag‘lari. 3. Tijorat banklarining jalb qilingan mablag’lari tarkibi va dinamikasi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Kirish Bozor munosabatlarining muhim bo‘g‘inlaridan biri bo‘lgan bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish zamirida iqtisodiyotni rivojlantirish, xalqaro bank tizimi talablariga mos keluvchi mahalliy banklar faoliyatini tashkil qilish va ular faoliyatini yanada takomillashtirish shu kunning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek “Iqtisodiyotni rivojlantirishda puxta va barqaror bank-moliya tizimi ulkan ahamiyatga ega. Biz aholi va tadbirkorlik sub’ektlarining bank tizimiga ishonchini kuchaytirmasdan turib, “yashirin iqtisodiyot”dan to‘liq xalos bo‘la olmaymiz. Tijorat banklari faoliyatining samaradorligi va uzluksizligi birinchi navbatda banklarning resurslari bilan qanchalik yetarli ta’minlanganligiga bog‘liq. Tijorat banklari moliyaviy resurslari ma’lum shartlar asosida jalb qilingan va bankning o‘z mablag‘laridan tashkil topib, bank daromadini shakllantirish maqsadida aktiv operatsiyalarga yo‘naltirilgan moliyaviy manba hisoblanadi. Jalb qilingan mablag‘lar aktiv operatsiyalarni, avvalo kredit operatsiyalarini amalga oshirish uchun pul resurslariga bo‘lgan ehtiyojni qoplaydi. Ularning roli juda katta bo‘lib, bank resurslarining 70 foizidan ortig‘ini tashkil qiladi. Yuridik va jismoniy shaxslarning vaqtinchalik bo‘sh mablag‘laridan foydalanish orqali, tijorat banklari ular yordamida xalq xo‘jaligining va aholining qo‘shimcha aylanma mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojini qondiradi, pullarni kapitalga aylanishiga yordam beradi. Banklar mablag‘larni jalb qilish imkoniyatlari chegaralangan bo‘lib, barcha mamlakatlarda bu jarayon Markaziy bank tomonidan tartibga solinib turadi. Jalb qilingan mablag‘lar tijorat banklari kredit resurslarining asosiy qismini tashkil qiladi. Ikki pog‘onali bank tizimiga o‘tilishi, iqtisodiy mustaqil tijorat banklarining tashkil topishi, banklarning o‘z-o‘zini moliyalashtirish tamoyiliga o‘tishi, passivlar va aktivlar muvofiqligiga erishish muammosi bank faoliyatida dolzarb masalalarga aylandi. Bozor munosabatlarining rivojlantirish bank resurslarining ham turli- tumanlashuviga olib keldi. Banklar uchun hozirgi iqtisodiy sharoitdan kelib chiqgan holatda bank resurslarini shakllantirishda depozitlarni jalb qilish masalasini yanada rivojlantirishlari maqsadga muvofiqdir, chunki ular to‘lov tizimida yengilliklar olib keladi hamda Markaziy bankdan hisobga olish amaliyotini oshirish orqali pul-kredit siyosati vositalaridan foydalanish osonlashtiradi. Shu jihatlari bilan talangan mavzu dolzarb hisoblanadi. 2021 yilda respublika bank tizimidagi islohotlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining *;-2020 yil 26 noyabrdagi PQ-1438-sonli Qarori bilan tasdiqlangan “2017-2021 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishishning ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar” Dasturi hamda respublika moliya-bank tizimini rivojlantirishga oid boshqa hujjatlarda belgilangan vazifalarni bajarishga qaratildi, jumladan: - bank nazorati tizimini yanada takomillashtirish, bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasining yangi tavsiyalarini tatbiq etish bilan bog‘lik tadbirlarni davom ettirish; - mamlakat bank tizimi va tijorat banklari faoliyatini etakchi xalqaro reyting tashkilotlari tomonidan qo‘llaniladigan me’yor, andoza va ko‘rsatkichlar asosida baholash amaliyotini kengaytirish; - tijorat banklarining resurs bazasini ularning kapitallashuv darajasi hamda aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning bo‘sh pul mablag‘larini depozitlarga jalb qilish orqali yanada oshirish; - tijorat banklari aktivlarini, shu jumladan, ularning investitsion faolligini hamda ishlab chiqarishni texnik va texnologik qayta jihozlash bo‘yicha loyihalarni kreditlash hajmlarini oshirish; - tijorat banklari balansiga olingan iqtisodiy nochor korxonalar faoliyatini tiklash, ular bazasida tashkil etilgan yangi korxonalarni strategik investorlarga sotish ishlarini yanada faollashtirish; - kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash, birinchi navbatda, investitsiya maqsadlari, boshlang‘ich kapitalni shakllantirish uchun uzoq muddatli kreditlar ajratish hajmini kengaytirish; - xalqaro andozalar va tamoyillar hamda mamlakatimizda bozor munosabatlari rivojlanishining hozirgi real holatidan kelib chiqqan holda moliya- bank sohasining qonunchilik bazasini yanada takomillashtirish ishlari amalga oshirildi. *O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. https://uznet.press *O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori, 26.11.2010 yildagi PQ-1438-son 1.Tijorat banklarining resurslari, ularning tarkibi va tavsifi. Ma’lumki bank faoliyati yetarli bank resurslarini talab qiladi. Bank resurslarini mukammal tashkil etish va tejamkor foydalanish har qanday banklarning samarali ishlashi uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yaratilgan resurslar tijorat banklarning iqtisodiy faoliyatini oqilona amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega. Tijorat banklarining resurs bazasini shakllantirish nafaqat yangi mijozlarni jalb etish, balki resurslar manbalari tuzilmasini doimiy ravishda o‘zgartirib turishni ham o‘z ichiga olgan holda, bank aktivlari va passivlaridan oqilona foydalanishning tarkibiy qismi hisoblanadi. Bank passivlaridan samarali foydalanish depozit siyosatining oqilona yuritilishidan iborat bo‘ladi* Resurs bazasini shakllantirishda yangi mijozlarni jalb qilish resurs bazasining tarkibiy qismini tashkil etadi. Resurs – fransuzcha "Resurs", so‘zidan olingan bo‘lib, pul mablag‘lari, imkoniyat, zahira, daromad manbai, xom-ashyo va boshqalar anglatadi. Iqtisodiy manbalarda "resurs" so'zi ko'pincha turli xil ma'nolarda uchraydi.Masalan: tabiiy resurslar, moliyaviy resurslar, iqtisodiyresurslar, inson resurslari va boshqalar. Shunga asoslanib, iqtisodiy resurslarniiqtisodiy imkoniyatlarning asosiy elementlaridan biri sifatida qarash mumkin .U jamiyat rivojlanishining barcha bosqichlarida taqsimlanadi. Resurs iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning aniq maqsadlariga erishish uchun ishlatiladi. Iqtisodiy resurslarning aksariyati-bu moliyaviy resurslar bo‘lib, ularni pul va soliq resurslari tashkil etadi va iqtisodiy rivojlanishni qo'llab-quvvatlash uchun xizmat qiladi. Moliyaviy resurslarning asosiy manbalari bo‘lib vaqtinchalik bo‘sh mablag'lar, soliqlar, jismoniy shaxslarning mablag'lari,chek omonatlarini berish bilan bog'liq mablag'lar va boshqalar hisoblanadi.Moliyaviy resurslarning ajralmas qismi bo‘lgan bank resurslarini ko‘rib chiqamiz. Dastlab banklarning majburiyatlari va ularning resurslari bir xil tushunchalar emasligiga e’tibor qaratish lozim. Bank passivlari bank resurslarining manbai hisoblanadi. Demak Bank resurslari bank balansining passiv qismida aks ettiriladi.Tijorat banklarining resurslari bankning o‘z mablag‘lari jalb qilingan va emitentlashgan mablag‘lar hisobidan shakllanadi. Quyidagi jadvalda resurslar shakllanishi keltirilgan 1-jadval Tijorat banklari resurslari O’zlik resurslari: Jalb qilingan resurslar Ustav kapital Depozitlar Zahira kapital Banklararo kreditlar Taqsimlanmagan foyda Boshqa kreditorlar Qimmatli qog‘ozlar emissiyasi Sof foyda Banklarning o‘z mablag‘lariga — bankning ustav kapitali, rezerv kapitali, maxsus fondlar, moddiy rag‘batlantirish fondi, boshqa har xil tashkil qilingan fonddar va taqsimlanmagan foydasi kiradi.Banklarning o‘z mablag‘lari ichida asosiy o‘rinni bankning o‘z kapitali egallaydi.Bankning ustav kapitali summasi bank ustavida ko‘rsatiladi va bank ishini boshlashning boshlangich nuqtasi hisoblanadi. Banklarning tashkil qilishning shakllariga qarab bankning ustav kapitali ham xar hil tashkil topadi. Agar bank aksiyadorlik jamiyati tariqasida tashkil qilinadigan bo‘lsa, ustav kapitali yoki fondi aksiyalar chiqarish va joylashtirish yo‘li orqali tashkil topadi. Banklarning ustav kapitali summasi qonun yo‘li bilan chegaralanmaydi. Banklarning barqaror faoliyatini taminlash maqsadida uning minimal miqdori belgilab beriladi. Bankning ustav kapitali uning balansining passivida ko‘rsatiladi. Ustav fondi summasining oshirilishi bank aksiyadorlik umumiy majlisida hal qilindi. Banklarning ustav kapitali ularning majburiyatlarini bajarishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Bank kreditlar hisobidan banklarning ustav kapitalini tashkil qilish mumkin emas. Banklar tashkil qilinganda ustav kapitalining tarkibi moddiy mablag‘lardan va pul mablag‘laridan tashkil topadi. Bank faoliyatining boshlangich boskichlarida bankning o‘z mablag‘lari hisobidan birinchi navbatdagi bank xarajatlari (er, bino, asbob-uskuna, ish haqi) qoplanadi. Banklarning o‘z mablag‘lari uzoq muddatli aktivlarga quyilmalar qilishning asosiy manbasi hisoblanadi. Odatda Markaziy bank tijorat banklari uchun banklarning uz mablag‘lari bilan chetdan jalb kilingan resurslar o‘rtasida chegarani belgilab beradi. Banklarning aksiyador kapitali quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topishi mumkin. Bular: a) o‘z aksiyador kapitali – bu kapital oddiy va imtiyozli aksiyalar chiqarish va sotish hisobidan, taqsimlanmagan fondi hisobidan yuzaga keladi; b) xar xil ko‘zda tutilmagan holatlar uchun tashkil kilingan rezervlar. v) bankning uzoq muddatli majburiyatlari (uzok muddatli veksel va obligatsiyalar) bo‘lishi mumkin. Banklarning rezerv kapitali yoki rezerv fondi foydadan ajratmalar hisobiga hosil bo‘ladi va u ko‘zda tutilmagan zararlar hamda qimmatli qog‘ozlar kursining tushishi natijasidagi yo‘qotishlarni qoplash uchun mo‘ljallangan. Taqsimlanmagan foyda — rezerv fondiga ajratmalar va dividendlar tыlanganidan so‘ng qoladigan foydaning bir qismidir.Banklarning o‘z mablag‘lari tijorat banklari faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Banklarning o‘z kapitali hissasining kamayishi ba’zi hollarda banklarning sinishiga olib keladi. Bank resurslari tarkibida aholining omonat qo‘yilmalari muhim rol tutadi. Ular to‘liq summaga yoki bo‘lib-bo‘lib qo‘yiladi va berilishi mumkin. Omonatchi va bank o‘rtasidagi mablag‘ ko‘yishi bilan bog‘lik munosabat omonat daftarchasini berish bilan tasdiqlanadi. Banklar to‘lovchilik asosida turli xil maqsadli qo‘yilmalarni, muddatli yoki talab kilish hamda olish mumkin bo‘lgan jamg‘armalar qabul qiladilar. Tijorat banklarining resurslari bankning: 1. o’z resurslari; 2. jalb qilingan mablag’lari; 3. emitentlashgan mablaglar hisobidan shakllanadi. Bu resurslar banklar tomonidan quyidagi passiv operasiyalarni amalga oshirish natijasida yuzaga keladi:  qimmatli qog’ozlarni muomalaga chiqarish yo’li bilan resurslar yig’ish;  foyda hisobidan har xil fondlar tashkil qilish yoki fondlar summasini oshirish;  boshqa kreditorlar mablag’larini jalb qilish;  drpozit operasiyalarini amalga oshirish. Bu operasiyalar bank balansining passiv qismida aks ettiriladi. Mamlakatdagi tijorat banklarining resurslari quyidagilar bilan tavsiflanadi (2-jadval). Tijorat banklarining resurslari 2-jadval. № Ko’rsatkichlar % 1 2 3 1. Bankning o’z resurslari, shu jumladan: 1.1. Bankning fondi, shundan: • Ustav fondi 12,2 6,1 2,6 2. Foyda 6,1 3. Jalb qilingan resurslar 3.1 Talab qilib olgunga kadar qo’yiladigan depozitlar: • tijorat strukturalarning joriy schyotlardagi depozitlar • korrespondent schyotdagi depozitlar • hisob-kitobdagi resurslar • turli kreditorlar 3.2 Mudsatli depozitlar • tijorat strukturadagi depozitlar • aholi omonatlari • bank depozitlari shu jumladan: MB depozitlari 3.3 Chet el operasiyalar bo’yicha schyotlar 87,8 25,0 15,5 1,6 2,2 5,7 23,5 3,3 1,6 18,6 13,2 39,3 Ko’rinib turibdiki, tijorat banklari resurslarining asosiy manbasi bu jalb qilingan resurslar bo’lib, ular bank resurslari tarkibida salkam 88 foizni tashkil qiladi. O’z resurslarining salmog’i 12 foiz bo’lib, jahon tijorat banklarining passivlari tarkibiy qismiga bo’lgan talabga javob beradi. Bankning o’z resurslari tarkibida ustav fondi 2,6 foizni tashkil qiladi. Jamg’arilgan resurslari tarkibida tijorat strukturadagi hisob va joriy schyotdagi depozitlar salmog’i 64 foizdan oshadi. Bankning o’z resurslari jumlasiga:  bankning’ nizom kapitali;  zaxira kapitali;  bankning oladigan foydasi hisobiga yuzag’a keladigan boshqa jamg’armalar;  sug’urta zaxiralari;  yil davomida taqsimlanmay qolgan foyda kiradi. Bankning nizom kapitali (sarmoya) bank ishini tashkil etishning tayanch nuqtasidir. Bu jamg’arma bank qatnashchilarining o’z mablag’lari hisobigagina yaratilishi mumkin, xolos, yani tasischilarning pay badallari yig’indisidir. Tijorat banklarining zaxira kapitali aktiv operasiyalarining chiqimlarini qoplash uchun mo’ljallangan. Ular olingan foyda etmay qolgan vaqtda bank obligasiyalari va imtiyozli aksiyalar dividendlari bo’yicha foizlarni to’lash manbai bo’lib xizmat qiladi. U jamg’arma qar yili foydadan ajratiladigan mablag’lar qisobig’a shakllantiriladi. Bank o’z mablag’larining alohida tarkibiy qismi bu aniq operasiyalarni amalga oshirish uchun bank tomonidan yaratilgan sug’urta zaxiralaridir. Bularga birinchi galda qimmatli qog’ozlar mablag’larini taminlovchi zaxiralar, shuningdek, ssudalar bo’yicha yo’qotishlar bo’lib qolganda ishlatiladigan zaxiralar kiradi. Bunday zaxiralarni shakllantirish majburiy bo’lib, Markaziy bank tomonidan talab qilinadi. Bank o’z mablag’larining eng muhim vazifasi bankning omonatchilar oldidagi majburiyatlarining taminoti bo’lib maydonga chiqishdir. Tijorat banklarining o’ziga xos tomoni shundaki, ular o’z mablag’larining miqdorini mustaqil suratda o’zlari belgilaydi va resurslarining juda ko’p qismi o’z mablag’lari hisobiga emas, balki zayom mablaglari hisobiga shakllantiriladi. Banklarning mablaglarni jalb etish imkoniyati Markaziy bank tomonidan tartibg’a solib boriladi va bankning o’z sarmoyasi ham tashkiliy-huquqiy tuzilishiga qarab belgilanadi. Odatda, Markaziy bank tijorat banklari uchun banklarning o’z mablag’lari bilan chetdan jalb qilingan resurslar o’rtasidagi chegarani belgilab beradi. Uzbekistonda bu nisbat 1:20 miqdorida belgilangan.  . Bank kapitali deganda bankning barqaror faoliyatini gaminlash va favqulodda sodir bo’ladigan zararlarni qoplash maqsadida maxsus tashkil qilinadigan fondlar va zaxiralar tushuniladi. Bu kapital quyidagilarni o’z ichiga oladi:  ustav kapitali;  zaxira kapitali;  umumiy zaxiralar;  maxsus zaxiralar;  oldingi va joriy yillardagi taqsimlanmagan va bank ixtiyoriga qolgan foyda;  risk (tavakkalchilik)ni qoplash uchun tashkil qilingan zaxira fondpar. Bankning ustav kapitali bank muassislari va aksiyadorlari to’lagan pul mablaglaridan tashkil topib, uning summasi bank ustavida ko’rsatiladi va bank ishini boshlashning boshlang’ich, tayanch nuqtasi hisoblanadi. Bankning tashkil qilinish shakliga qarab uning ustav kapitali qam turlicha bo’lishi mumkin. Agar bank aksiyadorlik jamiyati tariqasida tashkil qilinadigan bo’lsa, u holda bank ustav kapitali yoki fondi aksiyalar chikarish va joylashtirish yo’li bilan tashkil topadi. Banklarning aksioner kapitali quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topishi mumkin: 1. o’z aksioner kapitali. Bu kapital oddiy va imtiyozli aksiyalar chiqarish va sotish hamda taqsimlanmagan foyda hisobidan; 2. har xil ko’zda tutilmagan xarajatlarni va to’lanmagan qarzlarni qoplash uchun tashkil qilingan zaxiralar hisobidan; 3. bankning uzoq muddatli majburiyatlari (uzoq muddatli veksel va obligasiyalar) hisobidan. Bankning ustav kapitali uning balans passivida ko’rsatilib, summasi qonun bilan chegaralanmaydi. Ammo uning uchun eng kam miqdori Markaziy bank tomonidan belgilanadi. Va bu eng kam ustav kapitali bank muassislari tomonidan uni ro’yxatga olish paytigacha to’lanishi kerak. Kreditga va garovga olingan mablag’lardan hamda jalb etilgan boshkd mablag’lardan bankning ustav kapitalini shakllantirish uchun foydalanishga yo’l ko’yilmaydi. Alohida hollarda qonun hujjatlariga muvofiq bankning ustav kapitalini shakllantirish uchun byudjet mablag’laridan foydalanish mumkin. Bankning zaxira kapitali soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’langanidan so’ng sof foyda hisobiga shakllangan zaxiralar, ulardan bank faoliyatida ko’zda tutilmagan turli zararlar hamda qimmatli qog’ozlar kursining tushishi natijasida yo’qotishlarni ular yuzaga kelishi bilanoq hech qanday cheklashlarsiz qoplash uchun foydalaniladi. 2.Tijorat banklarining jalb qilingan mablag‘lari. Banklar mablag‘larni jalb qilish imkoniyatlari chegaralangan bo‘lib, barcha mamlakatlarda bu jarayon Markaziy bank tomonidan tartibga solinib turiladi. Jalb qilingan mablag‘lar tijorat banklari kredit resurslarining asosiy qismini tashkil qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank kapitali bilan jalb qilingan mablag‘lar orasidagi nisbatni bir qator zaruriy me’yorlar yordamida tartibga soladi. Bu quyidagi normativlar: - kapital etarliligi, - bir kredit oluvchiga to‘g‘ri keladigan maksimal risk miqdori, - aholidan jalb qilingan depozitlarning maksimal miqdori va boshqalar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki yo‘riqnomasiga muvofiq, aholidan pul omonatlarini jalb qilish miqdori bankning o‘z kapitali miqdori bilan chegaralanadi. Banklar jalb qiladigan mablag‘lar tarkibi turlicha bo‘ladi. Ularning asosiy turlariga quyidagilar kiradi: - bank mijozlar bilan ishlash jarayonida jalb qilgan mablag‘lar (depozitlar), - o‘z qarz majburiyatlarini chiqarish yo‘li bilan mablag‘larni to‘plash (depozit va jamg‘arma sertifikatlarini, veksellar, obligatsiyalar) - banklararo kredit vositasida boshqa kredit tashkilotlaridan olinadigan va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan olinadigan ssuda mablag‘lari va boshqalar kiradi. Xalqaro bank amaliyotida jalb qilingan resurslar ularni yig‘ish usuliga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: - depozitlar; - nodepozit resurslar. Keng ma’noda passivlarni boshqarish omonatchilar va boshqa kreditorlarning mablag‘larini jalb va mazkur bank uchun mablag‘lar manbalari tegishli kombinatsiyasini belgilash bilan bog‘liq faoliyatdir. Tor ma’noda esa passivlar operatsiyalarini boshqarish deganda zaruriyatga ko‘ra qarz mablag‘larini faol ravishda topish yo‘li bilan likvidlika bo‘lgan ehtiyojni qondirishga qaratilgan harakatlar tushuniladi. Jalb qilingan mablag‘larni asosiy qismini depozitlar tashkil qiladi. Depozit va ularning turlari Banklarda maqsadlarni amalga oshirish uchun pul mablag‘larini qo‘yilmalarga jalb qilish operatsiyalari- depozit operatsiyalari deyiladi. Depozitlar faqatgina omonatchiga emas, shu bilan birga bankka ham manfaatlidir. Ko‘pgina depozitlar orqali bankning ssuda kapitali shakllanadi, keyinchalik esa bank turli xo‘jalik sohalarini qulay shartlar asosida kreditlaydi. Depozit va kredit foizlari orasidagi farq bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilish va ssuda kapitalini joylashtirish borasidagi bank marjasi (mukofoti) bo‘lib hisoblanadi. Depozit operatsiyalar - banklarning depozitorlar bilan tuzgan shartnomalari asosida depozit maqsadlariga ko‘ra yuridik va jismoniy shaxslarning pul mablag‘larini muayyan muddatga jalb etish hamda saqlashga doir operatsiyalaridir. Depozitor bankka kela olmagan yoki u depozit operatsiyalariga doir zarur hujjatlarni mustaqil ravishda to‘ldira olmagan hollarda uning depoziti bo‘yicha operatsiyalar ishonchli shaxs tomonidan amalga oshiriladi. Uning vakolati amaldagi qonunchilikka muvofiq asoslangan bo‘lishi lozim.O‘zbekiston Respublikasida yuridik va jismoniy shaxslar depozit operatsiyalarning sub’ektlari bo‘la oladi. Depozitlar naqd pul yoki naqd pulsiz shaklda qo‘yilishi mumkin.YUridik yoki jismoniy shaxs tomonidan qo‘yiladigan depozitning eng kam miqdori har bir bank tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi.1 Bank qabul qiladigan depozitning eng ko‘p miqdori chegaralanmaydi. Barcha depozitlar joriy mablag‘lar tarzida qabul qilinadi va shu asosda to‘lanadi. Depozitlar tratta, cheklar, pul topshiriqnomalari, davlat xazina kafolatlari va boshqa shakllarda 1 O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-578 kelib tushsa, ular undirib olish sharti bilan qabul qilinadi, biroq, summa bankning hisobvarag‘iga kelib tushmaguncha ushbu depozitga kiritilgan hisoblanmaydi. Depozitlar jismoniy shaxslardan, shu bilan birga 14 yoshga to‘lgan yoshlardan qabul qilinishi mumkin. O‘z nomiga omonat qo‘ygan, 14 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan balog‘atga etmagan yoshlar o‘z omonatlarini mustaqil ravishda tasarruf etadilar. Layoqatli har qanday jismoniy shaxslar balog‘atga etmagan shaxs nomiga omonat qo‘yishi mumkin. Har qanday vasiy va ishonchli shaxs ham uning vasiyligiga topshirilgan shaxs nomiga depozit hisobvarag‘i ochishi mumkin. Biror shaxs tomonidan balog‘atga etmagan shaxs nomiga qo‘yilgan omonatlarni quyidagilar tasarruf etishlari mumkin: a) 14 yoshga to‘lguniga qadar - ota-onalar yoki balog‘atga etmagan shaxsning boshqa qonuniy vakillari; b) vasiylik kengashining ruxsati bo‘lgan vasiylar; v) 14 yoshga to‘lganidan so‘ng - ota-onasi yoki boshqa qonuniy vakillarning yozma ravishdagi roziligiga ko‘ra balog‘atga etmagan shaxslarning o‘zi. Depozitlar (omonatlar)ga doir foiz stavkalari banklar tomonidan depozitorlar bilan kelishuvga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilagan qayta moliyalash stavkasini, bankning narx siyosatini hisobga olgan holda belgilanadi.2 Shartnomada ko‘zda tutilgan foizlar miqdori qonunchilik asosida kamaytirilgan hollarda, foizlarning yangi miqdori, depozitorlarga foizning kamayishi haqida xabar berilganidan so‘ng qo‘yilgan depozitlarga nisbatan qo‘llaniladi. Ushbu xabargacha qo‘yilgan depozitlarga nisbatan kamaytirilgan foizlar miqdori bank omonat shartnomasida boshqa muddat ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, tegishli xabar berilgan vaqtdan boshlab bir oy o‘tgach qo‘llanadi. 2 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. Agar shartnomada boshqa holatlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, depozitorning birinchi talabiga ko‘ra depozit hisobvaraqlaridan omonatning butun summasi yoki uning bir qismini olishga doir hech qanday cheklashlar belgilanmaydi. Depozitlarning barcha turlari bo‘yicha jismoniy shaxslar vasiyatnoma tuzish huquqiga egadirlar. Depozitlarning turlari: - talab qilib olinguncha depozitlar; - jamg‘arma depozitlari; - muddatli depozitlar; - jamg‘arma (depozitli) sertifikati; - boshqa depozitlar. Banklar tomonidan jalb etiladigan depozitlar (omonatlar) bo‘yicha foiz stavkalarini shakllantirish siyosatiga qo‘yiladigan talablar* Banklarning depozitlar (omonatlar)ni jalb qilish sohasidagi faoliyati, shu jumladan jalb qilingan depozitlar (omonatlar)ga foiz stavkalarini belgilashi, depozitlar (omonatlar)ni va ularga hisoblangan foiz to‘lovlarini bank va mijoz o‘rtasida tuzilgan depozit (omonat) shartnomalariga muvofiq o‘z vaqtida qaytarishi banklarning depozit va foiz siyosatlariga muvofiq amalga oshiriladi. 3. Tijorat banklarining jalb qilingan mablag’lari tarkibi va dinamikasi Banklar tomonidan jalb qilingan depozitlar 1-aprel holatiga 206 trln so'mni tashkil etdi. 2023-yil 1-aprel holatiga banklarning jami depozitlari qoldig‘i 206 trln so‘mni tashkil etib, ularning 32 foizi aholi va 68 foizi yuridik shaxslar mablag‘lari hisobidan shakllangan. Bunda, yil davomida milliy valyutadagi aholi depozitlari 72 foizga va xorijiy valyutadagi depozitlari 63 foizga o‘sgan. Jami depozitlar qoldig‘i taqqoslanayotgan davr mobaynida 52 trln so‘m yoki 34 foizga o‘sgan holda, ularning jami majburiyatlardagi ulushi ushbu davrda 41 foizdan 43 foizgacha oshgan. Depozitlarning dollarlashuv darajasi o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 3,5 foiz bandga pasayib, hisobot sanasiga 35,9 foizni, shundan yuridik shaxslar depozitlari bo‘yicha 35,1 foizni hamda jismoniy shaxslar depozitlari bo‘yicha esa 37,6 foizni tashkil etgan. Yuqori likvidli aktivlarning jami aktivlardagi ulushi o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 0,9 foiz bandga oshib, hisobot sanasiga 15,6 foizga yoki 88 trln so‘mga yetgan. Yuqori likvidli aktivlar o‘sishi banklarda asosan mijozlarning jami depozit mablag‘lari 52,2 trln so‘mga (34 foizga) o‘sishi hisobiga yuz bergan. Banklarning qisqa muddatli likvidlilik ko‘rsatkichi – likvidlikni qoplash me’yori koeffisiyenti (LSR) o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 14 foiz bandga o‘sib, 173 foizga yetgan. Bunda, banklarning 30 kundagi sof chiqimlari 27 foizga o‘sgan bo‘lsa, yuqori likvidli aktivlar summasi 38 foizga o‘sgan. Shuningdek, bankning uzoq muddatli likvidlilik ko‘rsatkichi – sof barqaror moliyalashtirish me’yori koeffisiyenti o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 1,4 foiz bandga pasaygan va 112 foizni tashkil qilgan. Mazkur holat banklarda barqaror moliyalashtirishning mavjud summasi 18,6 foizga va barqaror moliyalashtirishning zarur summasi esa 20,1 foizga oshganligi bilan izohlanadi.* Markaziy bank bank omonatchilari, qarz oluvchilari va kreditorlarining manfaatlarini himoya qilish, depozitlar (omonatlar) bo‘yicha foiz stavkalarining asossiz o‘sishini oldini olish va shu bilan bog‘liq xatarlarning yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaslik hamda bank tizimi barqarorligini ta’minlash maqsadida muntazam ravishda banklarning depozitlar (omonatlar) bo‘yicha foiz stavkalari darajasini monitoring qilib boradi. Bunda, Markaziy bank depozitlar (omonatlar) bo‘yicha o‘rtacha tortilgan foiz stavkasi qayta moliyalash stavkasidan oshgan banklarda foiz siyosatining, shu jumladan foiz darajasining asosli ekanligini aniqlash maqsadida mazkur banklarning foiz siyosatini va moliyaviy holatini alohida o‘rganib chiqadi. Markaziy bank muayyan bir bankning jalb qilingan depozitlari (omonatlari) bo‘yicha o‘rtacha tortilgan foiz stavkasining asossiz ravishda yuqoriligini, mazkur bankning: aktivlari va kapitali rentabelligi darajasi; foizli daromadlarining yalpi daromaddagi ulushi va aktivlarga nisbati; foizli daromadlarning foizli xarajatlarga nisbati; foizli xarajatlarning umumiy majburiyatlarga nisbati; jalb qilinayotgan mablag‘larning aylanish muddatlari va bank aktivlarining rentabelligi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqligi; omonatga jalb qilinayotgan mablag‘lardan foydalanishning samaradorligi darajasi kabi ko‘rsatkichlarga ta’sirini hamda bank tizimi bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichlardan pastligi yoki yuqoriligini tanqidiy ko‘rib chiqadi va tahlil qiladi. Banklarda depozitlar (omonatlar) bo‘yicha o‘rtacha tortilgan foiz stavkasi asossiz oshgan holatlar aniqlanganda Markaziy bank mazkur banklardagi o‘rtacha foiz stavkalarining darajasini maqbullashtirish (pasaytirish) bo‘yicha banklarga ko‘rsatma beradi. Banklar tomonidan milliy valyutada jalb qilingan depozitlar (omonatlar) bo‘yicha o‘rtacha tortilgan foiz stavkasini hisoblash ushbu Nizomning ilovasiga muvofiq banklar tomonidan jalb qilinadigan depozitlar (omonatlar) bo‘yicha o‘rtacha tortilgan foiz stavkasini hisoblash metodikasi asosida amalga oshiriladi. Markaziy bank har chorakda banklar tomonidan jalb qilingan depozitlar (omonatlar) bo‘yicha o‘rtacha tortilgan foiz stavkalari hisobini ularning ma’lumotlari asosida hisobot davridan keyingi oyning 10-sanasigacha amalga oshiradi. Tijorat banklari tomonidan jalb qilinadigan depozitlar (omonatlar) bo‘yicha o‘rtacha tortilgan foiz stavkasini hisoblash metodikasi esa quyidagilardan iborat. Tijorat banklari tomonidan milliy valyutada jismoniy shaxslardan (talab qilib olinguncha, jamg‘arma, muddatli va bank plastik kartadagi mablag‘lar) hamda yuridik shaxslardan (jamg‘arma va muddatli) jalb qilingan depozitlar bo‘yicha o‘rtacha tortilgan foiz stavkasi hisoblab chiqiladi. O‘rtacha tortilgan foiz stavkasi jalb qilingan har bir depozit (omonat) turi bo‘yicha foiz stavkasini uning summasiga ko‘paytirib, jami jalb qilingan depozitlar (omonatlar) miqdoriga bo‘lish orqali quyidagicha hisoblanadi: 3-jadval Depozit (omonat) turlari Depozit summasi Foiz stavkasi Jami depozitlar, shu jumladan: Vjami PAV I. Jismoniy shaxslarning depozitlari: Vjis. jami Pjis. o‘rt. tortilgan talab qilib olguncha omonatlar va bank plastik kartadagi mablag‘lar; V1 P1 jamg‘arma omonatlari; V2 P2 muddatli omonatlar; V3 P3 II. Yuridik shaxslarning depozitlari: Vyur. jami Pyur. o‘rt. tortilgan jamg‘arma depozitlari; V4 P4 muddatli depozitlar. V5 P5 Tijorat banklarida likvidlik miqdorining pasayishi, o‘z navbatida banklararo pul bozoridan mablag‘larni jalb qilish bo‘yicha operatsiyalar hajmining ham sezilarli o‘sishiga olib keldi. Depozit operatsiyalari yordamida tijorat banklarining 70 foizdan ortiq passivlari tashkil qilinishi mumkin. Tijorat banklarining iqtisodiy roli uning faoliyat doirasining keng bo‘lishiga olib keladi. Bu sababli tijorat banklari quyidagi funksiyalarni bajaradi: -vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larni yig‘ish va ularni kapitalga aylantirish; -korxona, tashkilotlar va aholini kreditlash; -iqtisodiyotda hisob-kitoblar va to‘lovlarni amalga oshirish; -moliya-valyuta bozorida faoliyat ko‘rsatish; -iqtisodiy-moliyaviy axborotlar berish va maslahat xizmatlarini ko‘rsatish va boshqalar. Banklar bo‘sh pul mablag‘larini yig‘ish va ularni kapitalga aylantirish funksiyasini bajara turib mavjud bo‘sh pul daromadlari va jamg‘armalarini yig‘adi. Jamg‘aruvchi (bo‘sh pul mablag‘ egasi) o‘z mablag‘larini bankka ishonib topshirgani uchun va bank bu mablag‘lardan foydalangani uchun ma’lum foiz hisobida daromad oladilar. Bo‘sh pul mablag‘lari hisobidan ssuda kapitali fondi vujudga keladi va bu fond iqtisodiyot tarmoqlarni kreditlash uchun ishlatiladi. Tijorat bankining bo‘sh turgan mablag‘larni jalb etish ularni kapitalga aylantirish funksiyasi asosiy funksiyalardan hisoblanib, jalb etilgan mablag‘lardan daromad qarz mablag‘lariga bo‘lgan talab va taklif asosida shakllanadi. Bankning vositachilik operatsiyalari bozor iqtisodiyoti tizimini rivojlantirish borasida bank o‘z faoliyatida risk va noaniqlikning oldini olishga sharoit yaratadi. Pul mablag‘lari bank vositachiligisiz ham kreditor va qarz oluvchi orasida muomalada bo‘lishi mumkin, ammo bu bilan mablag‘larni yo‘qotish bilan bog‘liq risk darajasi oshadi va mablag‘larni o‘z vaqtida qaytarib berish muammolari yuzaga keladi. Bu muammolarning yuzaga kelishi shundan iboratki, kreditor va qarz oluvchi bir-birovi haqida etarli darajada ma’lumotga ega emasligi, mablag‘larga bo‘lgan talabning taklif bilan doimo miqdoran va bir vaqtda teng emasligidadir. Tijorat banklari mablag‘larni depozitga jalb etishi, ssuda berishi mumkin. Bank o‘z aktivlari bo‘yicha keng diversifikatsiya usulini qo‘llab omonatlarni qaytara olmaslik riski darajasini kamaytirishi mumkin. Iqtisodiy tizimni qayta qurish uchun asosan va birinchi galda ichki xo‘jalik jamg‘armalariga tayanish lozim. Tijorat bank moliya bozoriga kredit resurslariga talab bilan kirar ekan, nafaqat iqtisodiyotda mavjud bo‘lgan barcha jamg‘armalarni maksimal darajada yig‘ishga, balki joriy iste’molni chegaralash bilan jamg‘armani shakllantirishga samarali ta’sir ko‘rsatmog‘i lozim. Jamg‘arma mablag‘larni shakllantirishda tijorat banklarni depozit siyosatining ta’siri katta. Omonatchilarga yuqori foizlardan tashqari, bank kreditlariga yuqori kafolat va ishonchlilik kerak. Omonatlarni qo‘yishda xavfsizlik bilan bir qatorda mijoz tijorat bank faoliyati etarlicha ma’lumotga ega bo‘lishi va bu bilan u bankni moliyaviy ahvoliga baho bera olishi mumkin. Tijorat banklar faoliyatida asosiy o‘rinni korxona, tashkilotlarni, aholini va turli sub’ektlarni kreditlash egallaydi. Kreditlash jarayonini tashkil qilishda bank moliyaviy vositachi rolini o‘ynaydi. U bo‘sh turgan mablag‘larni jalb qiladi va o‘z nomidan mijozlarga vaqtincha foylanishiga beradi. Bank krediti hisobidan iqtisodiyotning muhim tarmoqlari-sanoat, qishloq xo‘jaligi, savdo va boshqalar moliyalashtiriladi va ishlab chiqarishni kengaytirishga asos bo‘ladi.3 Tijorat banklari shartnoma asosida bir-birlarining mablag‘larini depozit, kredit shaklida jalb etishlari, joylashtirishlari, o‘z ustavlarida ko‘rsatilgan boshqa o‘zaro operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin. Mijozlarga kredit berish va o‘z zimmasiga olgan majburiyatlarni bajarish uchun mablag‘ etishmay qolgan taqdirda tijorat banklari kredit resurslari olish uchun Markaziy bankka murojat qilishlari mumkin. Tijorat banklari operatsiyalari bo‘yicha foiz stavkalari ularning o‘zlari tomonidan mustaqil belgilanadi. Ammo bu stavkalar davlat pul-kredit siyosatining bosh yo‘nalishlarida belgilab beriladigan foiz stavkalari siyosatiga asoslangan bo‘lishi lozim. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida qimmatli qog‘ozlar bozorining yaxshi taraqqiy etmagan bosqichlarida iqtisodiyotda mavjud bo‘lgan asosiy moliyaviy resurslar banklarga omonatlarni jalb qilish orqali amalga oshiriladi. Banklarning keyingi funksiyasi bu mustaqil sub’ektlararo to‘lov operatsiyalarini amalga oshirish funksiyasidir. Rejali iqitsodiyot davrida barcha to‘lovlar bir davlat banki orqali amalga oshirilgan, hisob-kitoblarni bunday tizimida to‘lovlarni amalga oshirishda davlat o‘zi kafil bo‘lardi. Mustaqil tijorat bank tizimini 3 Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. shakllantirish hisob-kitob tizimini ajralishiga olib keladi va banklar o‘z zimmalariga oladigan risk darajasini ko‘paytirdi. MFO hisob varaqalaridan foydalangan holda amalga oshiriladigan hisob-kitoblar o‘rniga banklararo hisobning korrespondent schetlarga o‘tishi ham risk darajasini ko‘payishiga olib keldi. Bunday sharoitda tijorat banklar, mijozlar hisob-kitoblar bo‘yicha to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirishilishi bo‘yicha mas’uldir. Bank mablag'lariga maxsus guruh ajratilishi kerak, ularning shakllanishi turli tashqi iqtisodiy omillar bilan bog'liq. Ularni umumiy qayta nomlash fondlari ostida guruhlash mumkin. Inflyatsiya tufayli bankning asosiy vositalarining balans qiymati bozor qiymatidan ortda qolmoqda. Vaqti -vaqti bilan ularning qiymatini qayta baholashda bank asosiy vositalarni qayta baholash uchun fond tashkil qiladi. Milliy valyutaga nisbatan chet el valyutasining kursi o'zgarganda, banklarda amalga oshirilmagan kurs farqlari mavjud. Bankning o'z mablag'lari tarkibiga chet el valyutasini bankning ustav va boshqa mablag'larini qayta baholashdan realizatsiya qilinmagan kurs farqlari kiradi. Bank mablag'laridagi alohida guruh asosiy vositalarning amortizatsiyasi natijasida to'plangan mablag'lar bilan ifodalanadi. Bankning o'z mablag'lari bir qator boshqa elementlarni o'z ichiga olishi mumkin: bank foydasi hisobiga yaratilgan tavakkalchilik va to'lovlar zaxiralari; dastlabki joylashtirilgan aksiyalarni nominal qiymatidan yuqori narxda sotish natijasida emissiya farqlari; hisobot yili va o'tgan yillardagi taqsimlanmagan daromad. Bankning o'z sarmoyasi va o'z sarmoyasi tushunchalarini farqlash zarur. Kapital - bu bankning ichki faoliyati jarayonida shakllangan barcha majburiyatlarini o'z ichiga olgan umumlashtirilgan tushuncha: ustav va zaxira fondlari, boshqa fondlar va foyda hisobidan yaratilgan zaxiralar; emissiya farqlari; qayta baholash fondlari; o'tgan yillardagi taqsimlanmagan daromad va joriy yilning foydasi. Bankning ustav kapitali taxminiy qiymatdir. U, o'z mablag'larining ayrim moddalariga qo'shimcha ravishda, nazariy jihatdan o'z mablag'lari bilan tenglashtirilishi mumkin bo'lgan va bank kapitali vazifalarini bajarishga qodir bo'lgan qarzning ayrim turlarini ham o'z ichiga olishi mumkin. Bank kapitali o'z mablag'lari elementlarini o'z ichiga oladi, ular barqarorlik, kreditorlarning huquqlariga bo'ysunish va belgilangan daromadlar hisobining yo'qligi kabi printsiplarga javob beradi. Shunday qilib, bankning o'z sarmoyasi - bu bankning barqaror ishlashini ta'minlaydigan va potentsial yo'qotishlarni bartaraf etish qobiliyatini ta'minlaydigan, shuningdek bank tomonidan butun faoliyati davomida ishlatilgan mablag'lar va zaxiralar deb tushunilishi kerak. . Ustav kapitaliga quyidagilar kiradi: ustav kapitali, zaxira kapitali, turli tavakkalchiliklarni qoplash uchun zaxiralar, ta'sischilar foydasi (emissiya farqlari), joriy yil va o'tgan yillardagi taqsimlanmagan foyda. Bundan tashqari, o'z sarmoyasi jalb qilingan yoki subordinatsiyalangan kreditni o'z ichiga olishi mumkin, bu uzoq muddatli jalb qilish muddati (kamida 5 yil), kreditorning shartnomada ilgari nazarda tutilgan qaytarish shartlarini qaytarib bera olmasligi va qarzning asosiy miqdori shartnoma muddati tugagandan keyingina. Bankning o'z sarmoyasi o'z faoliyatida bir qator muhim funktsiyalarni bajaradi. Uchta asosiy funktsiya mavjud: himoya, operatsion va tartibga solish. Himoyachi omonatchilarning manfaatlarini himoya qilish imkoniyatidan iborat, bu erda o'z kapitali bankning likvidligi yo'qolgan taqdirda va u tugatilgan taqdirda majburiyatlar uchun pul to'lash manbai bo'lib xizmat qilishi mumkin. Kapital o'ziga xos himoya "yostig'i" rolini o'ynaydi va kutilmagan zarar yoki xarajatlar katta bo'lgan taqdirda bank o'z faoliyatini davom ettirishga imkon beradi. Operatsion funktsiya, bank o'z kapitalini tashkil etuvchi zaxiralar, mablag'lar va foyda hisobiga bir qator xarajatlarni (masalan, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni sotib olish uchun) sarflashi mumkinligida namoyon bo'ladi. boshqa tashkilotlarning ustav fondlari va boshqalar.4 4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi PF-5630-sonli farmoni Bankning o'z sarmoyasini tartibga soluvchi vazifasi shundaki, markaziy banklar barcha tijorat banklari uchun majburiy bo'lgan iqtisodiy standartlarni belgilab, ularning bir qismi ustav kapitalining hajmi bilan bog'liq bo'lib, banklar faoliyatini tartibga solish uchun haqiqiy imkoniyatga ega bo'ladilar. Bankning ustav kapitali uning tijorat faoliyatining asosi bo'lib, bankning moliyaviy barqarorligini va to'lov qobiliyatini ta'minlaydi, bankning turli tavakkalchiliklari natijasida yuzaga keladigan kutilmagan xarajatlarni qoplash manbai bo'lib xizmat qiladi. An'anaga ko'ra, resurslarning asosiy hajmini tijorat banklari qarz mablag'lari hisobiga shakllantiradi. Ko'pincha, ularning bank resurslarining umumiy hajmidagi ulushi taxminan 70%ni tashkil qiladi, ba'zi banklarda esa 85-90%ga etishi mumkin. Hozirgi vaqtda tijorat banklari nafaqat davlat korxonalaridan, balki boshqa mulkchilik shaklidagi xo'jalik sub'ektlaridan ham mablag 'jalb qiladilar. Banklarning jalb qilingan resurslari - bu omonatlarga joylashtirilgan aholi mablag'lari. Bundan tashqari, hozirda yakka tartibdagi tadbirkorlarning mablag'lari jalb qilingan mablag'larning bir qismi bo'la boshladi. Qabul qilingan resurslar orasida Belarus Respublikasi Milliy bankidan olingan mablag'lar va boshqa tijorat banklaridan jalb qilingan mablag'lar kabi jalb qilingan mablag 'turlari mavjud. Pul mablag'larini depozit asosida jalb qilish keng qo'llaniladi va tijorat banklari uchun ma'lum muddatga mablag 'jalb qilish alohida ahamiyatga ega. Yig'ish uslubiga qarab, jalb qilingan barcha resurslar depozit va depozit bo'lmagan fondlarga bo'linadi. Jahon bank amaliyotida depozit bank muassasasida saqlanadigan pul yoki qimmatli qog'ozlarni bildiradi. Depozitlar tijorat banklarining jalb qilingan resurslarining asosiy qismini tashkil etadi, ular bankka o'z mijozlari - yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan qo'yilgan pullarni ifodalaydi. Bank hisoblarining ko'p turlari mavjud, ularning mablag'lari depozit deb tasniflanadi. Bu hisoblar ochilish maqsadi, ish tartibi va boshqa xususiyatlari bilan farq qilishi mumkin. Iqtisodiy tarkibiga ko'ra, depozitlarni bir necha guruhga bo'lish mumkin: muddatli depozitlar; muddatli omonatlar; omonat depozitlari. Barcha talab qilinadigan depozitlarning asosiy xususiyati ularning egalarining oldindan ogohlantirmasdan bu mablag'lardan foydalanish qobiliyatidir: ularning hisobidan to'lovlar va o'tkazmalarni amalga oshirish; ularning bir qismini qonun bilan ruxsat etilgan maqsadlarda foydalanish uchun naqd pul shaklida olish; o'z depozitlarini va hatto to'liq olib qo'yishni amalga oshiradilar. Mijozlar uchun bu hisoblar yuqori likvidliligi tufayli juda qulaydir va kamchiliklarga, qoida tariqasida, banklar bunday hisobvaraqlardan past depozit foizlarini to'lashi yoki umuman undirmasligi kiradi. Depozit resurslarining eng barqaror qismi muddatli depozitlar va omonat depozitlari hisoblanadi. Muddatli omonatlar - bu bankka ma'lum muddatga qo'yilgan mablag'lar. Banklar mijozlarga muddatli depozitlar bo'yicha foizlarni to'laydilar, qoida tariqasida, muddatli depozitlarga qaraganda ancha yuqori. Pul mablag'lari muddatidan oldin olib qo'yilgan taqdirda, mijozlar past foiz to'lash bilan ifodalangan daromadlarida sezilarli yo'qotishlarga duch keladilar. Ba'zi hollarda tijorat banklari muddatli depozitlar va depozit sertifikatlari va jamg'arma sertifikatlari bilan omonatlarni ro'yxatdan o'tkazishga murojaat qilishadi. Mijozlarning jamg'arma hisobvaraqlari asosan pul mablag'larini saqlashning belgilangan muddatining yo'qligi bilan tavsiflanadi va ularni saqlash shartlari pul mablag'larini olib qo'yish to'g'risida ogohlantirishni talab qilmaydi. Ularning tijorat banklari uchun ahamiyati shundaki, ular aholining vaqtincha bo'sh mablag'larini safarbar qilish uchun ishlatiladi. Tijorat banklari tomonidan omonat va depozit hisoblari uchun eng jozibali shart -sharoitlarni ishlab chiqish, aholidan banklarga pul oqimining ko'payishiga yordam berishi kerak. Depozitlarni iqtisodiy mazmuni bo'yicha tasniflashdan tashqari, ularni boshqa mezonlar bo'yicha tasniflash mumkin: jalb qilish shartlari bo'yicha; pul mablag'larini depozitga qo'yish va olib qo'yish shartlari to'g'risida; valyuta turi bo'yicha; to'langan foizlar bo'yicha; omonatchilar turiga ko'ra. Oxirgi mezonga muvofiq yuridik va jismoniy shaxslarning omonatlari ajratiladi. Tijorat banklari tashkil etilgan paytdan boshlab yuridik shaxslarning mablag'larini jalb qilish huquqiga ega, chunki bu operatsiyalarni amalga oshirish bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun umumiy litsenziyada ko'zda tutilgan. Jismoniy shaxslarning mablag'lari bilan ishlash uchun tijorat banki tegishli litsenziyaga ega bo'lishi kerak, uni faqat moliyaviy barqaror bank kamida ikki yillik ish tajribasiga ega bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, Belarus Respublikasida tijorat banklari tomonidan jismoniy shaxslardan jalb etiladigan mablag'larning mumkin bo'lgan miqdori bo'yicha ma'lum cheklovlar mavjud. Ularning maksimal hajmi bankning ustav kapitalining 100% bilan cheklangan. Jismoniy shaxslar mablag'lari bilan ishlashda bunday cheklovlarning qonuniy joriy etilishi davlatning ushbu toifadagi omonatchilarga bo'lgan alohida g'amxo'rligi va ularning manfaatlarini himoya qilish bilan bog'liq. Yuqorida muhokama qilingan cheklovlarga qo'shimcha ravishda, omonatchilarni bankrotlikning salbiy oqibatlaridan himoya qilish uchun Belarus Respublikasi tijorat banklari jismoniy shaxslarning depozitlari va omonatlarini himoya qilish kafolat jamg'armasini shakllantirishda ishtirok etishlari shart. Belarus Respublikasi Milliy banki huzurida. Bu jamg'arma respublikaning barcha banklari tomonidan tuziladi, ular jismoniy shaxslardan mablag 'jalb qilish huquqiga ega, bundan tashqari, davlat ularga ishonib topshirilgan jismoniy shaxslarning pul mablag'larining to'liq saqlanishini qonuniy kafolatlaydigan banklar bundan mustasno. Kafolat jamg'armasini tuzishdan maqsad, bank to'lovga layoqatsiz bo'lgan taqdirda, omonatchilar oldidagi majburiyatlarini to'lash uchun jismoniy shaxslarning mumkin bo'lgan zararlarini qoplashdir. Jamg'arma har oylik badallar hisobidan shakllanadi va Milliy bankda to'planadi. Tijorat banklarining badallari ularning faoliyatining moliyaviy natijalariga kiritiladi. Hisobot miqdori Milliy bank tomonidan belgilanadi. Kafolat jamg'armasini shakllantirish Belarus Respublikasining milliy valyutasida yoki erkin konvertatsiya qilinadigan xorijiy valyutada, jismoniy shaxslarning mablag'lari depozit va depozitlar uchun jalb qilinganiga qarab amalga oshiriladi. Kafolat jamg'armasi mablag'lari bankning to'lovga layoqatsizligi sabab bo'lgan hollarda quyidagi sabablarga ko'ra to'lanadi: bankning bankrotligi; Belarus Respublikasi Milliy banki tomonidan jismoniy shaxslarning depozitlari va omonatlarini jalb qilish litsenziyasini bekor qilish; bankni majburiy tugatish. Jismoniy shaxslarning depozitlari va omonatlarini himoya qilish kafolat jamg'armasi mablag'lari maxsus tuzilgan komissiya qarori bilan ajratiladi. Depozit bo'lmagan mablag'lar tijorat banklari tomonidan pul bozorida o'z qarz majburiyatlarini sotish yoki boshqa kredit tashkilotlaridan, shu jumladan markaziy bankdan kredit olish yo'li bilan shakllantirilgan resurslar hisoblanadi. Bank mablag'larining depozit bo'lmagan manbalari, depozitlardan farqli o'laroq, shaxsiy xarakterga ega emas va ma'lum bank mijozlari bilan bog'liq emas. Ular bozorda, ko'pincha raqobatni o'z ichiga olgan auktsion asosida sotib olinadi. Bank tizimida etarlicha mustahkam mavqega ega bo'lgan va moliyaviy barqaror institutlar obro'siga ega bo'lgan yirik banklar odatda depozit bo'lmagan resurslarni jalb qilishga murojaat qilishadi. Shuningdek, tijorat banklari o'z kredit resurslarini qarz mablag'lari hisobidan, ya'ni banklararo kredit hisobidan to'ldirishlari mumkin. Erkin kredit resurslari ko'pincha barqaror resurslarga ega bo'lgan moliyaviy barqaror tijorat banklari tomonidan sotiladi. Bu manbalar daromad keltirishi uchun banklar ularni boshqa qarz oluvchi banklarga joylashtirishga intiladi. Pul mablag'larini joylashtirishdan tashqari, kredit banklari biznes sheriklik va boshqa bank masalalarini tuzish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Banklararo kreditlar bozorining ahamiyati shundaki, ba'zi banklar uchun ortiqcha resurslarni qayta taqsimlash orqali bu bozor umuman bank tizimining kredit resurslaridan foydalanish samaradorligini oshiradi. Banklar bir -biriga shartnoma asosida kredit beradi. Kredit Belarus rublida ham, chet el valyutasida ham beriladi. Ko'pgina tijorat banklari banklararo kredit sifatida ma'lum bir muddatdagi hisobvaraqlardagi mablag'larni blokirovka qilib, kredit berish uchun korrespondentlik hisoblaridan foydalanadilar. Bunday holda, biz banklar bir -biri bilan to'g'ridan -to'g'ri ochadigan korrespondentlik hisoblari haqida gapiramiz. Bunday munosabatlar maxsus bitim bilan rasmiylashtiriladi. Kreditga bo'lgan ehtiyoj asosan pul oqimlari hajmi va korrespondentlik hisobida o'tkazilgan operatsiyalar soni, shuningdek qarz oluvchining moliyaviy holati bilan belgilanadi. Kredit muddati qarz beruvchining qobiliyatiga, qarz oluvchi bankning yaqin kelajakdagi korrespondentlik hisobining holatiga bog'liq. Ko'pgina tijorat banklari banklararo muddatli depozitlar kabi kreditlarni tashkil qiladi, bu ularning mohiyatini o'zgartirmaydi. Tijorat banklariga bo‘lgan ishonch yil sayin oshib bormoqda. Buni xorijiy valyutadagi depozitlarning jami depozitlardagi ulushi ortib borayotganligida ko‘rishimiz mumkin. Xususan, 2017 yilda jami depozitlarning 26,9 foizini xorijiy valyutadagi depozitlar tashkil etgan bo‘lsa, 2021 yilga kelib bu ko‘rsatkich 43,1 foizga yetgan. 2017 yilda jami depozitlar 37,2 trln. so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, shundan xorijiy valyutadagi depozitlar 10,0 trln. so‘mdan ortiqni tashkil etgan. 2021 yilga kelib esa jami depozitlar summasi 114,7 trnl. so‘m bo‘lgani holda xorijiy valyutadagi depozitlar summasi 49,4 trln. so‘mga yetgan. Tijorat banklari foiz stavkalaridan har doim iqtisodiyotni makro va mikro darajada tartibga solish uchun foydalaniladi. Agar iqtisodiyotni mikrodarajada o‘rganadigan bo‘lsak, tijorat banklari tomonidan foiz siyosatini qay darajada samarali ishlab chiqganligiga, ya’ni kredit va depozitlar bo‘yicha o‘rnatilgan foiz stavkalariga bog‘liq bo‘ladi. 1-diagramma 1-rasm. O’zbekiston Respublikasi bank tizimi jami depozitlari va xorijiy valyutadagi depozitlar (1 yanvar holatiga, mlrd so‘mda Mazkur holat valyuta bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun bank amaliyotida valyuta riskini keltirib chiqaradi va bu banklarning oqilona siyosat yuritishga undaydi. Xulosa Tijorat banklar transformasiya jaroyonida depozit siyosatini samarali tashkil qilish orqali resurlarni jalb qilishni o`rganish asosida O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining jamg‘arma depozitlari miqdorini oshirish yo‘li bilan ularning resurs bazasini mustahkamlash bu maqsadga erishish uchun quydagilarni taklif qilamiz: - birinchidan, yuridik shaxslarning jamg‘arma depozitlariga to‘lanadigan foiz stavkalarining ijobiy darajasini ta’minlash lozim; - ikkinchidan, aholining jamg‘arma depozitlarini tijorat banklari tomonidan naqd pulda to‘liq va o‘z vaqtida qaytarib berilishini ta’minlash lozim. Respublikamiz tijorat banklarida depozitlar barqarorligini ta’minlashga qaratilgan strategiyani hlab chiqish zarur. Buning uchun esa, birinchidan, mijozlarga depozit hisobraqamlarining jozibadorligini oshirish imkoniyatini beradigan marketingni rivojlantirish lozim; ikkinchidan, depozitlarning barqarorlik darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar tizimi ishlab chiqilishi lozim; uchinchidan, bankuchun depozit bazasining asosini tashkil qiluvchi mijozlar guruhini aniqlab olish va ularga kompleks depozit-ssuda xizmatini taklif qilish lozim. Depozitni tahlil qilishning kompleks metodologiyasi Tijorat banki portfeli quyidagi bosqichlarni o'z ichiga olgan doimiy siklik jarayondir: Birinchi bosqich. Depozit bozori monitoringi. Ikkinchi bosqich. Hisobot davrlari uchun depozit resurslarining holati bo‘yicha erishilgan haqiqiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish. Uchinchi bosqich. Depozit resurslarini jalb qilish hajmini omonatchilar guruhlari, muddatlari,valyuta turlari va joriy va uzoq muddatli istiqbol uchun boshqa tahliliy bo‘limlar bo‘yicha rejalashtirish. To‘rtinchi bosqich. Depozit resurslarini jalb qilish barqarorligini baholash. Valyutada jalb qilingan omonatlarni majburiy zaxiralash normasini pasaytirish. Xulosa qilib biz quyidagilarni aytishimiz mumkin: agar sizda pul bo‘lsa, lekin uni qayerga qo‘yishni bilmasangiz, uni bankda saqlang – pulingiz to‘liq va daromad bilan qaytariladi; agar siz pulni qaysi valyutada saqlashni bilmasangiz, istiqbolga qarab - uzoq muddatga xorijiy valyutada, ko‘pincha dollarda, qisqa muddatga - so‘mda jamg’aring. Va eng muhimi, "pulni qayerga investitsiya qilish kerak?" degan savol har doim siz uchun dolzarb bo‘lsin. Chunki bu masalaning dolzarbligi, hech bo'lmaganda, siz hali ham pulingiz borligini anglatadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonuni. 15.11.2019, №O‘RQ-582. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O‘RQ-573. 4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-580. 5. O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-578 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi PF-5630-sonli farmoni 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF- 5635-son, “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” farmoni. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-3620 sonli farmoni. 2018 yil 23 mart. 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va investisiyaviy faolligini kuchaytirish chora– tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ–1317–sonli qarori. 2010 yil 6 aprel. 11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ 2344- sonli qarori. 2015 yil 6 may. 12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kichik tadbirkorlikni rivojlantirish kafolat jamg‘armasini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-2768-sonli qarori. 2017 yil 10 fevral. 13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul muomilasini yanada takomillashtirish va bank plastik kartochkalaridan foydalangan holda hisob- kitoblarni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ- 2777-sonli qarori. 2017 yil 15 fevral. 14. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 15. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 16. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 17. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b. 18. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “O‘zbekiston Respublikasida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish qoidalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori, 31.08.2020, №3281. 19. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2020 yil 15 fevraldagi 3/12-son qaroriga ilova “O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob- kitoblar to‘g‘risida”gi nizomi 20. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklarida korporativ boshqaruv to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirishlar kiritish haqida”gi qarori, 26.02.2019, №943-5. 21. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “O‘zbekiston Respublikasi banklarida depozit operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to‘g‘risidagi yo‘riqnomaga o‘zgartirishlar kiritish haqida”gi qarori, 19.03.2019, №2711-4. 22. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklari kapitalining monandligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi qarori, 06.03.2019, №2693-5. 23. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. T.: Moliya. 2017 yil. 148-bet. 24. Azizov U.O‘., Qoraliyev T.M. va b. Bank ishi. Darslik. T.: “IQTISOD- MOLIYA”, 2016 yil, 760 b. 25. Банковское дело. Учебник. Под ред. Проф О.И. Лаврушина – М.: КНОРУС, 2015. – 768 с. 26. Деньги, кредит, банки. Под ред. Проф. О.И. Лаврушина. – М.: КНОРУС, 2015. – 560 с. 27. Костерина Т.М. Банковское дело: учебник для бакалавров. М.: Юрайт-Издат, 2012. 345 c. Internet saytlari 28. www.ahbor-reyting.uz – (“Ahbor-Reyting” reyting agentligi sayti) 29. www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy vev sayti). 30. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi rasmiy vev sayti). 31. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy vev sayti). 32. https://www.uzse.uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti ma’lumotlari.