TIL BELGILAR SISTEMA SIFATIDA.TIL SATHLARI VA ULARNING
BIRLIKLARI.
Reja:
1. Til - belgilar sistemasi sifatida va semiotika.
2. Sistema va struktura tushunchasi
3. Sath tushunchasi va iyerarxik munosabat.
5.Til sathi birliklari o‘rtasidagi paradigmatik, sintagmatik va izomorflik
munosabatlari.
1.Til - belgilar sistemasi sifatida
Til kishilar o`rtasidagi eng muhim aloqa vositasidir. U obyektiv borliqdagi
ma`lum voqea-hodisa haqida axborot beruvchi asosiy vositadir. Bundan axborot
berishning boshqa yo`llari ham borligi ma`lum bo`ladi. Masalan, yo`l harakatidan
ma’lumot beruvchi vositalar va boshqalar. Bu jihatdan til ham axborot berish
uchun xizmat qiladigan yuqoridagi vositalar sirasiga kiradi. Ularning hammasi
uchun umumiy narsa, avvalo, o`zi haqida va shu bilan birga, borliqdagi boshqa
ma`lum narsa-hodisalar haqida ma`lumot berishdir. Bunday vositalar belgilar deb
nomlanadi.
Inson o`zini qurshab turgan olamni bilish jarayonida olam unsurlarini
obrazlar orqali ongida aks ettiradi va bu ongda aks etgan olam unsurlari belgi
orqali ifodalanadi. Axborotning har qanday moddiy ifodalovchilari belgi
hisoblanadi.
Tilning belgilar sistemasi ekanligi uning asosiy xususiyati va universal
tomonidir.
Olamdagi narsa va hodisalarning har biri o‘zaro chambarchas bog‘liq ichki
guruhlarning bir butunligidan iborat bo‘lib, bunda har qaysi butunlik boshqa
butunlik bilan uzviy munosabatda bo‘ladi. Buni hayvonot olami va o‘simliklar
dunyosining o‘zaro va ayni paytda insoniyat bilan uzviy aloqalari, ularning bir-
birisiz yashay olmasligidan ham ko‘rish mumkin.
Belgi haqidagi falsafiy nazariya o`zining uzoq
tarixiga ega. Qadimgi elatlar narsaning mohiyati va
ularning nomlanishi yuzasidan ilmiy bahslaridayoq
yashirin holda belgi tushunchasiga asoslangan edilar.
Faylasuflar ta’sirida XIX asrdan boshlab tilning
umumiy nazariyasiga bag`ishlangan deyarli barcha lingvistik asarlarda so`z ikki
tomonlama xarakterga ega bo`lgan belgi sifatida talqin qilina boshladi.
V.Gumboldt, A.Shleyxer, G.Shteyntal, L.Breal, A.Meye, F.Fortunatov, I.A.Boduen
de Kurtene, N.Krushevskiy asarlarida so`zga belgi nuqtayi nazaridan yondashiladi.
Lekin F.de Sossyur tilning belgilik tabiatini aniq-ravshan yoritib berdi. Hatto belgi
nazariyasi bilan shug`ullanuvchi alohida fan semiologiya fani mavjud bo`lishini va
lingvistika ham semiologiya tarkibiga kirishi lozimligini ta`kidladi.
Til nihoyatda murakkab va ko‘p tarmoqli hodisa bo‘lgani uchun u turli
nuqtayi nazardan tavsiflanadi:
1. Vazifasi nuqtayi nazaridan til insonlarning o‘zaro fikr almashish, fikrni
shakllantirish, ifodalash va vositasidir.
2. Tuzilishi, tashkil topishi nuqtayi
nazaridan til muayyan birliklar, ularning jami,
ularni mantiqiy jihatdan bir-biri bilan bog‘lash
qoidalaridir.
3. Mavjudligi nuqtayi nazaridan til
ijtimoiy hodisa, ijtimoiy mahsulotdir.
4. Informatsiya nazariyasi nuqtayi
nazaridan tilni kod bilan tenglashtirish mumkin. Tildagi kodlashtirilgan belgilar
muayyan axborot tashish, uzatish, yetkazish vazifasini bajaradi. Bunda kod –
axborotni yozib olish usuli, matn – axborot, ma’lumot berish vositasi hisoblanadi,
kanal – axborot uzatiluvchi muhit, sharoitni ifodalaydi.
5. Semiotika nuqtayi nazaridan til belgilar sistemasi, u moddiy boyliklar –
tovushlardan tashkil topadi.
Semiotika va lingvosemiotika
Semiotika (yoki semiologiya) belgilar sistemasi haqidagi fan
bo‘lib, belgilar, ularning tabiati, mohiyati, ko‘rinishlari, amal qilishi
kabilarni o‘rganadi. Semiotikaning tekshirish obyekti jamiyatda qo‘llanadigan
belgilar tizimi bo‘lib, bunda 2 tipdagi belgilar farqlanadi: tabiiy va sun’iy belgilar.
Semiotika atamasi amerikalik mantiqshunos Ch.S. Pirs va shveysariyalik
tilshunos F. de Sossyur asarlarida bir vaqtning oʻzida va mustaqil ravishda qayd
etilgan. Ushbu tushuncha uchun Ch.S. Pirs "semiotika" terminini. F. de Sossyur
esa "semiologiya" terminini qoʻllagan.
Tabiiy belgilar aslida u yoki bu narsa, hodisaning tarkibiy bo‘lagi -
alomatlari bo‘lib, ular inson ongida muayyan tasavvurlarni uyg‘otishga xizmat
qiladi.
Sun‘iy belgilar shartli belgilar bo‘lib, ular predmet va hodisalar haqidagi
tasavvurlarning o‘rnini bosish uchun xizmat qiladi. Ushbu belgilarning asosiy
vazifasi ma’lum bir xabarni to‘plash, saqlash, yetkazish, ya’ni insonlar o‘rtasida
aloqa vositasi bo‘lishdir. Shu bois ularni kommunikativ-informativ belgilar deb
atash mumkin va ularga turli timsollar, signallarni kiritish mumkin.
Sun’iy belgilar grafik, tovushli va harakatli bo‘lishi mumkin. Jumladan, yo‘l
harakati belgilarini grafik, signallarni
tovushli, qushlar va hashoratlarning ma’lum
yo‘nalishlarda
uchishi,
imo-ishora,
mimikalar,
harakatli
belgilar sifatida muayyan
ma’nolarni
ifodalashga
xizmat qiladi. Bu o‘rinda ayrim turlarga
moslashtirilgan Morze, Brayze alifbolarini
ham misol sifatida keltirish mumkin. Til ham
muayyan belgilar sistemasi hisoblanadi va ma’no, tushuncha, fikr kabilarning
ramziy belgisi bo‘lib keladi va jamiyatda mavjud boshqa belgilar bilan
umumiylikka, o‘xshashlikka ega. Shu bois tilshunoslik va semiotika fanlari ham
o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, ularning o‘zaro munosabatidan tilni belgilar sistemasi
sifatida o‘rganadigan lingvosemiotika fani ham yuzaga kelgan. U tildagi belgilar
tizimini boshqa nolisoniy belgilar va ramzlar bilan qiyoslab o‘rganadi Masalan,
signallarning ikki tomonlamaligi( qo‘l berish – do‘stlik belgisi), signallarning bir
tomonlamaligi (masalan, trevoga signali).
Morze alifbosi — telegraf aloqada
qoʻllaniladigan shartli belgilar tizimi; nuqta va
tirelardan iborat.Harbir harfga muayyan nuqta va
tirelar uygʻunlashuvi (kombinatsiyasi) toʻgʻri
keladi. Nuqta va tirelar elektr toki impulslari
tarzida uzatiladi. Uzatiladigan impuls — kod juda
qisqa boʻlib, har qaysi belgini belgilashda
elementlar soni har xil (oʻzgaruvchan kod) yoki
bir xil (oʻzgarmas kod) boʻlishi mumkin. Kod
ementlari soniga qarab, 5 elementli, 6 elementli
Demak, jamiyatda belgilarning turli xillari mavjud bo‘lib, ularning har biri:
belgi-alomatlar, belgi-signallar (ishoralar), belgi-simvollar (ramzlar) va til
belgilari o‘ziga xos va mos vazifani bajaradi. Til tarkibini tashkil etuvchi
struktural elementlar – morfema, so‘z, so‘z birikmasi, gap, matn va boshqalar
muayyan informatsiyani olish va yetkazish uchun xizmat qilishi bilan informativ
belgilarning eng asosiysi hisoblanadi va 2 tomonlama: informatsiyani ham qabul
qilish, ham yetkazish vazifasini bajaradi. Til grafik belgilar sifatida ham, (yozuv,
harf vositasida), tovushli belgilar sifatida ham (og‘zaki so‘zlashuv, tovush
vositasida), harakatli belgilarning o‘rnida ham qo‘llana oladigan ko‘p tarmoqli
belgilar sistemasidir. Shuning uchun tilni belgilarning belgisi deb atash mumkin.
2. Sistema va struktura tushunchasi
Har qanday sistema ichki bo`linuvchanlik xususiyatiga, muayyan ichki
tuzilishga ega bo`lgan ikki va undan ortiq birliklarning o`zaro munosabatidan
iborat bo`lib, ayni paytda o`zi alohida strukturani tashkil etadi. Demak, sistema
qismlardan, bo`laklardan iborat bo`lsa, struktura ushbu qismlar, bo`laklar
o`rtasidagi ichki munosabatdir. Ya`ni, sistema - butunlik, struktura – xususiylik
hisoblanadi. Ular o`zaro uzviy bog`liq, bir-birini taqazo qiladi, ayni paytda har biri
o`ziga xos tomonlari, xususiyatlari bilan mustaqil bo`ladi.
Sistemalarni mohiyatan 2 asosiy turga ajratish mumkin: material sistema va
ideal sistemalar. Har qanday moddiy materialdan tayyorlangan inshoot, qurilma,
imorat, tarkibiy qismlarga ajraluvchi obyektni yoki jonli organizmni esa material
sistema deb hisoblash mumkin. Aynan moddiy sistemalar birlamchi material
sistema deb ataladi. O`zaro muayyan munosabatlar bilan bog`langan g`oya,
tushuncha yoki fikrlar ideal sistemalar bo`lib, ular semantik informatsiyaning
ko`rinishlaridan biri bo`lgan boshqa material tashuvchida mustahkamlanadi.
Bunday sistemalar ikkilamchi material sistemalar deb nomlanib, inson faoliyati
natijasida yuzaga keladi va semiotik sistemalar deb yuritiladi. Aslida ikkilamchi
sisemalar substansional, ya`ni mohiyatan mavjud bo`lmaydi. Masalan, svetofor
ranglaridagi ruxsat, man qilish, harakatga tayyorlanish ma`nolari aynan shu
ranglarda mavjud emas, ularga ushbu ma`nolarni ifodalash yuklatilgan, buyurilgan,
xolos.
Til sistemasi uni tashkil etuvchi qismlari, strukturasiga ko`ra juda
murakkabligi, ko`p yarusliligi bilan ajralib turadi. Tilning fonetik, leksik,
morfologik, sintaktik sathlari struktura qatlamlari bo`lib, ular bir butunlikni tashkil
etadi va o`zaro aloqadorligi bilan tilning mavjudligini ta`minlaydi. Tilning har bir
birligi butunlikning qismi sifatida sistema tarkibiga kiradi. Ayni paytda til
sistemasining har bir sathi o`ziga xos sistemalar bo`lib, ular ham muayyan
struktural elementlardan – muayyan ijtimoiy vazifani bajaruvchi moddiy
birliklardan tashkil topadi. Bunda til sathlarining yig`indisi makrosistema bo`lsa,
ichki yaruslar sistemasi mikrosistema sifatida namoyon bo`ladi.
3. Sathlari tushunchasi va ularda iyerarxik munosabat.
XX asrning 50-yillaridan boshlab tilshunoslikda lingvistik sath tushunchasi
maydonga keldi. Til mohiyatining ikki tomonlama ekanligi, tildagi shakliy va
mazmuniy tomonlarning har biri o‘z ichki tuzilishiga ega ekanligi, har qaysisi o‘z
uzvlaridan tashkil topgan ichki sistema ekanligi, ular o‘rtasidagi munosabat tilni
harakatga keltirishi haqidagi qarashlarning barcha tomonidan e’tirof etilishi nafaqat
«lingvistik sath» tushunchasining paydo bo‘lishiga, balki uning juda keng ma’noda
qo‘llana boshlashiga olib keldi.
Til birliklarini turli belgilar asosida birlashtirish mumkin. Tilni sathlarga
ajratishning asosiy belgisi lingvistik birliklarning iyerarxik – pog‘onaviylik
xususiyati bo‘lib, o‘zaro pog‘onaviy munosabatda bo‘lmagan nisbiy bir xil birliklar
munosabatini lingvistik sath deb tushunish mumkin.
Bir sath birliklari boshqa sathdagi (o‘zidan katta yoki kichik) bo‘lgan
birliklar bilan pog‘onaviy munosabatda bo‘ladi. Bunda quyi sath birligi yuqori
sath birligidan tashkil topadi, ya’ni u yuqori sath birligi tarkibiga kirish
xususiyatiga ega. Odatda, til sathlari o‘rtasida quyidan yuqoriga bo‘lgan munosabat
e’tirof etiladi va shundan kelib chiqib, tilga yagona iyerarxik shakllangan sistema
deb, tilning ichki tuzilishiga nisbatan bunday yondashuv esa kompozitsion
konsepsiya deb qaraladi. Hodisalar pog‘onaviy munosabatida gomogen va
geterogen munosabatlar farqlanadi. Gomogen munosabatda birliklarning bittasi
boshqalari uchun namuna, etalon deb qabul qilinadi. Masalan, qiyoslanayotgan 2
tovushdan mustaqil pozitsiyadagi tovush invariant, tobe pozitsiyadagisi uning
varianti hisoblanadi. Til iyerarxiyasi esa geterogen, ya’ni ko‘p tarmoqli tizimdir.
Bu munosabatlar jins va tur, butun va bo`lak munosabatlarida ham ko’rish
mumkin.Ushbu pog`onaviy munosabat tufayli ma`lum turlarga nisbatan jins,
bo`laklarga nisbatan butun bo`lgan qism boshqa butun yoki jins tarkibiga bo`lak
yoki tur bo`lib kirishi mumkin. Masalan, olma bir qator navlar (masalan, jonoqi,
rozmarin, semerinka va h.z.) ga nisbatan jins, ushbu navlar o`z navbatida tur bo`lib
kelsa, mevali daraxtlarga va umuman o`simlikka nisbatan tur, chunki daraxt ham
o`simliklarning muayyan turi hisoblanadi va ayni paytda, avvalo, mevali, mevasiz,
dekorativ daraxtlar turlariga bo`linadi. Ushbu turlarning har biri o`z ichida har xil
turlarga bo`linishi ham barchaga ma`lum.
Tilning o‘zaro bog‘liq va bir-birini taqazo etuvchi bir qancha
qatlamlardan iborat ekanligi haqidagi qarash o‘zining uzoq tarixiga ega.
Sistemaviy-struktur tilshunoslikning shakllanishi va rivojlanishi til ichki
tuzilishining o‘ziga xos xususiyatini, til ichki birliklarining oddiydan murakkabga
qarab bosqichma-bosqich rivojlanib borishi, bunda quyi bosqich birligi o‘zidan
yuqoriroq bosqich birligida o‘z funksiyasini ko‘rsatishini ilmiy asoslab berdi.
Xususan, til tuzilishining an’anaviy tilshunoslikda 3 asosiy qism: fonetik, leksik va
grammatik qismlarga bo‘linishi va tilshunoslikning bu qismlarni o‘rganadigan 3ta
Bu qiziq!Mashhur Amerika olimi K. fon Frishning
ma`lumotiga ko`ra, asalarilar uyi ham belgi vazifasini
bajaradi. Asalari uyining shakli va chastotasi ozuqa
manbayining masofasi va yo`nalishi haqida ma`lumot
beradi. Doira shaklidagi uy ozuqa manbayining asalari
uyasidan uzoq emasligini, yuz metr atrofida ekanligini,
sakkiz shaklidagi uy esa birdaniga ikki axborot: ozuqa
manbayining masofasi yuz metrdan uncha yiroqligi va
yo`nalishini bildiradi.
bo‘limga ajratilishi ushbu qatlamlarni bir butunlikda tushunishning yorqin
namunasidir.
Til sathi birliklari va ular orasidagi paradigmatik, sintagmatik va
izomorflik munosabati.
Til birliklarini 2 guruhga ajratish mumkin:
- tilning asosiy birliklari – fonema va morfema;
- tilning konstruktiv birliklari – so‘z(leksema) va gap.
Bunda fonema til birligining ifoda tomoni va u til birliklarini ma’no jihatidan
farqlashga xizmat qiladi. Leksema lug‘aviy ma’no ifodalovchi morfema, morfema
esa grammatik ma’no ifodalovchi va so‘z shakllarini hosil qiluvchi birlikdir.
Har qanday til birligi nutq jarayonida bir nechta variantlar: fonema fonlar
(allofon, tovush), leksema (alloleks, leksema varianti), morfema morf (allomorf,
morfema varianti), so‘z (so‘z shakli), gap (jumla, allofrazema) orqali namoyon
bo‘ladi. Bunda: mustaqil pozitsiyadagi tovush invariant, tobe pozitsiyadagisi uning
varianti; morfema – invariant, uning nutqdagi variantlari esa allomorf yoki
morfema variantlari hisoblanadi
Ko‘rinadiki, til va nutq o‘zaro farqli hodisalar, ayni paytda biri-birisiz
mavjud bo‘la ololmaydi. Nutq tilsiz yuzaga chiqa olmaydi, til esa nutqni amalga
oshirish uchun yashaydi. Til va nutqning o‘rtasidagi ushbu ziddiyat mohiyat va
hodisa dialektikasidan kelib chiqadi va tilning barcha sathlarini qamrab oladi.
Til birliklar haqida ma’lumot:
1. Fonema – tilning eng kichik minimal birligi, biroq til sistemasida
eng maksimal vazifani bajaradi. U ta’sir qilish, sezgi uyg‘otish quvvatiga ega.
Fonema morfema va so‘zlarni farqlaydi, faqat ifoda tomoniga ega. Fonema inson
nutq a’zolari yordamida hosil qilinadigan tovush tiplarining nutqgacha bo‘lgan,
reallashmagan, umumlashgan andozalari bo‘lib, invariant hisoblanadi. Uning
fonem
a
morfema
leksema
nutqda so‘z tarkibidagi ko‘rinishi, qurshov tovushlar ta’sirida paydo bo‘lgan
qiyofasi esa variantdir.
2. Morfema - tilning eng kichik ma’no birligi, shakl va mazmun jihatiga ega
2 tomonlama birlik. So‘z shakli tarkibida ishtirok etayotgan morfema varianti –
morf deyiladi. Morfning faqat o‘zi uchun qulay vaziyatlarda yuzaga chiqadigan,
tanlab ishlatiladigan shakli allomorf deyiladi. Morfema so‘z kabi mustaqillikka ega
emas, u nutqda leksema, so‘z shakli tarkibida funksional qism sifatida qo‘llanadi.
3. Leksema - morfema kabi 2 tomonning: tovush va ma’no, ifoda va
mazmunning uyg’unligidan tashkil topadi. Leksemaning tovush, ifoda tomoni
nomemalar, ma’no –mazmun tomoniga denotatlar – predmetlar kiradi.
Leksemaning eng muhim xususiyati uning jamiyat a’zolari uchun tayyorligidir.
Leksema til sistemasining lug‘at boyligi, u so‘z birikmasi va gap uchun material
hisoblanadi.
Nutq birliklari va ularga xos xususiyatlar
1. Tovush - nutq birligi, fonemaning nutqda voqelashgan, reallashgan
moddiy shakllanga asosi. Tovush til birliklari - morfema, leksemalarning moddiy
qobig‘i, ifoda tomoni hisoblanadi. Tovush xususiylik sifatida fizik, akustik,
fizioligik va lisoniy xususiyatlarga ega. U fonemaga nisbatan birlamchi hodisa va
fonema bo‘la oladi, muayyan birliklarni funksional-semantik jihatdan farqlaydi va
ijtimoiy vazifani bajaradi.
2. So‘z –nutq birligi bo‘lgan tovushlar kompleksidan tashkil topgan ijtimoiy
belgidir. U tilda tayyor turadigan, imkoniyatlar majmuasi bo‘lgan leksemaning
voqelanishi, ro‘yobga chiqishi, moddiy ko‘rinishidir. Demak, so‘z xususiylik
sifatida namoyon bo‘ladi va perseptiv (tovush tomoniga egalik), nominativ (atash
funksiyasi)va signifikativ (ma’no, tushuncha ifodalash) vazifalarni bajaradi.
3. So‘z birikmasi –leksema va so‘zlarning nutq jarayonida erkin birikuvidan
tashkil topadigan, nutq jarayonida yetishtiriladigan birlik. U gap bilan so‘z
orasidagi oraliq nutqiy birlik - nutq mahsuli sifatida baholanadi va gap uchun
qurilish materiali bo‘lib xizmat qiladi. So‘z birikmasi ham nominativ - atash
vazifasini bajaradi, uning ma’nosi tarkibidagi mustaqil so‘zlar ma’nolaridan kelib
chiqadi, biroq ushbu so‘zlar semantikasiga qaraganda aniqroq, chuqurroq,
murakkabroq va kengro mazmunga ega. So‘z birikmasi tarkibidagi komponentlar
