TILSHUNOSLIK TARIXIDAGI YO`NALISHLAR VA MAKTABLAR RЕJA: 1. Tilshunoslikda naturalizm yo`nalishi. Avgust Shleyxer ta`limoti 2. Tilshunoslikda psixologik yo`nalish: Geyman Shteyntal va Aleksand Afanasyevich Potebnya ta`limoti 3. “Yosh grammatikachilar” qarashlari 4. Rus tilshunoslik maktablari Tayanch so`zlar: naturalizm, kompendium, bоbо til, shajara daraxti, psixologizm, “Yosh grammatikachilar”, fonema, fakultativ variant, kombinator variant, divergensiya, konvergensiya. Tilshunoslik alohida, mustaqil fan sifatida XIX asrning birinchi choragida (1816-yilda) fanlar olamiga kirib keldi. Shak-shubhasiz, tilshunoslik ham boshqa qator fanlar kabi tadqiqotlar, tajribalar, izlanishlar, g`oyalar, kuzatishlar natijasi, “mahsuli” sifatida o`zining alohida o`rganish obyektiga va tekshirish metodiga ega bo`ldi. Qat`iy aytish mumkinki, jahon tilshunosligi fani ham shu kungi taraqqiyot bosqichiga yetib kelguncha uzoq tarixiy taraqqiyot davrini, “o`sish” davrini bosib o`tdi. U turli maktablar, oqimlar, ta`limotlar ta`sirida bo`ldi, olimlar tomonidan lisoniy hodisalar haqida aytilgan fikrlar qarama-qarshiligiga, til hodisalari haqida yaratilgan juda ko`plab manbalarga “guvoh bo`ldi”, shakllandi. Tilshunoslik tarixidagi naturalizm va psixologizm yo`nalishlari Avgust Shleyxer va Geyman Shteyntal nomlari va ularning ta`limotlari bilan bog`lanib, ayni bosqich XIX asrning taxminan 50-60-yillarini o`z ichiga oladi. Tilshunoslikda naturalizm yo`nalishi. Avgust Shleyxer ta`limoti Umumiy nazariy tilshunoslikning – til falsafasining asoschisi bo`lgan Vilgelm fon Gumboldt tomonidan tilning sistema sifatida talqin qilinishi, tilning organizm, organik bir butunlik sifatida berilishi Avgust Shleyxer, Ferdinand de Sossyur, Boduen de Kurtene kabi tilshunoslarning ta`limotlariga ta`sir qildi, ularning lisoniy g`oyalarida kuzatildi. XIX asrning o`rtalarida Yevropa tilshunosligida naturalizm oqimi (naturalizm – lotincha “natura” – “tabiat” degani) paydo bo`ldi. Ushbu oqimning mashhur vakili nemis olimi Avgust Shleyxer (1821-1863) edi. A.Shleyxer tilshunoslikdan tashqari botanika va falsafa kabi fanlarni ham o`rgandi. U dastlab Bonn, so`ngra Praga, Iyen universitetlarining dotsenti va professori sifatida ma`ruzalar o`qidi, 1858-yilda Rossiya fanlar akademiyasining muxbir a`zosi bo`ldi. A.Shleyxer hind-Yevropa tillarining umumiy masalalari bilan shug`ullandi, Litva tilini o`rganib, jonli nutq bo`yicha tadqiqotlar olib bordi, xalq og`zaki ijodiga oid materiallar to`pladi. U, shuningdek, qiyosiy-tarixiy va tipologik yo`nalishda german, slavyan, boltiq tillari bilan ham shug`ullandi. Bu qiziq! Olim ayni vaqtda umumnazariy fikrlarni ham ilgari suradiki, bu fikrlar tilshunoslar tomonidan e`tibor bilan qabul qilindi. Ushbu fikrlar tovush qonuni, analogiya, tilning sistem xarakterga egaligi, so`zning shakli va vazifasi haqidagi Avgust Shleyxer tillarni qiyosiy o`rganishda tovushlarning qonuniy o`zgarishlariga e`tibor berishni talab qildi. U fonetikani fonologiya deb atadi va so`zda tovush, shakl hamda funksiyani farqladi. g`oyalar bilan bog`lanadi. A.Shleyxerning mazkur nazariy qarashlari “Nemis tili” (1860) asarida bayon qilinadi. Bu qiziq! A.Shleyxerning eng mashhur asari “Hind- german tillari qiyosiy grammatikasining kompendiumi”dir (1861) (Kompendium – lot. qisqartirish degani. U yoki bu fanga oid muhim, asosiy qoidalarni, tushunchalarni ixcham, lo`nda bayon etish). Bu asar o`tgan yarim asr davomida hind-Yevropa tillarini qiyosiy o`rganishning yakuni sifatida maydonga keldi va 15 yil ichida to`rt marta nashr qilindi. Kompendiumda A.Shleyxer hind-Yevropa tilini (bobo tilni) qayta tiklab, uning har bir shoxobchasi qanday rivojlanishini ko`rsatmoqchi bo`ldi. Umumiy tilshunoslikda A.Shleyxer dastavval naturalistik oqimning yo`lboshchisi, tashkilotchisi sifatida tan olinadi. Uning naturalistik falsafasi “Darvin nazariyasi va til haqidagi fan” (1863) hamda “Insonning tabiiy tarixi uchun tilning ahamiyati haqida” (1865) kabi asarlarida o`z ifodasini topgan. A.Shleyxer naturalizmining – naturalistik falsafasining mohiyati uning tilni jonli, tabiiy organizm sifatida tushunishida ko`rinadi. U tilni jonli organizmlar kategoriyasiga Avgust Shleyxer hind-Yevropa tillarining bitta bobo tildan kelib chiqqanligi g`oyasini ilgari surdi. U hind-Yevropa tillarining taraqqiyotini “shajara daraxti” jadvali orqali tushuntirdi, ya`ni, uning fikricha, qachonlardir hind-Yevropa bobo tili mavjud bo`lgan, uning tarqalib ketishidan hozirgi hind-Yevropa tillari kelib chiqqandir. kiritadi. Aniqrog`i, A.Shleyxer tilning hayoti boshqa barcha jonli organizmlar – o`simliklar, hayvonlar hayotidan jiddiy farq qilmaydi. Tillar ham ular kabi o`sib rivojlanadigan yetuk davrga, so`ngra esa o`sishning eng yuqori darajasiga yetgan nuqtasidan borgan sari uzoqlashib, qariydigan davriga ega bo`ladi, deydi. A.Shleyxerning tilga naturalistik qarashi – biologizmi, ayniqsa, Ch.Darvinning “Turlarning paydo bo`lishi va tabiiy tanlash” (1859) nomli eng muhim asarining e`lon qilinishi bilan yana ham kuchaydi. “Tillar, - deydi Shleyxer, - insonning xohishidan tashqari paydo bo`lgan, o`sgan va ma`lum qonunlar asosida rivojlanadigan tabiiy organizmdir. Ular o`z navbatida qariydi va o`ladi”. “Tillar tovush materiyasidan tashkil topgan tabiiy organizmlardir... tillarning o`sishi ma`lum qonuniyatlar asosida yuz beradi”. Bu qiziq! A.Shleyxer organizm terminini tilga bog`liq holda to`g`ri ma`noda – biologik ma`noda talqin qiladi va shu o`rinda xatoga yo`l qo`yadi. U tilning ijtimoiy ahamiyatiga yetarli e`tibor bermaydi. Haqiqatda esa prof. S.Usmonov aytganidek, “Tillar tug`ilmaydi, balki urug` tilidan qabila tiliga, qabila tilidan elat (xalq) tiliga, undan esa millat tiliga tomon taraqqiy eta boradi. Bu tarixiy jarayonda ayrim urug`, qabila va elat tillari boshqa tillarga aralashib, singib ketishi ham mumkin. Bunday tillarni o`lik tillar deb atashadi. Ammo o`lik til organizm kabi butunlay o`lmaydi, uning elementlari boshqa tilda ma`lum darajada saqlanib Ta’kidlash lozimki, tilga nisbatan “jonli organizm” birikmasining qo`llanishi aslida Shleyxergacha ham mavjud bo`lgan. Masalan, XVIII asr mutaffakirlari, ayniqsa, Vilgelm fon Gumboldt tilni to`xtovsiz o`zgarib boruvchi sistema sifatida yoki jonli organizm sifatida tushuntiradi. Ammo olim bu o`rinda tilga nisbatan organizm tushunchasini biologik ma`noda emas, balki falsafiy ma`noda qo`llaydi. Ya`ni til o`lik mexanizm, alohida til belgilarining mexanik birlashuvi emas, balki doimo qoladi”. Boshqacha aytganda, tillar ham paydo bo`ladi, taraqqiy qiladi va ba`zan “o`ladi”. Ammo bu “o`lim” biologik emas, balki ijtimoiy-tarixiy xarakterga ega. Til “o`ladi”, qachonki shu tilda so`zlashuvchi jamiyat, xalq yo`q bo`lib ketsa. O`z davrida qator tilshunos olimlar: Madvig (1842), Maks Myuller (1861), Potebnya (1862), Boduen de Kurtene (1871) tilni jonli organizm deb atalishiga, tilni biologik ma`nodagi organizm bilan tenglashtirilishiga qat`iy qarshi chiqadilar va shunday fikrlarni qat`iy tanqid ostiga oladilar. Jumladan, “Til organizm emas” (Boduen), “Tilni organizm deb atash, demak, u haqda hech narsa demaslikdir” (Potebnya), “Organizm mustaqil yashaydi, so`z (til – R.R.) esa faqat inson bilan bog`liq holda uning nutq a`zosi orqali yashaydi” (Potebnya) va boshqalar. Demak, til – tabiiy organizm emas, balki u ijtimoiy hodisa. Tillar shu tillardan foydalanuvchi jamiyat bilan, xalq bilan birga paydo bo`ladi va taraqqiy qiladi. Til yo`q bo`lishi, “o`lishi”, aloqa quroli sifatida qo`llanmasligi mumkin, agar shu tilning egasi bo`lgan jamiyat, xalq yo`q bo`lsa yoki boshqa tilga o`tsa, boshqa tilni aloqa quroli sifatida qabul qilsa. Binobarin, u – til aloqa quroli sifatida o`z vazifasidan butunlay “ozod bo`ladi”. A.Shleyxer ta`limotida naturalizmdan tashqari yana tilning “hayoti” va taraqqiyotidagi ikki davr haqidagi muvaffaqiyatsiz, asossiz farazlar, g`oyalar ham bo`lgan. Ya`ni A.Shleyxer til hayotida ikki davrni ajratadi: Aniqrog`i, A.Shleyxer tilning «hayotini», taraqqiyotini 1) tillarning rivojlanish davri va 2) tillarning inqiroz davri kabi ikki asosiy davrga bo`ladi. Tillar taraqqiyotiga, ularning «hayotiga» bunday qarash aslida naturalizm ta`limotidan kelib chiqadi. Qolaversa, u Vilgelm fon Gumboldt kabi tillarning taraqqiyotini inson ruhi, psixikasi bilan bog`laydi: “Tarix va til... – bu inson ruhining birdan-bir almashtirib turadigan faoliyatidir”, deydi. 1) taraqqiyot davri (tarixgacha bo`lgan davr) 2) inqiroz davri (tarixiy davr) Xullas, A.Shleyxerning tilning ikki davri haqidagi ta`limoti, ya`ni tilning taraqqiyoti uning inqirozi, tanazzulidir, degan g`oyasi qator tilshunoslar tomonidan tanqid ostiga olindi. A.Shleyxer, uning ayrim xato g`oyalariga qaramasdan, o`z davrining buyuk tilshunosi edi. Uning umumiy va qiyosiy-tarixiy tilshunoslik taraqqiyotidagi, tilshunoslik tarixidagi xizmatlari nihoyatda kattadir. A.Shleyxerning lisoniy ta`limoti, asosan, haqqoniy, materialistik edi. U o`zining “Qiyosiy-lisoniy tadqiqotlar” va “Nemis tili” asarlarida til va tafakkurni dialektik munosabatda olib, tilni “talaffuz qilingan tovushlar orqali fikr ifodalash” deb ta`riflaydi. “Til bu fikrning tovush orqali ifodalanishidir”, deydi. Ayni fikrlardan til va tafakkurning o`zaro bog`liqligi, “bir butunligi”, ajralmas munosabatda ekanligi, shuningdek, tovushning moddiy hodisa sifatida til va nutqning materiali, moddiy asosi, moddiy “quvvati” ekanligi kabi fikrlar, xulosalar kelib chiqadiki, bu o`z davri uchun yuksak, ilg`or g`oyalar edi. Bu qiziq! Shuningdek, hind-Yevropa tillarining shajara daraxti sxemasining yaratilishi hamda tillarning morfologik tasnifining ishlab chiqilishi ham Shleyxer nomi bilan, uning lisoniy ta`limoti bilan bog`lanadi. Xullas, A.Shleyxer ta`limotida, aytilganidek, xato g`oyalarning, qarashlarning mavjudligiga qaramay, u va uning izdoshlari – naturalizm yo`nalishi, naturalizm maktabi tilga tabiiy-materialistik qarashni, g`oyani olib kirdi va tilshunoslikda til o`z tuzilishiga (strukturasiga) ega bo`lgan qismlardan iborat bir butun obyektdir – sistemadir, degan g`oyaning qat`iy qaror topishiga, tasdiqlanishiga xizmat qildi. Tilshunoslikda psixologik yo`nalish: Geyman Shteyntal va Aleksand Afanasyevich Potebnya ta`limoti. A.Shleyxerning o`z ta`limotida tilni jonli organizmga tenglashtirishi aslida tilni o`z tuzilishiga (strukturasiga) ega bo`lgan obyekt – sistema sifatida tushunishga, shunday fikrning qaror topishiga imkon beradi, tilni sistema va struktura deb tushunishga xizmat qiladi. Falsafiy tilshunoslikning asoschisi bo`lgan Vilgelm fon Gumboldt tomonidan tilning alohida shaxslarning ruhiy hayoti va tafakkuriga munosabati jihatidan o`rganilishi Geyman Shteyntal, Aleksandr Afanasyevich Potebnya, Ivan Aleksandrovich Boduen de Kurtene kabi tilshunoslarning ta`limotlarida – umuman tilshunoslikdagi psixologik yo`nalishda davom ettiriladi. Tilshunoslikdagi psixologik oqimning – psixologizmning eng yirik vakili, asoschisi, nemis nazariyotchi tilshunos olimi, Berlin universiteti professori Geyman Shteyntaldir (1823-1899). U umumiy tilshunoslik sohasida o`zini Gumboldtning shogirdi, uning g`oyalarini davom ettiruvchi deb hisoblaydi. Psixologizm sohasida esa u Iogann Gerbert (1776-1841) ta`limotining – assotsiativ psixologiyaning davomchisi edi. Ayni ta`limotga ko`ra narsa-hodisalar inson psixikasida o`zaro bog`liq holda bir-birlarini eslatadilar, esga tushiradilar. Bu qiziq! Demak, tildagi hodisalarning asosida ijtimoiy hodisalar, ijtimoiy taraqqiyot – jamiyat taraqqiyoti emas, balki individual faoliyat, individual taraqqiyot, inson psixikasi, uning fikriy faoliyati yotadi, ular hal qiluvchi rol o`ynaydi. Ana shunday g`oyalar, qarashlar bilan qurollangan psixologizm vakillari, jumladan, G.Shteyntal ta`limotidagi eng muhim g`oya nutqning individual akti insonning faoliyatidan, ijtimoiy jarayondan ajralganligidir. G.Shteyntalning lisoniy qarashlari, ta`limoti uning quyidagi qator ishlarida bayon qilinadi. Bular “Tillarning tasnifi til g`oyasining taraqqiyoti sifatida” Tilshunoslikdagi psixologizm oqimi naturalizmni qattiq tanqid ostiga oldi. Psixologizm naturalizmdan farqli unga zid holda tilni xudoning yoki odam ruhining aksi, ko`rinishi, ifodasi deb talqin qildi. Shunga ko`ra, til sof psixik, ruhiy hodisa sifatida bayon qilindi. Psixologistlar tilning taraqqiyotini alohida shaxslarning tafakkuridagi, ruhiyatidagi taraqqiyot bilan bog`liq deb hisobladilar. (1850), “Tilning paydo bo`lishi” (1851), “Grammatika, mantiq va psixologiya” (1855), “Til qurilishining eng muhim tiplari xarakteristikasi” (1860), “Psixologiya va tilshunoslikka kirish” (1871), “Gumboldtning tilshunoslikka oid asarlari va Gegel falsafasi” (1848), “Falsafa, tarix, psixologiya va ularning o`zaro munosabati” (1863) va boshqalar. Tilshunoslikdagi psixologik oqim vakillari tilni individual psixika faoliyatining maxsus mexanizmi, alohida inson ongidagi tasavvurlarning mexanizmi sifatida yoki xalq psixologiyasining spetsifik namoyon bo`lishi sifatida talqin qilishlarini talab qiladilar. Ushbu g`oyaning dastlabkisi individual psixologizm bilan bog`lanib, bunda alohida individ va uning psixikasi asos bo`lib hisoblanadi. Ushbu g`oyaning keyingisi esa ijtimoiy psixologizm bilan bog`lanadi. Ijtimoiy psixologizmning diqqat markazida xalq, jamiyat, millat turadi. Xullas, tilshunoslikdagi psixologik yo`nalish naturalistik yo`nalish ta`limotiga qarshilik ko`rsatuvchi oqim sifatida, qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning psixologik yo`nalishi sifatida yuzaga keldi va tilshunoslikdagi lisoniy biologizmni chetlashtirdi. G.Shteyntal individual psixologizm vakili sifatida maydonga keldi. G.Shteyntal lingvistik ta`limotining psixologik asosi bo`lib, I.Gerbertning assotsiativ psixologiyasi hisoblanadi. Assotsiativ psixologiya inson ongining barcha faoliyatini tasavvurlar munosabatiga, psixik assotsiatsiyalar, aloqalar mexanizmiga bog`laydi, so`zni esa tasavvurlar kompleksi bilan, assotsiatsiyalar bilan bog`liq deb hisoblaydi. Insonning psixik faoliyati fikrlash jarayoni sifatida tasavvurlar assotsiatsiyasidir, aloqasidir, bog`lanishidir. Psixologizm tilni faqat tafakkur quroli va fikrni ifodalash vositasi sifatida belgilaydi. Til psixologik konsepsiyasining jiddiy xatosi tasavvurlar rolining oshirib yuborilishi, tushunchalar rolining esa pasaytirilishi, kamaytirilishidir. Psixologizm tilning ijtimoiy hodisa sifatidagi o`ziga xosligini inkor qiladi. Aleksandr Afanasyevich Potebnya Rossiyada tilshunoslikdagi psixologizm oqimining eng ko`zga ko`ringan yirik vakili rus va ukrain filologi Aleksandr Afanasyevich Potebnyadir (1835- 1891). A.Potebnya rus, ukrain va jahon tilshunosligi fanining buyuk vakili bo`lib, slavyan va boltiq tillarining mashhur tadqiqotchisi hisoblanadi. 1860-yilda “Slavyan xalq poeziyasidagi ba`zi belgilar (simvollar) haqida” mavzusidagi magistrlik dissertatsiyasini yoqlaydi. U 1863-yilda ushbu universitetning dotsenti unvoniga sazovor bo`ladi. 1856-yilda Moskva arxeologiya jamiyatining haqiqiy a`zoligiga o`tadi, 1875-yilda universitet professori bo`ladi va shu yili Rossiya fanlar akademiyasining muxbir a`zoligiga saylanadi. A.Potebnya ilmiy faoliyati davomida tilshunoslikning umumfalsafiy masalalari, umumiy tilshunoslik, sintaksis, semantika, etimologiya, fonetika, dialektologiya, adabiyot nazariyasi, folklor, etnografiya va boshqa muammolar bilan shug`ullanib, qator jiddiy asarlar yaratdi. A.Potebnyaning eng muhim asarlari “Fikr va til” (1862) hamda IV tomdan iborat “Rus grammatikasidan lavhalar”dir (1874). A.Potebnya ilmiy faoliyatining dastlabki davrlaridanoq keng qamrovli tilshunos sifatida ko`rindi. Bu qiziq! A.Potebnya til o`zining obyektiv qonunlariga egaligini ta`kidlab, til hodisalarini til sistemasining o`zi orqali, o`zi bilan bog`lab tushuntirishga harakat qildi. Aniqrog`i, A.Potebnya ta`limotidagi bosh g`oya til faktlarini, hodisalarini sistemada va tarixiy jarayonda o`rganish bo`ldi. U til hodisalarining izohini, sababini psixologiyadan emas, balki tilning o`zidan qidirdi. Chunki A.Potebnya U birinchilardan bo`lib, A.Shleyxer ta`limotiga – uning biologizmi va hind-Yevropa tillari taraqqiyotining ikki davri (rivojlanish va inqiroz davri) haqidagi noto`g`ri nazariyalarga qarshi chiqdi. A.A. Potebnya tilni xalqning ijod mahsuli deb hisoblaydi. uchun til doimiy faoliyatdir. Demak, til doimiy faoliyat, jarayon ekan, unda lisoniy hodisalarning, yangiliklarning, o`zgarishlarning to`xtovsiz ravishda bo`lib turishi tabiiy, mantiqiy bir holdir. Chunki til egasi bo`lgan jamiyat doimo taraqqiyotda, rivojlanishda, “o`sishda”dir. A.Potebnya fikricha, so`zlovchi va tinglovchi o`rtasidagi umumiylik har ikkovining ham aynan bir xalqqa, bir millatga tegishliligi bilan belgilanadi. U til va tafakkur munosabatiga to`xtalar ekan, fikrning hosil bo`lishi va o`zining ifodasini topishi, voqelikka aylanishi faqat til yordamida, til materialida yuz berishini ko`rsatadi. Shuningdek, u tilning faqat tafakkur – fikrlash jarayoni bilangina emas, balki umuman inson psixikasi bilan bog`liqligini qayd etadi. U tillarni qiyosiy-tarixiy tekshirish bilan bevosita shug`ullanmagan bo`lsa- da, ammo ayni tadqiqot metodini yuqori baholaydi. A.Potebnyaning grammatikadagi mazmun va shaklning o`zaro ta`siri va murakkab munosabatini ochib berish bilan bog`liq grammatik ta`limoti rus tilshunosligi fanining qo`lga kiritgan katta yutug`i bo`ldi. A.Potebnya ta`limotining muhimligi shundaki, tildagi forma bu faqat ifodalovchigina emas, balki ifodalanuvchi hamdir. Bunda ikki turdagi: real (mustaqil-leksik) va formal ma`nolar nazarda tutiladi. A.Potebnya so`zning real (yoki mustaqil) ma`nosida ikki turdagi, ikki xil ma`noni – yaqindagi ma`noni va uzoqdagi ma`noni ajratadi. Yaqindagi ma`no bu tilga oid bo`lib, izohli lug`atlarda qayd etiladigan ma`no. Anig`i, ushbu ma`no so`zlovchi uchun ham, tinglovchi uchun ham – barcha uchun umumiy, tushunarli – xalqchil bo`lgan ma`nodir, real, obyektiv ma`nodir. Shunga ko`ra o`zaro fikr almashuvchilarda bir-birini o`zaro tushunish, anglash jarayoni yuz beradi. So`z masalasi, til va tafakkur munosabati masalasi kabi, A.Potebnya ta`limotining bosh g`oyasi hisoblanadi, uning asarlarida markaziy o`rinni egallaydi. Har qanday so`z uch elementdan: tovush, tushuncha va ma`nodan tashkil topadi. So`z tovushsiz bo`lishi mumkin emas. So`zdagi tovush, - deydi A.Potebnya, belgi emas, balki belgining qobig`i yoki uning formasi (shakli)dir, belgining belgisidir. So`z faqat tovushlar birligi bo`lmay, ayni vaqtda u tushuncha va ma`no birligidan ham iboratdir. So`zda tovushdan tashqari yana so`zning ichki formasini tashuvchi, ifodalovchi ma`noning belgisi ham mavjud. Ma`noning belgisi simvol (ramz) bo`lib, so`zlarni sistemaga aylantiradiki, u fikr va ma`noni shakllantirish va uzatish qobilyatiga ega bo`ladi, ammo so`zning mazmunini hosil qilmaydi. A.Potebnya so`zning haqiqiy hayoti nutqda amalga oshishini, so`zning ma`nosi esa faqat nutqda reallashishini ta’kidlaydi va so`zning nutqda har gal turlicha ma`no ifodalashini qayd etadi. A.Potebnya fikricha, inson fikri mazmuniga ko`ra yo obraz yoki tushunchadir. Faqat so`z fikr taraqqiyotining vositasi, obrazni tushunchaga o`zgartirish vositasi bo`lib xizmat qiladi. A.Potebnya so`z haqida – so`zning ichki formasi haqida fikr yuritar ekan, uning uchun ichki forma, dastavval, so`zning eng muhim xususiyatlaridan biri sifatida har qanday so`zni tushunish uchun imkon yaratadi. Shunga ko`ra, ichki forma so`zning “etimologik ma`nosi” yoki “so`zning eng yaqin etimologik ma`nosi” sifatida qaraladi. Umuman, A.Potebnya, har bir so`zda tashqi formani, ya`ni qismlarga ajraluvchi, bo`laklanuvchi tovushni va ichki formani – ma`noni farqlaydi. Uzoqdagi ma`no esa tilga oid bo`lmay, balki muayyan mutaxassislikka tegishli bo`lib, maxsus terminologik va predmet (ensiklopedik) lug`atda beriladi. Anig`i, ushbu ma`no individual – “shaxsiy” bo`lib, xususiyligi bilan – xalqchil emasligi bilan, barcha uchun bir xilda tushunarli bo`lmasligi – subyektivligi bilan ajralib turadi. Xullas, A.Potebnya o`zining lisoniy qarashlarida, ta`limotida tilshunoslik fanining murakkab va muhim masalalari haqida chuqur fikr yuritib, tilshunoslikdagi psixologizm oqimining vakillaridan farqli holda til va tafakkurni o`zaro bog`liq holda oladi, ularning birini ikkinchisidan ajratmaydi. Ayni vaqtda mantiqiy va lisoniy kategoriyalarning ham o`ziga xosligini ta`kidlaydi. “Yosh grammatikachilar” qarashlari Umumiy tilshunoslikning asoschisi Vilgelm fon Gumboldt sanaladi. U tilning ilmiy nazariyasini qiyosiy-tarixiy metod asosida yarata boshlagan. Uning asosiy ishi – “Inson tili tuzilishining har xilligi va uning inson naslining ma`naviy taraqqiyotiga ta`siri” asari 1836-yilda vafotidan so`ng akasi Aleksandr Gumboldt tomonidan chop etilgan. XIX asrning 1850-1860 yillarida bu metod Avgust Shleyxer (1821-1868) va Geyman Shteyntal (1823-1899)lar tomonidan rivojlantirildi. 1861-1862 yillarda Shleyxerning asosiy ilmiy ishi dunyo yuzini ko`rdi va unda o`tgan 50-yil davomida bajarilgan hind-Yevropa tillarining qiyosiy-tarixiy tadqiqi umumlashtirildi. Shteyntal tillarning kelib chiqishi, tillarni tasniflash va tilshunoslik tarixi haqida ilmiy ishlar yozdi. Bu qiziq! 1870-1900 yillar qiyosiy-tarixiy metod taraqiyotining ikkinchi bosqichi bo`lib, “Yosh grammatikachilar” tadqiqotlari bilan bog`liqdir. “Yosh grammatikachilar” tilni tarixiy hodisa deb hisoblashgan va bu fikr German Paul tomonidan “Til tarixi tamoyillari” kitobida qayd qilingan. Bu fikrni Shleyxerning tilga biologik hodisa sifatida qarash («til – tabiiy organizm») fikri bilan solishtirish mumkin. “Yosh grammatikachilar”, shuningdek, tovush o`zgarishlaridagi qonuniyatlarni aniqlashgan, ular tirik tillar va dialektlar o`rganilishi lozim deb hisoblashgan. “Yosh grammatikachilar” vakillari sifatida German Paul, Karl Brugman, German Ostgof, Bertold Delbryuklarni ko`rsatish mumkin. Yosh grammatikachilar til faktlarini aniq kuzatishgan bo`lsa-da, ular umumiy nazariy muammolarni olg`a surishga jur`at etishmadi. Masalan, “Parij lingvistik jamiyati” nizomida quyidagi band bo`lgan: “Jamiyat tilning kelib chiqishi va xalqaro sunhiy tilning yaratilishi sohasida ish olib bormaydi”. “Yosh grammatikachilar” A.Shleyxerning lingvistik biologizm g`oyasiga qarshi chiqishgan bo`lishsa-da, sun`iy yo`l bilan yaratib bo`lmaydigan tilning tirik organizmga o`xshash tomonlari haqida ham so`z yuritishgan. Yosh grammatikachilar fonetik o`zgarishlarni chuqur tadqiq etishdi, undagi qat`iy qonuniyatlarni, analogiyalarni, o`zlashmalarni va neologizmlarni ajratib ko`rsatishdi. Ular ta`limotiga induvidualizm va psixologizm g`oyalari xos bo`lgan. Shunday qilib, ular tildagi o`zgarishlar sabablarini jamiyatdagi o`zgarishlardan emas, balki inson ruhiyatidagi o`zgarishlardan izlashgan. Masalan, ular zamonaviy rus tili uni o`rganmagan bola uchun o`lik tildir, lekin o`lik til hisoblangan lotin tili esa bu tilni mukammal bilgan filolog-klassik uchun tirik til sifatida namoyon bo`ladi, deb hisoblashgan. Bu qiziq! German Paul tarixiylikning rolini bo`rttirib, “tilshunoslik fani to`lig`icha tarixiydir” va til tizimi haqidagi har qanday tarixiy bo`lmagan ish ilmiy ish emas deb ta`kidlagan. “Yosh grammatikachilar”ning yana bir kamchiligi ularning faqat alohida shakl va kategoriyalarni o`rganishgani va ularda til tizimi degan tushunchaning mavjud bo`lmaganligidadir. Qiyosiy-tarixiy metod taraqqiyotining uchinchi bosqichi Aleksandr Potebnya, Gugo Shuxardt, Boduen de Kurtene, Ferdinand de Sossyur va boshqa olimlar faoliyati bilan bog`liqdir. Bu davrda sotsiologik tilshunoslik (ya`ni tilning ijtimoiy vazifalarini muloqot vositasi sifatida ajratish), dialektologiya va dialektografiya sohalari taraqqiy qildi. G.Shuxardt so`zni u anglatgan predmetlar bilan bog`liqlikda o`rganishga chaqiradi. Uning “So`z va narsalar” asari (1912) shu nomli lingvistik maktabning yaratilishiga turtki bo`ldi. Avstriyalik tilshunos Rudolf Meringer tomonidan chop etiladigan “So`z va narsalar” jurnali ushbu maktabga shunday nom berdi. Shuningdek, neolingvistika (Italiyada XX asrning 20-yillarida) oqimi vujudga keldi: bu oqim talqinicha, til ijtimoiy hodisa emas, balki individual hodisadir; yagona til mavjud emas, balki dialektga xos bo`lgan izoglosslar birligi bor, xolos. Asos hind-Yevropa bobo tilidagi bir qator izoglosslarning kashf etilishidir. To`rtinchi davr (hozirgi davr). Turkiya va Suriya hududlarida qudratli davlatchilik mavjud bo`lgan. Bu yerda xettlar istiqomat qilishgan. Arxeologik qazishmalar paytida olimlar mixxat belgilar tushirilgan o`n minglab loydan yasalgan lavhalarni topishgan. Matnlarning ko`pchiligi akkad tilida yozilgan bo`lib, bu til Qadimgi Sharqda o`ziga xos “lotin tili” vazifasini o`tagan. Lekin noma`lum tilda yozilgan matnlar ham ko`p edi. Olimlar bu til – xett tili degan xulosaga kelishdi. Xett tili sirlarini esa qiyosiy-tarixiy metod tamoyillarini qo`llagan buyuk chex olimi B.Grozniy ochishga muvaffaq bo`ldi. Xett tili ma`lumotlari hind- Yevropa tillari tarixini chuqurroq va aniqroq o`rganishga va qiyosiy-tarixiy metodni rivojlantirish va mukammallashtirishga yordam beradi. Xett tili sirlarini ochish olimlarga eramizdan oldingi XVIII asrgacha bo`lgan qadimiy davr qa`riga kirib borish imkoniyatini berdi. Chunki xett tilining kelib chiqishi (demak, hind- Yevropa tili ham) shu davr bilan belgilanadi. Xett tilidagi “vadar” va rus tilidagi “voda” va xett tilidagi “nebis” va rus tilidagi “nebesa” bir xil ma`nolarga ega. Rus tilida va xett tilida 3 sanoq soni “tri” deb talaffuz qilinadi. Xett tili rus, ingliz, yunon, litva va boshqa hind-Yevropa tillari bilan qarindosh bo`lib chiqdi. Bu davrda, shuningdek, sinxron tilshunoslik, glottoxronologiya, strukturalizm va boshqa yo`nalishlar ham taraqqiy eta bordi. Rus tilshunoslik maktablari XX rus tilshunosligi asosida yagona falsafiy ta`limot – dialektik materializm ta`limoti yotadi. Aniqrog`i, ushbu tilshunoslikning falsafiy asosi bo`lib, dialektik materializm hisoblanadi. Yagona falsafiy asosga qurilgan ushbu davr tilshunosligining eng muhim, asosiy xususiyatlaridan biri bizdan tashqari va bizga bog`liq bo`lmagan holda mavjud obyektiv voqelikning, undagi predmet- hodisalarning birlamchiligini, bizning ongimizda aks etishini, til orqali anglashinishini, ifodalanishini ta`kidlash va targ`ib qilish bo`ldi. Tilni o`ziga xos, alohida murakkab hodisa sifatida tushuntirishdi. Tilning murakkabligi, o`ziga xosligi shundaki, u “xom-ashyosiga” (materialiga, tovush va harflariga) ko`ra moddiy hodisadir. Haqiqatan, til moddiy tovushlarsiz o`zining jamiyatdagi eng muhim vazifasini – aloqa vositasi bo`lish funksiyasini amalga oshira olmaydi. Aniqrog`i, til real ong sifatida faqat belgilar orqali – tovush materiali orqali ta`sir qilish quvvatiga, haqiqiy, chinakam faktga, “predmetga” aylanadi, ega bo`ladi. Ammo til ayni vaqtda ijtimoiy hodisadir. Har bir tilning eng muhim umumiy belgisi uning ijtimoiy vazifani bajarishidir – jamiyat a`zolariga aloqa vositasi sifatida xizmat qilishidir. Demak, til aloqa vositasi sifatida shu tilda so`zlashuvchi, fikr ifodalovchi xalq bilan, millat bilan mustahkam, ajralmas bog`liqdir. Tilning taraqqiyoti xalqning taraqqiyoti bilan bog`langandir. Demak, tilning ijtimoiy mohiyati, bir tomondan, uning jamiyatda paydo bo`lishi va jamiyatda rivojlanishi bilan belgilansa, ikkinchi tomondan, tilning bosh vazifasi – kommunikativ funksiyasi uning ijtimoiy xarakteri bilan – tilning faqat jamiyatdagina aloqa vositasi, aloqa quroli bo`lishi bilan belgilanadi. Xullas, til jamiyatda quyidagi qator vazifalarni bajarishda namoyon bo`ladi: 1. Til – aloqa vositasi. 2. Til – o`zgalarga ta`sir qilish vositasi. 3. Til – fikrni shakllantirish va ifodalash vositasi. 4. Til – bilish vositasi. 5. Til – insonning spesifik xususiyatlaridan biri. 6. Til – xalq va millatning eng muhim belgilaridan biri. 7. Til – madaniyat, ma`naviyat va ma`rifatni namoyon qilish vositasi va boshqalar. Sobiq sho`ro davri tilshunosligining, ayniqsa, tilshunoslik nazariyasiga,