“TILSHUNOSLIKKA KIRISH” FANINING PREDMETI, MAQSAD VA
VAZIFALARI.
Reja:
1. “Tilshunoslikka kirish” fanining predmeti, maqsad va vazifalari.
2. Tilshunoslikning boshqa fanlar sirasidagi o‘rni.
3. Til va uning ta’rifi masalasi.
4. Tilning paydo bo‘lishi haqidagi nazariyalar.
“Tilshunoslikka kirish” fani tilshunoslikning asosiy masalalarini, tilning paydo
bo‘lishi va til taraqqiyotidagi umumiy qonuniyatlarni, til tavsifi borasida gi muhim
jihatlarni o‘rganadi. Til kishilar o‘rtasidagi munosabatning eng muhim quroli bo‘lib,
jamiyat taraqqiyoti jarayonida shakllangan va umuminsoniy manfaatlarga xizmat
qiladi. Tilning paydo bo‘lishi va rivojlanishi jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liq ekan,
inson kamoloti haqida fikr yurituvchi barcha fanlarning o‘rganish manbai tilga
aloqador hisoblanadi . Tilning tabiati, mohiyati kishilik jamiyatida bajaradigan
vazifasi, strukturasi va bu strukturani tashkil etgan elementlarning o‘zaro
munosabati, uning ichki mexanizmi, ishlash principlari kabi muhim masalalarni
ilmiy o‘rganishni, tilni har taraflama tadqiq qilishni talab qiladi. Til kishilik jamiyati
mahsulidir. Tilsiz hech bir voqelik va hodisani, insonning tabiatda, jamiyatda tutgan
o‘rnini, jamiyat taraqqiyoti yo‘llarini bilish, o‘rganish mumkin emas. Tilshunoslik
fanining asosiy problemalaridan biri tilning ushbu fanning predmeti sifatidagi
ta'rifidir. Ma'lumki, tabiiy inson tili faqat tilshunoslikda emas, balki yana bir qator
fanlar tomonidan o‘rganiladigan murakkab obyekt bo‘lib, har bir fanning tilga
bergan ta'rifi ham turlicha bo‘lishi mumkin. Hattoki, tilshunoslik fanining o‘zida
ham tilning yagona ta’rifi yo‘q. Tilning ta'rifi masalasi tilshunoslik fani tarixidagi
eng muhim masalalardan biri bo‘lib, fan tarixida turlicha talqin qilingan va hozirgi
kunda ham turli ilmiy maktablar va oqimlar orasida keskin bahslarga sabab
bo‘lmoqda. Darhaqiqat, tilshunoslikda mavjud bo‘lgan har bir nazariya, avvalo tilni
qanday tushunishga asoslanadi. Tilni qanday tushunishning til haqidagi nazariyani
yaratishda ahamiyati katta. Tilshunoslik fanining ob yekti, predmeti va tilni ilmiy
o‘rganish metodlari kabi masalalar ma'lum darajada tilni qanday tushunishga
bog‘liqdir. Tilshunoslik tarixida tilni turlicha ta'riflash fanning predmetini ham
turlicha tasavvur qilishga sabab bo‘ldi. Shuning uchun bu masalaning tilshunoslik
tarixi asosiy etaplarida qanday hal etilganligini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir.
Tilshunoslik fanining pridmeti, o‘rganish manbai o‘z ichki qonuniyatlariga ega
bo‘lgan murakkab tizim –tildir. Tilning o‘ziga xos xususiyatlarini, taraqqiyot
qonuniyatlarini o‘rganish mazkur ijtimoiy hodisaga har tomonlama to‘liq ta’rif
berish imkonini yaratadi . Til umumiy qonuniyatga bo‘ysunuvchi o‘ziga xos ramzlar
tizimi bo‘lib, kishilik jamiyatidagi aloqa - munosabatning eng muhim quroli, fikr
ifodasi hamda fikr yuritish asosi , voqelikni avloddan avlodga yetkazuvchi , insoniy
kechinmalarni, his –tuyg‘ularni ifoda etuvchi vositadir. Tilshunoslik tarixida tilga
turlicha yondashuvlarni kuzatish mumkin . XX asrdan boshlab tilshunoslik fanining
predmetini aniqlashda yangi davr boshlandi. Hozirgi zamon tilshunoslik fanining
asoschisi mashhur shveysariyalik olim F. de Sossyur (1857-1913) nazariyasi
ta'sirida tilshunoslik fanining predmeti masalasi ham yangicha tus oldi. F. de
Sossyurning fandagi asosiy xizmati shundan iboratki, u birinchilar qatori tilning
murakkab hodisa ekanligini aniqlagan holda, yangi mukammal va aniq, shakllangan
umumiy tilshunoslik nazariyasini yaratib berdi. Tilshunoslik fanining predmetini
aniqlash va uni ta’riflashga intilgan F.de Sossyurning qarashlari tilshunoslik
tarixidagi muhim masalalarni hal etishda sezilarli ta’sir ko‘rsatdi . F.de Sossyur
fikricha , til kishilik jamiyatida bajaradigan vazifasiga ko‘ra aloqa quroli , fikr
ifodalash vositasidir; ijtimoiy tabiati jihatidan til madaniy –tarixiy va ijtimoiy hodisa
, ichki tuzilishiga ko‘ra sof belgi - ishoralar tizimidir . Boshqa bir qator olimlar
(A.Shleyxer,
G.
Paul,
M.
Myuller),
tilshunoslik
maktablari
(“Yosh
grammatikachilar“ maktabi, Praga strukturalizmi, Kopengagen strukturalizmi,
Amerika strukturalizmi) tilning asl mohiyatini ochib berish masalasiga o‘z nuqtayi
nazarlaridan yondashdilar. Ularning fikr - mulohazalari tilshunoslik sohasida
erishilgan yutuqlardan hisoblansa–da, mazkur qarashlarning ba’zi jihatlari
cheklangan edi. Tilshunoslikning umumiy va xususiy tilshunoslik ; nazariy
tilshunoslik, amaliy tilshunoslik kabi qator bo‘limlari mavjud bo‘lib, tilning ayrim
jihatlari asosida umumiy qoidalar chiqariladi. Til - ijtimoiy hodisa. Til jamiyat
taraqqiyoti jarayonida yuzaga kelgan. Til - tabiiy, biologik hodisa emas ; tilning
mavjud bo‘lishi va uning taraqqiyoti tabiat qonunlariga bo‘ysunmaydi. Til butun
jamiyat tarixi jarayonidagi tadrijiy davrlarning mahsuli sifatida umuminsoniy
manfaatga xizmat qiladi .
II. Tilshunoslik tilning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, til va tafakkur, til va
jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar, tilning jamiyatdagi o‘mi, ichki tuzilishi - tilning
tasnifi, uni tahlil qilish usullari va shu kabi masalalarni o‘rganadigan- fandir. Tilni
tilshunoslikdan tashqari falsafa, mantiq kabi boshqa fanlar ham o'rganadi. M
a’lumki, tafakkurga daxldor masalalar mantiq ilmining mavzusidir. Shu tufayli
mantiqchilar tafakkur qonuniyatlari bilan birga, fikming tilda aks etishini
o‘rganmasliklari mumkin emas. Undan tashqari, til va tafakkur bir-biri bilan uzviy
bog‘langan, biri - ikkinchisisiz yashay olmaydigan hodisadir, tafakkur tilda
yashaydi, har qanday nutq asosida esa tafakkur yotadi. Mantiq tilni ana shu
yo‘nalishda o‘rganadi. Tilning paydo bo‘lishi va rivojlanishi jamiyat taraqqiyoti
bilan bog‘liqligi tufayli til sotsiologlar tomonidan ham o‘rganiladi. Jamiyat tarixiy
taraqqiyoti jarayonida sodir bo‘lgan voqea va hodisalar tilde aks etmay qolmaydi.
Shunga ko‘ra, tarixchilar til tarixiga, tilshunoslar esa o‘z navbatida tarix faniga
murojaat qilmay ilojlari yo‘q. Demak, tilshunoslar tilga oid masalalarni hal qilishda
etnografiya, psixologiya, antropologiya, matematika, geografiya, fizika va boshqa
fanlarga oid materiallar va xulosalardan foydalanadilar. Shunday qilib, til faqat
tilshunoslik emas, balki boshqa fanlar uchun ham o‘rganish sohasi sifatida namoyon
bo‘ladi. Bu sohadan har bir fan o‘z mavzusini ajratib oladi. 0 ‘rganilish sohasini
ajratib olish nuqtai nazaridan tilshunoslik ikki turga: mikrolingvistika fkichik
tilshunoslik) va makrolingvistika (katta tilshunoslik)ga ajratiladi.
Mikrolingvistika - tilning faqat ichki, ya’ni fonetik, leksik va grammatik
tuzilishini, makrolingvistika esa, tilni boshqa fanlar bilan qo‘shilib o‘rganadi.
Makrolingvistika -tiln in g paydo b o ‘lishi va uning taraqqiyot qonunlari, tilning
ijtim oiy m ohiyatini: uning tafak k u r bilan munosabatini, til va boshqa signal
sistemalari orasidagi o‘xshashlik va farqlami, tilning tarqalishi - idialekt (shaxsiy
sheva), yangi til masalalari kabi muammolami o‘z ichiga oladi. Hozirgi kunda til
nima degan savolga olimlar turlicha javob beradilar. Xususan:
- «TIL tafakkurni ifoda qiluvchi ishoralar majmuidir» (F.de Sossyur).
- «Til - odam ongining ishtirokisiz, uning tashqi dunyoga nisbatan bo ‘Igan
mexanik harakatidir».
- «Til fikrni ifoda qilishga mo ‘Ijallangan, talaffuz qilinadigan, chegaralangan
toyushlar majmuidir» (B.Grosse), degan fikrlar mavjud.Bu fikrlaming birortasi, ular
garchi bir-birini to‘ldirsa ham, tilning to ‘liq ta ’rifi emas, chunki ular tilning ijtimoiy
mohiyatini ochib berolmaydi. Olimlar tilning kishilik jamiyatida tutgan o ‘rni
naqadar muhim ekanini ko‘rsatib, «til kishilarning eng muhim aloqa vositasidir»,
deb ta’riflaydilar. Til yakkayu yagona aloqa vositasi emas. Aloqa boshqa vositalar
orqali ham o‘matilishi mumkin. Masalan, Morze alfaviti, imo-ishoralar, A frikada
uzoq m asofaga axborot berish uchun qo‘llaniladigan nog‘ora tovushlari, Kanar
orollarida ishlatiladigan «Hushtak-tili» shular jum lasidandir. Lekin bular tilga
nisbatan yordam chi, ikkinchi darajali vositalardir. Til va boshqa aloqa vositalari
orasida o‘xshashlik va farqlar mavjud. Bu vositalami birbiri bilan birlashtiradigan
xususiyatlar quyidagilar:
- jikr va hissiyotlarni ifodalaydi;
- ijtimoiy, chunki jamiyat tomonidan yaratilib, unga xizmat qiladi;
- moddiy (tovush to ‘Iqinlari, grafik chizmalar va boshqa vositalar orqali
amalga oshiriladi);
-obyektiv borliqni aks ettiradi.Ular orasidagi farq esa quyidagilarda namoyon
bo‘ladi:
1. Til fikr va hissiyotlarni ifoda qiluvchi vosita. Inson uni barcha faoliyatida
qo‘llaydi. Boshqa aloqa vositalarining ishlatilish ko‘lami cheklangan, m asalan,
ko‘cha harakati belgilari asosan haydovchilarga xizmat qiladi, boshqa yerda
ishlatilmaydi.
2.
Til
quruq
axborotning
o‘zinigina
bir
shaxsdan
ikkinchi
shaxsga
yetkazmasdan,
balki
gapiruvchining
bu
axborotga
munosabatini,
uning
xohish-istagi
va
bahosi,
ruhiy
holotini
aks
ettiradi.
3.
Tildan boshqa barcha signal sistemalari sun’iydir.1
Ular odamlar
tomonidan yaratiladi va sharoitga ko‘ra o‘zgartirilishi mumkin. Sun’iy
vositalaming
yaratilishida
odamlaming
hammasi
emas,
balki
mazkur
sohani
yaxshi
biluvchi
kichik
bir
guruh
ishtirok
etadi.
Til
esa
odamlaming
istak-xohishlariga
bog‘liq
bo‘lmaydi,
uni
jamiyat
a’zolari
o‘z ixtiyorlari bilan o'zgartira olmaydi. Til asrlar davomida jamiyatga
xizmat
qiladi,
ulaming
ehtiyojlarini
to‘la-to‘kis
bajaradi,
garchand
til
o‘zgaruvchan
hodisa
bo
‘lsa-da,
u
faqat
o‘zining
ichki
obyektiv
qonunlari asosida rivojlanadi. Shu bilan birga shuni ham qayd qilish
kerakki, jamiyat bo‘lmasa, til boimaydi; jamiyat tilni kundalik hayotida
qo‘llamasa, u (til), rivojlanmaydi. Demak, til va jamiyat doimo birbirini taqozo
etadi.
Boshqa
signal
tizimlari
tilga
nisbatan
ikkilamchi,
unga
qo‘shimcha
vosita
sifatida
namoyon
bo‘ladi,
tilni
to‘ldiradi.
Shunday
qilib,
til
o‘ziga
xos
semiologik
sistema
(ya’ni,
ishoralar
sistemasi) bo‘lib, jamiyatda asosiy va eng muhim fikr almashish quroli,
jamiyat
tafakkurining
rivojlanishini
ta’minlovchi,
avloddan-avlodga
madaniy-tarixiy meros va an’analami yetkazuvchi vosita xizmatini o‘taydi.
III.
TILLARNING
SHAKLLANISHI
VA
TARAQQIY
QILISHI
Til
kishilar
o‘rtasidagi
munosabatning
eng
muhim
quroli
bo‘lib
,
jamiyat
taraqqiyoti
jarayonida
shakllangan
va
umum
insoniy
manfaatlarni
ifoda
etadi.
Tilning
paydo
bo‘lishi
va
rivojlanishi
insoniyat
jamiyati
bilan
mustahkam
bog‘liq
.
Til
insoniyat
tarixi
qadar
qadimiydir
.
Xalq
qardosh
qabilalar
ittifoqi
sifatida
shakllangan
murakkab
tarixiy uyushmadir. Xalqning asosiy belgilari: umumiy til , umumiy
hudud
,
madaniyat
va
ma’naviyat
muhitning
umumiyligidir
.
Xalqning
asosiy
belgilaridan
biri
bo‘lgan
milliy
til
o‘zaro
farqlanuvchi
,
yetakchi
,
iqtisodiy
va
madaniy
markaz
tili
sifatida
namoyon
bo‘ladi
.
Tilning
paydo
bo‘lishi
masalasi
insoniyatni
qadimdanoq
qiziqtirib
keladi
.
Tilning
paydo
bo‘lishi
juda
murakkabdir
.
Bu
masala
faqat
tilshunoslikning
emas
,
boshqa
ko‘p
fanlarning:
antropologiya
,
psixologiya
va
etnografiya
kabi
fanlarning
ham
o‘rganish obyektidir. Tilning paydo bo‘lishi masalasi – til qachon va qayerda paydo
bo‘lgan
,
dastlab
nechta
til
bo‘lgan
,
u
yoki
bu
tillar
qanday tuzilishda bolgan va shu kabi savollarga hali ilmiy asoslangan
mukammal
javob
topilgan
emas.
Ba’zi
olimlarning
fikricha,
til
taxminan
besh
yuz
ming
yillar
ilgari
paydo
bo‘lgan
.
Ma’lumki,
til
boshqa
narsa
va
hodisalar
singari
o‘zgaruvchandir.
Shunday ekan , besh yuz ming yil ichida tillarda qanday o‘zgarish
sodir bo‘lganini tasavvur qilish , uni ilmiy , ham amaliy , ham
nazariy
nuqtayi
nazardan
o‘rganish
mumkin
emas
.
Til
taraqqiyotining
yozuv
paydo
bo‘lishidan
avvalgi
holati
biz
uchun
qorong‘idir . Biz faqat yozuv paydo bo‘lgandan keyingi davrda ro‘y
bergan
til
taraqqiyoti
to‘g‘risida
yozma
yodgorliklardan
foydalanib
,
fikr yuritishimiz mumkin . Lekin yozuv tilni o‘rganish, tilning paydo
bo‘lishi
to‘g‘risidagi
muammoni
yoritishga
to‘liq
imkon
bermaydi.
Shunday bo‘lsa ham , ba’zi olimlar bu masalaga o‘z munosabatlarini
,
fikrlarini
bildirib
o‘tishgan.
Qadimgi
Yunonistonda
faylasuflar
tilning
qay
tarzda
kelib
chiqqanligi ustida uzoq davr qizg‘in bahs olib borganlar. Tilshunoslik
tarixidan ma’lumki , bu masalada grek faylasuflari bir-biriga zid ikki
xil
farazni
o‘rtaga
tashlashgan.
Demokrit
va
boshqalar
tilda
narsa
nomi bilan narsa orasida hech qanday bog‘lanish yo‘q , bu nomlar
mazkur tilda gaplashuvchi odamlar tomonidan yaratilgan , demak , til
inson tomonidan yaratilgan, degan fikrni ilgari surishgan . Bu guruh
olimlar anomalistlar deb nom olgan. Platon boshliq boshqa bir guruh
olimlar “narsa bilan uning nomi orasida muayyan bog‘lanish bor. Bu
bog‘lanish
narsalarning
xususiyatlaridan,
tabiatidan
kelib
chiqqan
va
bu bog‘lanish ilohiy kuch tomonidan o‘rnatilgan” degan fikrni ilgari
surishgan
.
Tarixda
bu
oqim
anologistlar
deb
nom
olgan.
Hozirgi
tilshunoslik
nuqtayi
nazaridan
qaralsa,
narsalar
bilan
ularning
nomi
orasida
,
umuman
olganda
hech
qanday
bog‘lanish
yo‘q.
Bu
ko‘pchilik
olimlar
tomonidan
qayd
etilgan.
Chunki
narsa
bilan
uning
nomi
orasida
bog‘liqlik
bo‘lganda
tillarning
soni
5000
dan ortib ketmasdi . Shuni aytib o‘tish kerakki , ayrim tillarning kelib chiqishini,
masalan
o‘zbek
,
rus
,
hind
,
tojik
va
boshqa
tillarning
qachon
paydo
bo‘lganini
,
qanday
tarkib
topganligini
aniq
bilish
mumkin.
Ammo,
biror
bir
aniq
tilning
kelib
chiqishi
masalasini
umuman
tilning
,
insonlar
nutqining
paydo
bo‘lishi
masalasi
bilan
tenglashtirib
bo‘lmaydi
.
Hozir
dunyoda
mavjud
bo‘lgan
jonli
tillarning ham , ba’zi bir o‘lik tillarning ham kelib chiqish tarixini
o‘rganish
u
qadar
qiyin
masala
emas.
Anchagina
tillarning
qachon
paydo bo‘lganligi , qachon tarkib topganligi aniqlangan . Biroq, yer
yuzida
umuman
insoniyatga
xos
tilning
qachon
paydo
bo‘lganligi
,
dastlabki
tillarda
qanday
so‘zlar
bo‘lganligi
,
uning
grammatik
xususiyatlari
nimalardan
iborat
ekanligi
hal
qilingan
emas
va
hal
qilinishi ham mumkin emas . Chunki bundan bir necha yuz ming
yillar
burun
paydo
bo‘lib,
keyinchalik
nom
–
nishonsiz
yo‘qolib
ketgan
tillar
ham
bo‘lgan.
Bundan
bir
necha
yuz
ming
yil
burun
paydo
bo‘lgan
tillarning
fonetik
tizimi,
so‘z
boyligi
,
grammatikasi
va
boshqa
muayyan
xususiyatlaridan
qat’i
nazar
,
umuman
tilning
kelib
chiqishi
o‘rganilar
ekan,
eng
avvalo
,
tilning
kelib
chiqishidagi
shart
–
sharoitlarni
tadqiq
qilish,
ya’ni
insonlar
qanday
sharoitda
so‘zlay
boshlaganliklarini
o‘rganish
va
bu
masalani
umuman
tilning
kelib
chiqishi masalasi bilan bog‘lagan holda tahlil qilib, xulosa chiqarish
lozim
.
Tilning
kelib
chiqishi
masalasini
aniqlashdagi
qiyinchilik
shundan iboratki, birinchidan, hozirgi til tarixi fani dunyoda umuman
tilning
qanday
paydo
bo‘lganligi
to‘g‘risida
hech
qanday
dalillarga
ega emas . Chunki hozir bizga ma’lum tillarning yozuv tarixi 10 -15
ming yildan oshmaydi . Olimlarning faraz qilishicha , inson bundan
bir necha yuz ming yil avval so‘zlasha boshlagan . Ammo, o‘sha
davrdagi tillar to‘g‘risida hozirgi vaqtda hech qanday ma’lumot yo‘q
.
Shuning
uchun
ham
tilshunoslik
fani
bu
masalani
to‘g‘ridan
–
to‘g‘ri o‘rganish imkoniyatiga ega emas. Dunyoda eng avval paydo
bo‘lgan tilning fonetik tuzilishi , so‘z boyligi qanday ekanligini , grammatik
shakllari
nimalardan
iboratligini
bilish
mumkin
emas.
Umuman,
tilning
qanday
sharoitlarda
paydo
bo‘lishi
masalasini
ilmiy
farazlarga
asoslanib
o‘rganish
mumkin
bo‘ladi.
Tilshunoslik
ilmi bir – biriga yaqin bo‘lgan psixologiya , fiziologiya , etnografiya ,
arxeologiya , tarix va shunga o‘xshah fanlarning dalillariga suyanib ,
tilning
kelib
chiqishi
masalasiga
yondashishi
mumkin
.
Turli
nutq
tovushlarini
biriktirib
,
so‘zlar
hosil
qilish
va
so‘zlar
vositasida
gap
tuzib
,
istak
va
maqsadni
ifodalash
kishilik
jamiyatining
boshlang‘ich
davrlarida
yashagan
odamlarni
o‘ylantirib
kelgan
.
Shuning
uchun
tilning
paydo
bo‘lishi
to‘g‘risida
qadimgi
kishilar
turli
rivoyatlarni
to‘qiganlar.
Bu
rivoyatlarning
ba’zilarida
til
ma’budlar,
ba’zilarida
Alloh
tomonidan
yaratilib
,
kishilarga
taqdim
qilinganligi , ayrimlarida esa tilni ajoyib bir donishmand yaratganligi
talqin
qilingan
.
Yuqorida
ta’kidlanganidek,
antik
zamonlardan
beri
tilning
kelib
chiqishi
to‘g‘risida
bir
qancha
nazariyalar
yaratilgan
.
Antik
faylasuflar
tilning
kelib
chiqishini
bir
–
biriga
qarama
–
qarshi
bo‘lgan ikki xil nazariya bilan tushuntirishga harakat qilganlar . Ba’zi
faylasuflar
til
tabiiy
yo‘l
bilan
paydo
bo‘lgan
,
ya’ni
so‘z
va
predmetlar o‘rtasida to‘g‘ ridan – to‘g‘ri tabiiy bog‘lanish bo‘lganligi
uchun kishilar predmet va narsalarni tabiiy holda bilib olishgan , deb
isbotlamoqchi bo‘lganlar . Ba’zi faylasuflar esa til kishilarning birbiri bilan o‘zaro
kelishishi natijasida vujudga kelgan , deb hisoblaganlar , Ana shu bir-biriga qarama
– qarshi ikki nazariyaning o‘zaro kurashi natijasida yana bir qancha nazariyalar
vujudga kelgan.
Fanda
tilning
kelib
chiqishi
to‘g‘risida
bir-biriga
qarama-qarshi
nazariyalar mavjud bo‘lib , ular bir-biri bilan kurashib kelmoqda . Bu
nazariyalarning
ba’zilari
til
insonlarning
bir-biri
bilan
munosabatda
bo‘lishi
ehtiyoji
natijasida
kelib
chiqqan
deb
hisoblasa
,
boshqalari
ayrim
shaxslarning
o‘z
fikrini
avval
o‘zi
uchun
,
keyin
boshqalar
uchun bildirishi natijasida kelib chiqqan , deb hisoblaydi . Shu tariqa
tilning paydo bo‘lishi va shakllanishi haqida turlicha qarashlar , nazariyalar , farazlar
yaratildi
.
Ushbu
nazariyalar
tanqidiy
tahlil
asosida o‘rganilishi lozim . Bu nazariyalar asosan 4 ta :
Ovozga
taqlid
nazariyasi
kishilarning
o‘z
atrofidagi
predmetlarning
chiqargan
ovoziga
taqlid
qilishi
natijasida
dastlabki
so‘zlar
,
predmetlarning
nomlari
paydo
bo‘lgan,
deb
hisoblaydi
.
Bu
nazariya
qadimgi
Yunonistonda
-
Demokrit
va
Platon
davrida
o‘rtaga tashlangan bo‘lib , unga ko‘ra ibtidoiy odamlar yo ongli , yo
ongsiz
tarzda
turli
–
tuman
tovushlar
,
ya’ni
hayvonlarning
baqiriqlari
,
qushlarning
sayrashi
,
shamol
va
sharsharalarning
ovozlariga taqlid qilishga harakat qilishgan . Masalan : chumchuq , kaklik , qarg‘a ,
shir-shir , taq-tuq , kuk-ku , gumbur-gumbur kabilar. Ammo bu so‘zlar hamma tilda
mavjud
bo‘lsa
ham
,
ular
juda
ozchilikni tashkil qiladi . Tabiatda tovush chiqarmaydigan narsalardan tovush
chiqaradiganlari kam . Shunday ekan , tovush chiqarmaydigan narsalarning nomi
qanday shakllangan, degan savol tug‘iladi . Bu nazariya to‘g‘ri bo‘lsa , unda ibtidoiy
jamiyatda yashagan qabilalar tilida bunday usulda yasalgan so‘zlar soni fan va
texnikasi
rivojlangan
xalqlar
tilidagiga
nisbatan
ko‘proq
bo‘lishi
kerak.
Lekin
so‘nggi
yillarda
Janubiy
Amerika
va
Avstraliyada
topilgan,
ibtidoiy
tuzumni
boshidan
kechirayotgan
qabilalar
tilida
o‘tkazilgan
tajribalar
bu
tillarda
tovushga
taqlid
qilish
yo‘li
bilan
yasalgan
so‘zlar
rivojlangan
tillardagiga
qaraganda
birmuncha
kamchilikni
tashkil
qilishi
ko‘rsatiladi.
Undan
tashqari,
tabiatdagi
tovushlarga
taqlid
qilish
uchun
nutq
organlarining
o‘ta
rivojlangan
bo‘lishi
ham
aniqlangan.
Shuning
uchun
taqlidiy
so‘zlar
tilning
paydo
bo‘lishi
masalasini
hal
qilishda
asosli
ahamiyatga
ega
emas.
Demak
,
ovozga
taqlid
nazariyasi
tilning
kelib
chiqishi
masalasini
to‘g‘ri
hal
qilib
berolmaydi.
Undovlar
nazariyasi
ham
tilning
paydo
bo‘lishi
masalasini
talqin
qiluvchi
nazariyalardan
biri
bo‘lib
,
bu
nazariya
tarafdorlari
tildagi
barcha so‘zlar kishilarning ichki tuyg‘ulari, qahr-g‘azablari, hishayajonlari,
ixtiyorsiz baqirishlari natijasida paydo bo‘lgan , deb da’vo qiladilar . Bu nazariya
ham
qadimiy
bo‘lib,
uning
asosida
ham
hayvonlarning
baqiriq-chaqiriqlari
yotadi.
Mazkur
nazariya
asoschilarining fikricha, ibtidoiy odamlar hayvonlarning baqiriqchaqiriqlarini
o‘rganib
,
ular
orqali
o‘zlarining
ichki
kechinmalari
,
g‘am-alamlarini ifodalashgan:
oh , uh, joy, ing kabi so‘zlar bunga
misol
qilib
ko‘rsatiladi.
Tildagi
boshqa
so‘zlar
esa
ana
shunday
so‘zlarning
birikuvidan
kelib
chiqqan
,
deb
tushuntiriladi
.
Taniqli
faransuz
olimi
J.J.Russo
ham
shu
fikrni
quvvatlagan.
Dunyodagi
barcha
tillarda
bunday
birliklar
mavjud,
lekin
bunday
so‘zlarning miqdori shu qadar kamki , tildek murakkab hodisa ana
shu yo‘l bilan paydo bo‘lgan , deyish bu masalani juda soddalashtirib
yuborgan
bo‘lar
edi
.
Ma’lumki
,
tilning
asosiy
vazifasi
kishilar
orasida
fikr
almashinuvini
ta’minlashdir
.
Binobarin
,
mazkur
nazariyani
qabul
qilish tilning asosiy vazifasini , tilning ijtimoiy hodisa ekanligini rad
etishga
olib
keladi
.
Ichki
kechinmalarni
izhor
qilish
doimo
ham
jamiyatning
bo‘lishini
taqozo
qilmaydi
.
Tilning
yashashi
va
rivojlanishi esa jamiyat bilan uzviy bog‘liq : jamiyat bor joydagina til
bor
,
til
bor
joyda
jamiyat
bor
.
Demak
,
bu
nazariya
ham
tilning
kelib
chiqish
masalasini
to‘g‘ri
yoritishga
ojizlik
qiladi
.
Mehnat
hayqiriqlari
nazariyasi
tarafdorlari
tildagi
barcha
so‘zlar
ibtidoiy
kishilarning
birgalashib
mehnat
qilish
jarayonida
mehnat
qilishga
undaydigan
Ixtiyorsiz
qiyqirishlar
natijasida
paydo
bo‘lgan
,
deb
da’vo
qiladilar
.
