Ilmiybaza.uz TIL VA YOZUV Yozuv – muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o‘rtasidagi muloqatga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. Ma’lumki, insoniyat dahosi erishgan eng buyuk va muhim yutuqlardan biri yozuvning kashf etilishidir. Yozuv kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotining tom ma’nodagi ibtidosi, bashariyatning uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonidagi omillaming eng asosiylaridan biridir. Ma’lumotlarga ko‘ra, yozuv tildan ancha keyin paydo bo‘lgan, ya’ni tovush tili taxminan 400 – 500 ming yillar ilgari yuzaga kelgan bo‘lsa, yozuvning paydo bo‘lganiga 4-5 ming yillar bo‘lgan. Og‘zaki nutqning zamon va makon nuqtayi nazaridan cheklanganligi va uni bartaraf etish zaruriyati yozuvning paydo bo‘lishiga olib keldi. Aytish lozimki, yozuv og‘zaki tilga nisbatan ikkilamchi, qo‘shimcha aloqa vositasi bo‘lsa-da, mazkur ehtiyojlarni qondiruvchi vosita sifatida unga qaraganda juda ko‘p afzalliklarga ega. Xususan, tilning eng muhim, asosiy vazifasi koimmunikatsiya – kishilar o‘rtasidagi aloqani ta’minlashdir. Ammo kishilar o‘rtasidagi bevosita – «yuzma-yuz» aloqagina og‘zaki til vositasida ta’minlanishi mumkin, lekin bu aloqa bavosita bo‘lsa-chi, kishilar turli masofalarda bo‘lsalar-chi? Demak, tilning kommunikativ vazifasi yozuvsiz amalga oshishi mumkin emas. Har qanday tilning asosiy vazifalaridan biri bo‘lgan estetik va gnoseologik (dunyoni bilish) vazifalarini ham yozuvsiz tasavvur qilish qiyin. Ayniqsa, tilning insoniyat qo‘lga kiritgan tajriba-bilimlarni saqlash va avlodlarga yetkazishdan iborat vazifasi ham bevosita yozuv orqali bajariladi. Kishilik jamiyati yaratgan bilim va tajribalar, kashfiyotlar, so‘z san’ati durdonalari kabi qimmatli axborotlarning barcha-barchasi avlodlardan avlodlarga yozuv orqali yetib boradi. Boy va ulkan o‘tmish madaniyatimiz, tariximiz haqidagi bugungi tasavvurlarimizning mavjudligi, tirikligi faqat yozuv tufaylidir. Ilmiybaza.uz Til kishilik jamiyati bilan qanchalik bog‘liq bo‘lsa, yozuv ham shunchalik bog‘liqdir. Yozuv kishilik jamiyatining zaruriy ehtiyoji asosida paydo bo‘lib, rivojlangan. Bugungi shaklini olgunga qadar uzoq va murakkab tadrijiy taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan. Inson aqli yozuvday mukammal aloqa vositasini kashf qilgunga qadar uzoq izlangan. Eng qadimgi davrlarda dunyo xalqlarining deyarli barchasida keng tarqalgan «eslatuvchi» belgilar ana shu izlanishlarning ilk ko‘rinishlari edi. Masalan, muayyan miqdorni ifodalash uchun turli toshlar, chig‘anoqlardan foydalanilgan. Tayoqtar, daraxtlarga har xil iplar bog‘lash, tugunlar tugib qo‘yish kabi vositalar bilan ma’lum bir axborotlarni yodda saqlash yoki muayyan masofaga yuborishga harakat qilingan. Yoki biron xabarni uzoq masofaga yuborish uchun gulxan, tutun, baraban ovozi kabilardan foydalanilgan. Yoki hali sivilizatsiyaga erishmagan xalqlarning nazarida yozuv (xat, kitob) gapira olish imkoniyatiga ega bo‘lgan tirik mavjudot, u murakkab sirlarni ochib berishi, kelajakni oldindan aytib berishi mumkin sanalgan. Mashhur amerika grammatologi (yozuv tarixini o‘rganuvchi olim) I.E.Gelb o‘zining «Yozuvni o‘rganish tajribasi (Grammatologiya asoslari)» nomli kitobida shunday rivoyatni keltiradi: Bir missioner bir hinduning qo‘liga to‘rtta non va shu nonlarning miqdori ko‘rsatilgan xatni berib, ularni boshqa bir missionerga olib borishni buyuradi. Hindu yo‘lda nondan bittasini yeb qo‘yadi va, tabiiyki, xat tufayli uning bu aybi fosh bo‘ladi. Ma’lum vaqtdan keyin o‘sha hindu yana xuddi shunday topshiriq bilan yuboriladi. Endi hindu yo‘lda nonning bittasini yer ekan, ehtiyotkorlik yuzasidan – uning nonni yeyayotganligini xat yana «ko‘rib qolmasligi» uchun xatni bir toshning ostiga bekitib qo‘yadi, chunki hindu bilardiki, oldingi safar uning bitta nonni yeb qo‘yganligini missionerga xat «aytib bergan edi»... Yozuv, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, kishilik jamiyatining obyektiv zaruriy ehtiyoji asosida paydo bo‘ldi, ana shu ehtiyoj negizida rivojlandi va takomillashib bordi. Bugun biz biladigan yozuvlar shaklini olgunga qadar uzoq va murakkab tadrijiy taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan. Rasmli yozuv (piktografiya) yozuv yaratish yo‘lidagi biriachi qadam bo‘lgan. Rasm bilan yozuv o‘rtasida uzviy bog‘liqlik mavjud, avvalo, har ikkalasi ham ko‘rish orqali idrok qilinadi. Piktografik yozuvni Ilmiybaza.uz ibtidoiy tasviriy san’at ichida yuzaga kelgan deyish mumkin. Toshlarga, suyaklarga, g‘or devorlariga o‘yib ishlangan xilma-xil hayvonlarning rasmlari, umumiy mazmunga birlashuvchi tasviriy lavhalar-bularning bari piktografik yozuvning asoslaridir. Ana shu ibtidoiy tasviriy san’at ikki yo‘nalishda, xususan, rasmlar va muayyan axborot vositasi, ya’ni yozuv sifatida shakllana borgan, rasmlarning soddalashuvi, ularning o‘zlari ifoda etgan buyumlarning nomiga, ramziga aylanishi va asta-sekin bu ramzlarning og‘zaki til bilan doimiy bog‘lanishi yozuvning takomillashib borishini belgilab beradi. Yozuvning keyingi taraqqiyot bosqichi bo‘g‘in yozuvi bo‘lib, u miloddan avvalgi ikki minginchi yilliklarning o‘rtalarida paydo bo‘lgan. Tildagi so‘zlar soniga qaraganda bo‘g‘inlar soni ancha kam, shuning uchun ham bo‘g‘in yozuvi logografik yozuvga nisbatan sezilarli darajada oz belgilar tizimi bilan ish ko‘radi. Masalan, devanagari (hind) yozuvi bo‘g‘in yozuvidir. Harf-tovush yozuvining shakllanishi butun yozuv taraqqiyoti tarixida inqilob bo‘lgan. Bu yo‘nalishdagi ilk yozuv turi finikiy yozuvidir. Finikiy alifbosining paydo bo‘lishi insoniyat uchun yozuvni takomillashtirish borasida olg‘a qo‘yilgan qadam bo‘lgan. Tildagi tovushlarni alohida-alohida idrok qilish tovush yozuvining ibtidosidir. Harf-tovush yozuvining muhim afzalligi uning kam miqdordagi, ya’ni 20 - 30 atrofidagi belgilar bilangina ish ko‘ra olishidir. O‘rta Osiyodagi xalqlar, jumladan, o‘zbek xalqi turli yozuvlardan foydalanib kelgan. Bu yozuvlar avesto, pahlaviy, o‘rxun-yenisey (runik), turkiy (uyg‘ur), sug‘d, arab, kirill, lotin yozuvlaridir. Albatta, yozuv bilan til o‘zaro chambarchas bog‘liq. Biror tilni shu tilning yozuvini o‘rganmasdan, yoki aksincha, biror yozuvni shu yozuv tegishli bo‘lgan tilni bilmasdan o‘rganish mumkin emas. Ammo yozuv og‘zaki til (nutq)ni aynan aks ettira olmaydi. Biror tilda qabul qilingan maxsus belgilar yig‘indisi – bu yozuvdir. Yozuv tushunchasi tilning tovush elementlari (so‘z, bo‘g‘in, tovush)ni ifodalovchi belgilargina emas, balki piktografiya, ideografiya shakllarini ham o‘z ichiga olgan. Bular aloqa qilish belgilari silatida, yozuvdan ilgarigi belgilar (xotira yozuvi, hisoblash yozuvi ...)ga qarama-qarshi qo‘yilgan. Urug‘chilik sistemasi Ilmiybaza.uz davrida dastlab surat yozuvi paydo bo‘lgan. Yirik urug‘ qabila jamoalarining tarkib topishi bilan og‘zaki nutqni uzoqqa yetkazish va uni zamon bilan mustahkamlash ehtiyoji tug‘ildi. Inson nutqida so‘z alohida birlik sifatida o‘qila boshlanganidan keyin yozuv jami nutq elementlari so‘z, bo‘g‘in, tovush bilan ifoda etilgan. Lekin yozuvning bu bosqichida ideografiyadan butunlay qutula olingan emas, chunki bu yozuvda ham predmetning surati solingan. Ifoda etilgan predmet tushuncha, ramz sifatida umuman tasvirlanganligi, mavhumlikning kuchliligi, predmet tushuncha ko‘pincha o‘sha ifoda etilayotgan so‘zning bosh tovushi bilan bog‘liqligi jihatidan farq qilgan. Hayotiy ehtiyoj bora- bora yozuvni soddalashtirdi, tasvirlanayotgan predmet bilan yozuv o‘rtasidagi o‘xshashlik yo‘qoldi, belgi so‘zning simvoli bo‘lib qoladi. Papirus qog‘ozi hamda yozish uchun maxsus tayoqcha va bo‘yoqning kashf etilishi yozuvni takomillashtirdi, uning soddalashuviga imkon tug‘dirdi. Keyinchalik alohida harflardan iborat yozuv paydo bo‘ldi. Hozir yer yuzida quyidagi besh yozuv asosida tuzilgan yozuv sistemalari tarqalgan: 1) lotin yozuvidan butun dunyo aholisining 30 foizi, 2) fonetik-arab yozuvidan butun dunyo aholisining 10 foizi, 3) slavyan-kirill yozuvidan butun dunyo aholisining 10 foizi, 4) grafik~xitoy yozuvidan butun dunyo aholisining 25 foizi, 5) bo‘g‘inli hind yozuvidan butun dunyo aholisining 20 foizi, 6) qolgan boshqa yozuv sistemalari (gruzin, yahudiy, yunon) yozuvlaridan dunyo aholisining 5 foizi foydalanadi. Tilning butun imkoniyatlari nutqda ifodasini topadi. Nutqning og‘zaki va yozma shakli bo‘lib , yozma nutq yozuv orqali namoyon bo‘ladi. Yozuv ma’lum bir tarixiy jarayon mobaynida aloqa- munosabatning muhim vositasi bo‘lib shakllanadi. Yozuvning tarixiy ahamiyati quyidagilarda aks etgan. 1. Yozuv ma’lum tarixiy jarayon natijasida shaklanadi va kishilar orasidagi bavosita aloqa-munosabat vositasi sifatida ijtimoiy manfaatlar uchun xizmat qiladi. 2. Kishilik jamiyati erishgan barcha ma’naviy yutuqlar yozuv orqali avloddan avlodga yetkaziladi. Ilmiybaza.uz 3. Yozuv uchun masofa va vaqt ahamiyatsizdir. 4. Yozuvning xabar yetkazish imkoniyati tufayli turli masofadagi axborotlar umumiy ma’lumotga aylanadi. 5. Yozuv kishilik jamiyati taraqqiyotining muayyan bosqichlarini, xalq tarixi, etnografiyasini adabiyot va san’at tarixini, tilning tarixiy taraqqiyot bosqichlarini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Yozuvsiz tilning va xalqning tadrijiy taraqqiyotini o‘rganib bo‘lmaydi. Dunyodagi aksariyat tillar o‘z yozuviga ega. Yozuvning hozirgi ko‘rinishlari dastlabki shakllarning takomillashib borishi natijasida paydo bo‘ldi. Tadqiqotlardan ma’lumki,yozuvning dastlabki ko‘rinishlari ramziy ifodalar tarzida yuzaga kelgan.Fanda piktografik, logografik, ieroglifik,fonografik kabi yozuv turlari bor.