ЎТИШ ДАВРИ ВА МИЛЛИЙ ДАВЛАТЧИЛИК АСОСЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ Режа: 1. Миллий давлатчиликни шакллантириш ва республикани барқарор ривожлантириш борасида 1991-2000 йиллардаги ислоҳотларда қўлга киритилган натижалар. 2. Ўзбек моделининг моҳияти, уни босқичма-босқич амалга ошириш, бу жараёнга хос қонуниятлар ва хусусиятлар. 3. Давлат ҳокимиятининг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти тармоқлари ташкил этилиши ва уларнинг фаолияти йўлга кўйилиши. 4. Кўппартиявийликка асос солиниши ва кўппартиявийлик тамойилининг фуқаролик жамияти барпо этишдаги аҳамияти. 5. Фуқаролик жамияти институтларини шакллантириш, улар фаолиятининг асосларини яратиш. Маҳалла институти. Миллий давлатчиликни шакллантириш ва республикани барқарор ривожлантириш борасида 1991-2000 йиллардаги ислоҳотларда қўлга киритилган натижалар. ХХ асрнинг 80-йиллари иккинчи ярмидаги СССРдаги таназзул натижасида Ўзбекистонда Президент лавозими таъсис этилди. Президент лавозимининг жорий этилиши республика мустақиллиги учун кураш кучайган ва миллий давлатчилик ривожида принцип жиҳатдан янги босқичга ўтилаётганлигини англатар эди. Шу билан бирга, республикада президентлик бошқаруви ҳокимият механизмининг самарадорлигини, мамлакатдаги барқарорлик, қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботнинг самарадорлигини қатъиян ошириш воситаси бўлиб хизмат қилиши лозим эди. Айниқса, Ўзбекистон каби кўп миллатли мамлакатда ижтимоий-иқтисодий ҳолат оғирлашиб бораётган бир даврда жамиятни жипслаштириш янада муҳим эди. Бундай шароитда сиёсий тизимнинг янгиланаётган механизми, аввало, шунга кўмаклашмоғи, бу тизимнинг ишларида ички ва ташқи сиёсат, стратегик йўналишлар ва уларни амалга ошириш соҳасидаги амалий ишлар мужассамлашиб, яхлит ҳаракатга айланиши лозим эди. Республикада президентлик лавозими мураккаб вазиятда таъсис этилди. Қайта қуриш, ошкоралик вазиятида халқ хўжалигини ривожлантириш, аҳолига зарур турмуш шароитларини яратиб беришда кўплаб мураккаб, ҳал қилинмаган муаммолар борлиги аниқланди. Айрим вилоятларда ижтимоий-сиёсий вазият издан чиққан, қонунни бузиш ҳоллари кўпайган эди. Халқ бундай ноқонуний хатти-ҳаракатларнинг зудлик билан пайини қирқишни талаб қилаётган эди. Буларнинг барчаси президент лавозимини кечиктирмасдан жорий этишни талаб қилди. Ўзбекистон ССРнинг биринчи Президенти истисно тариқасида республика Олий Советининг 1990 йил 24 мартдаги сессиясида сайланди. Ислом Абдуғаниевич Каримов яширин овоз бериш йўли билан Ўзбекистон ССРнинг Президенти этиб сайланди. Давлат ҳокимиятининг муҳим субъекти сифатида президент лавозимининг жорий этилиши, унинг давлат функцияларидан келиб чиқиб ўз вазифаларига эга бўлиши, давлат механизмида, хусусан, ҳокимият тармоқлари тизимида ўз ўрни ва ролини топиши ҳамда фаолият юритишининг ҳуқуқий асосларини шакллантириш билан боғлиқ биринчи галдаги ислоҳотлар ва ўзгаришларни ўз ичига олди. Бу йилларда “Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимини таъсис этиш ҳамда Ўзбекистон Республикаси Конституцияси (Асосий Қонуни)га ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонунига кўра, Ўзбекистон Республикасининг Президенти лавозими демократия жараёнларини янада ривожлантириш, сиёсий ўзгаришларни чуқурлаштириш, конституцион тузумни, фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва хавфсизлигини мустаҳкамлаш, Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимияти ва бошқаруви олий органларининг ўзаро алоқасини такомиллаштириш мақсадида таъсис этилди ҳамда унинг конституциявий мақоми Ўзбекистон Республикасининг бошлиғи этиб белгиланди. Қонунда фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларига, Конституция ва қонунларга риоя этилишига кафил бўлиш, республиканинг суверенитети, хавфсизлиги ва ҳудудий яхлитлигини муҳофаза этиш, миллий давлат тузилиши масалаларига доир қарорларни амалга ошириш юзасидан зарур чора-тадбирлар кўриш, мамлакат ичкарисида ва халқаро ташкилотларда республика номидан иш кўриш, Олий Кенгашга ҳар йили республикадаги ҳолат ҳамда ички ва халқаро ҳаётнинг энг муҳим масалалари юзасидан ҳақида маърузалар тақдим этиш, айрим шахсларни лавозимга тайинлаш ва озод қилиш бўйича ваколатлар, республика олий ҳокимият ва бошқарув органларининг баҳамжиҳат ишлашини таъминлаш, ҳукуматнинг қарорлари ва фармойишлари ижросини тўхтатиб қўйиш, қонунларни имзолаш, фахрий унвонлар бериш, фахрий ёрлиқлар билан мукофотлаш, республика фуқаролигига ва сиёсий бошпана беришга оид масалаларни ҳал этиш, судлар томонидан ҳукм қилинган шахсларни афв этиш ва бошқалар Президент ваколатлари сифатида қайд этилди. Президентлик институти таъсис этилганидан сўнг кенг қамровли ислоҳотлар бошланди. Биринчи Президент И.Каримовнинг ташаббуси билан мамлакатда юзага келган вазият ва республика манфаатларини ҳимоя қилиш учун 1991 йил 25 августда бевосита марказга бўйсунадиган республика Ички ишлар вазирлиги, Давлат ҳавфсизлик қўмитасини Ўзбекистоннинг юрисдикциясига ўтказиш, собиқ Иттифоқ Ички ишлар вазирлигининг Ўзбекистон ҳудудида жойлашган ички қўшинларини бевосита Президентга бўйсундириш ҳақида Фармонлар қабул қилинди. Бу ҳам президентлик институтининг тезкор ва аниқ мақсадли қарор қабул қилишга имкон берувчи бошқарув шакли эканлигидан далолат беради. 1991 йил 18 ноябрда президентлик сайловларини тартибга солувчи “Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида”ги Қонун1 қабул қилинди. Марказий Осиё минтақасидаги барча республикалар орасида биринчи бўлиб, 1991 йил 29 декабрда Ўзбекистон Республикаси Президентлигига муқобиллик асосида сайлов бўлиб ўтди. 1992 йил 8 декабрда президентлик институтига оид қоидалар Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг XIX бобида мустаҳкамлаб қўйилди. Мазкур боб Ўзбекистон Республикаси Президентига бағишланиб, унинг 89- моддаси Президентнинг давлат ҳокимияти тизимида тутган ўрни ҳамда ҳуқуқий мақомини белгилаб берди. Унда “Ўзбекистон 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши Ахборотномаси. 1992. 1-сон. 34-модда. Республикасининг Президенти Ўзбекистон Республикасида давлат ва ижро этувчи ҳокимият бошлиғидир. Ўзбекистон Республикаси Президенти айни вақтда Вазирлар Маҳкамасининг Раиси ҳисобланади” деган қоида мустаҳкамланди. Демократик ҳуқуқий давлат ва кучли фуқаролик жамиятининг пойдеворини барпо этиш ҳамда давлатнинг бош ислоҳотчи бўлиши зарурати ўтиш даврида Президент зиммасига катта масъулият ва стратегик вазифаларни ҳал этишни юклаш баробарида унинг етарли ваколатларга эга бўлишини ҳам тақозо этди. Президент давлат, айни вақтда, ижро этувчи ҳокимият бошлиғи сифатида ислоҳотларнинг ташаббускори, янгиланиш ва ўзгаришлар жараёнини ҳаракатга келтирувчи асосий кучга айланди. Парламентаризмнинг ривожланиши босқичма-босқичлилик тамойили асосида олиб борилди. Акс ҳолда ижтимоий-сиёсий беқарорлик ва ҳокимиятлар мувозанати йўқ пайтда эндигина фаолиятини бошлаётган ёш парламент демократик институт доирасидан чиқиб кетиб, сиёсий инқироз келтириб чиқарувчи воситага айланиши мумкин эди. Бундай шароитда қонунчилик иккинчи даражали вазифага айланади, у фақат сиёсий курашни давом эттириш ёҳуд лоббилар фаолияти учунгина ишлатиладиган қўғирчоққа ўхшаб қолади. Ўзбек парламентаризми тарихига назар солсак, 1990-1994 йилларда мамлакатимиз парламенти Олий Кенгаш номи билан аталиб, 150 депутатдан иборат эди. 1995-2004 йилларда Олий Мажлис номи билан аталган 250 депутатдан иборат бир палатали парламент шакллантирилди. Бир мандатли ҳудудий сайлов округларидан сайланган депутатлар таркибида Халқдемократик партиясидан, “Адолат” социал-демократик партиясидан, “Ватан тараққиёти” партиясидан, “Миллий тикланиш” партиясидан депутатлар бор эди. Парламент фракциялари илк бор ташкил этилди. Бундан ташқари, депутатларнинг маълум бир қисми Қорақалпоғистон парламенти, вилоятлар ҳамда халқ депутатлари Тошкент шаҳар Кенгаши томонидан сайланди. Шунга кўра, фракциялар билан бир қаторда парламент фаолиятида ҳокимиятларнинг вакиллик органларидан келган 120 депутатлик блоки ҳам бор эди. Депутатларнинг ярмидан кўпи йилда 4 маротаба бўладиган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси сессиялари вақтида қонунчиликни амалга ошириб, аввалги иш ўринларида ўз вазифаларини адо этардилар. Олий Мажлиснинг мунтазам ва самарали иш фаолиятини унинг Кенгаши (президиуми), қўмиталари, комиссиялари, шунингдек, доимий асосда ишлайдиган депутатлар таъминлаб турарди. Бу даврда демократик парламентаризм маданиятини ривожлантириш учун шароит яратилди, профессионал депутатлар, парламентда хизмат қилувчи юксак малакали ходимлар тарбияланди, парламентнинг обрў-эътибори ошди, қонунчиликнинг илмий базаси ҳам ривожлана бошлади. Парламент механизмининг равнақи, бир қатор парламентлик вазифаларининг кучайтирилиши, парламентга қўшимча ваколатларнинг берилиши турли назариялардан келиб чиқиб эмас, балки тўпланган тажриба асосида амалга оширилди. Парламент фаолиятини кучайтиришга, шу жумладан, қонунчилик жараёнини тўла профессионаллаштиришга, қабул қилинаётган қонун ва қарорларнинг сифатини янада оширишга бўлган эҳтиёж – икки палатали парламент тизимига ўтишни тақозо этарди. Бундан ташқари, тақсимланган вакилликларга ҳам эҳтиёж туғилди, яъни қуйи палата партиялар вакил- лари билан шакллантирадиган, юқори палата жойлардаги ҳокимият органлари вакиллари (Қорақалпоғистон, Тошкент шаҳри ва вилоятлардаги депутатларнинг маҳаллий кенгашларидан 6 кишидан) ва мамлакат Президенти тайинлайдиган фан, санъат, адабиёт, ишлаб чиқариш соҳасида ҳамда давлат ва жамият ҳаётида катта амалий тажрибага эга бўлган алоҳида хизмат кўрсатган энг обрўли фуқаролардан иборат 16 нафар депутат (жами 100 нафар сенатор) билан тўлдириладиган бўлди. Бу ўзбек парламентаризми тарихидаги муҳим давр эди, зеро айнан мана шу даврда қонунчилик ҳокимиятини амалга оширувчи олий давлат вакиллик органининг ишида бирмунча юксак профессионал даражани таъминлашга доир имкониятлар аниқлаб олинди. Бундан ташқари, бу давр мураккаб тузилмали парламентга, ҳокимиятнинг барча шоҳобчаларида барқарорлик ва иш меъёрларини сақлаган ҳолда қонунчилик, давлат бошқаруви ва ташқи сиёсат соҳасида кучли конституциявий ҳокимиятнинг парламенти даражасига босқичма-босқич ўтиш энг тўғри йўл эканлигини ҳам тасдиқлади. Istiqlol yillarida davlat boshqaruv hokimiyati tubdan isloh qilindi. Avvalo, sobiq Ittifoq davrida faoliyat yuritib kelgan O‘zbekiston davlat hokimiyatining ijro qiluvchi va boshqaruvchi oliy organi – Ministrlar Sovetining maqomi tubdan o‘zgartirildi. 1990 yil 24 martda O‘zbekistonda prezidentlik lavozimi ta’sis etilgandan keyin hayotning o‘zi ijro etuvchi hokimiyat maqomini o‘zgartirishni talab qildi. 1990 yil 15 noyabrda O‘zbekiston Prezidentining «O‘zbekiston SSR Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining tarkibini tasdiqlash to‘g‘risida» Farmoni chiqdi. Unga muvofiq ravishda O‘zbekiston Prezidenti huzurida Vazirlar Mahkamasi tuzildi, Prezident uning Raisi bo‘ldi. Respublikada vitse – Prezident lavozimi ta’sis etilib, uning zimmasiga Vazirlar Mahkamasiga rahbarlik qilish va uning ishini uyushtirish vazifasi yuklandi. 1992 yil 4 yanvarda Vitse – Prezident lavozimi tugatildi va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Bosh vaziri lavozimi ta’sis etildi. Bosh vazir zimmasiga Vazirlar Mahkamasiga rahbarlik qilish, uning ishini tashkil etish vazifasi yuklandi. Ижро этувчи ҳокимият – Вазирлар Маҳкамаси O‘zbekistonda davlat ijroiya hokimiyatini takomillashtirishda 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi muhim omil bo‘ldi. Konstitutsiyasining XX – bobida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining konstitutsiyaviy – huquqiy maqomi, uning tashkil etilishi, faoliyatining asosiy yo‘nalishlari va vakolatlari belgilab qo‘yildi. Konstitutsiyaning 89 – moddasiga muvofiq «O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Vazirlar Mahkamasining Raisi hisoblanadi», – deb belgilandi. Vazirlar Mahkamasi o‘z faoliyatini O‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 6 mayda qabul kilingan № 818-XII sonli «O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida»gi (yangi tahriri 2003 yil 29 avgust) Qonuni asosida olib борилади. O‘zbekistonda demokratik huquqiy davlat barpo etish jarayonida ko‘plab vazifalarni belgilagan edi. Eng muhim vazifalaridan biri bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni barpo etishga qaratilgan bo‘lsa, ikkinchisi respublikada davlat hokimiyatining vakillik va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini yangi sharoitlarga mos keladigan tizimini yaratish edi. «YAngi uyni qurmay turib, eskisini buzmang», degan tamoyilga amal qilib, amalda mavjud bo‘lgan vakillik organlarining viloyat, tuman va shahar bo‘g‘inlari saqlanib qolindi. Hozirgi amalda bo‘lgan mahalliy vakillik organlari yangi organlar bo‘lmasdan, xalq deputatlari Sovetlari negizida tashkil qilingan. Ma’lumki, sobiq sovetlar davrida amalda bo‘lgan mahalliy xalq deputatlari Sovetlari aniq bir hokimiyatga ega bo‘lmay, ular huquqsizligining bosh sababi partiya organlari to‘g‘ridan – to‘g‘ri ularning ishiga aralashar va ularga saylanadigan deputatlar partiya organlari tomonidan tanlanar edi. 1990 – 1992 yillari O‘zbekiston Respublikasining asosiy qomusi – Konstitutsiyasining qabul qilingunicha bo‘lgan davrda mahalliy hokimiyat organlari tizimini shakllantirish maqsadida bir necha Qonunlar qabul qilindi. Bunga quyidagilarni misol qilish mumkin:  «O‘zbekiston Respublikasi xalq deputatlarining maqomi to‘g‘risida»gi Qonun, 1990 yil 31 oktyabr.  «O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risida»gi Qonun, 1991 yil 31 avgust.  «O‘zbekiston Respublikasi Ijroiya hokimiyati – boshqarma idoralarini tuzilishini takomillashtirish to‘g‘risida»gi Qonun, 1990 yil 3 noyabr.  O‘zbekiston Respublikasi «Toshkent shahar hokimini saylash tartibi to‘g‘risida» muvaqqat Nizomni tasdiqlash to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengash Riyosatining Qarori, 1991 yil 25 noyabr va boshqalar. 1992 yil 4 yanvarda «O‘zbekiston Respublikasining mahalliy hokimiyat idoralarini qayta tashkil etish to‘g‘risida»gi Qonun qabul qilindi. Bu qonun mamlakatimizda mahalliy hokimiyatning ikki mustaqil organi – vakillik va ijro organlari tizimiga boshchilik qiladigan hokimlik va hokimlar lavozimi joriy etildi. 1992 yil 14 yanvarda ushbu qonunga O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi Konstitutsiyaviy qonun maqomini berdi. 1992 yilda Toshkent shahrida va 12 ta Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари viloyatda, 163 ta qishloq tumani va 18 ta shahar tumanida hamda 120 ta shaharda hokimlar tayinlandi va tasdiqlandi, ularning apparati — hokimiyatlar tuzildi. 1992 yildan O‘zbekistonda mahalliy hokimiyat organlari tizimini shakllantirish sohasida qator normativ – huquqiy hujjatlar qabul qilish borasida amaliy ishlar boshlandi. Bu hujjatlar orasida 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan «Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida»gi va «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»gi Qonunlar, 1994 yil 5 mayda qabul qilingan «Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar kengashlariga saylovlar to‘g‘risida»gi Qonun va boshqalar muhim o‘rin egallaydi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XXI bobi «Mahalliy davlat hokimiyati asoslari» deb nomlanib, unda mahalliy davlat hokimiyati organlarining tizimi, mavqei, vazifalari, tuzilish tartibi konstitutsiyaviy darajada mustahkamlandi. Konstitutsiyaga ko‘ra avvalgi mahalliy vakillik organlarining nomini Kengashlar deb o‘zgartildi. Ularning samarali ishlashini ta’minlash uchun viloyat, tuman va shahar Xalq deputatlari Kengashlari vujudga keltirildi. SHuni ta’kidlash lozimki, amaldagi O‘zbekiston Konstitutsiyasi qabul qilinguncha mahalliy vakillik organlarining uch bo‘g‘inli tizimi mavjud bo‘lib, ular: 1) viloyatlar hamda Toshkent shahar xalq deputatlari Kengashlari (Sovetlari) — yuqori bo‘g‘in hisoblanardi. 2) tuman, shahar xalq deputatlari Kengashlari — o‘rta bo‘g‘in; 3) qishloq, posyolka, ovul xalq deputatlari Kengashlari — quyi bo‘g‘in; Konstitutsiya mahalliy vakillik organlarining ikki bo‘g‘inli tizimini mustahkamladi, ya’ni quyi bo‘g‘in olib tashlandi. Ular o‘rniga fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tuziladigan bo‘ldi. Bu qoida «Mahalliy davlat hokimiyati asoslari to‘g‘risida»gi Qonunda o‘z ifodasini topdi. Маҳаллий давлат ҳокимият органлари Маҳаллий вакиллик органлари Ижроия ҳокимияти Вилоятлар халқ депутатлари Кенгашлари Тошкент шаҳар Кенгаши Вилоятлар ҳокимлари Тошкент шаҳар ҳокими Шаҳарлар халқ депутатлари Кенгашлари Туманлар халқ депутатлари Кенгашлари Шаҳарлар ҳокимлари Туманлар ҳокимлари SHunday qilib, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyada mahalliy davlat hokimiyati hokimiyat organlari ikki mustaqil organlarga – vakillik va ijroiya hokimiyatiga bo‘lindi. Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, mahalliy vakillik organlariga – xalq deputatlari Kengashlari kiradi. Ular o‘z faoliyatini jamoaviy (kollegial) asosda olib boradi. Xalq deputatlari Kengashlari ishining asosiy tashkiliy – huquqiy shakli sessiya hisoblanadi. «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘g‘risida» gi Qonunda vakillik organlariga 21 yoshga to‘lgan fuqarolar saylanadi. Saylovlar ko‘ppartiyaviylik, muqobillik asosida o‘tadi. Xalq deputatlari viloyat va Toshkent shahar Kengashlariga 60 tadan ko‘p bo‘lmagan, tuman va shahar Ken- gashlariga esa 30 tadan ko‘p bo‘lmagan deputatlar 5 yil muddatga saylanadi. Ijroiya hokimiyatiga – hokim va uning ijroiya apparati qiradi. Hokim tegishli hududda oliy mansabdor shaxs hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 101 – moddasiga ko‘ra hokimlarning vakolat muddati – besh yil. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 102 – moddasiga ko‘ra,«Vakillik va ijroiya hokimiyatini tegishliligiga qarab viloyat, tuman va shahar hokimlari boshqaradi. Viloyat va Toshkent shahar hokimi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qonunga muvofiq tayinlanadi hamda lavozimidan ozod etiladi. Tuman va shaharlarning hokimlari tegishli viloyat hokimi tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi hamda tegishli xalq deputatlari Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. SHaharlardagi tumanlarning hokimlari tegishli shahar hokimi tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi hamda xalq deputatlari shahar Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Tumanlarga bo‘ysunadigan shaharlarning hokimlari tuman hokimi tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi hamda xalq deputatlari tuman Kengashi tomonidan tasdiqlanadi». Vakillik organlari tuzilmaydigan shahar tarkibidagi tumanlarda va tumanga bo‘ysunuvchi shaharlarda ham hokimiyatlar ta’sis etildi, ularning apparati — hokimiyat tashkil etildi. Viloyat hokimlari va Toshkent shahar hokimi O‘zbekiston Prezidentining shu joylardagi vakili hisoblanadi. Toshkent shahar tumanlari hokimlari esa Toshkent shahar hokimining vakillari hisoblanadi. Mahalliy davlat hokimiyat organlarining faoliyati murakkab tuzilishga ega bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, «Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida»gi Qonun va O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Bu organlar sud hokimiyati organlari, prokuratura, nazorati inspeksiyasi, ichki ishlar organlari, adliya singari huquqni muhofaza qilish organlari bilan o‘zaro hamkorlikda ish olib boradi. Mazkur davlat organlarini ikki toifaga bo‘lish mumkin: 1) mahalliy davlat hokimiyati organlariga bo‘ysunuvchi organlar: ichki ishlar, nazorat inspeksiyasi va adliya organlari. 2) mahalliy davlat hokimiyati organlariga bo‘ysunmaydigan sud, prokuratura organlari. Mahalliy davlat hokimiyati organlari bu sohada o‘z vakolatlarini amalga oshirish borasida huquqni muhofaza qiluvchi organlar bilan bir xil munosabatda faoliyat ko‘rsatishi bilan birga ularning ishlarini muvofiklashtirib turadi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqil taraqqiyot yo‘liga kirgach, milliy davlatchilik an’analariga, qadriyatlariga mos keluvchi va xalq xohish – irodasini to‘la aks ettiruvchi fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tizimini barpo etishni asosiy maqsad qilib qo‘ydi. Bunda xorijiy mamlakatlarning e’tiborli tajribalarini chuqur o‘rganildi va yurtimiz sharoiti e’tiborga olindi. Natijada O‘zbekistonga xos va mos fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari vujudga Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари Маҳаллий давлат ҳокимият органлари ваколатига кирадиган масалалар ва вазифалар Қонунийлик, ҳуқуқий – тартиботни ва фуқароларининг хавфсизлигини таъминлаш Ҳудудларни иқтисодий, ижтимоий ва маданий ривожлантириш Маҳаллий бюджетни шакллантиради ва ижро этиш, мақаллий солиқлар ва йиғимларни белгилаш, бюджетдан ташқари жамғармаларни ҳосил қилиш Маҳаллий коммунал хўжаликка раҳбарлик қилади Атроф – муҳитни муҳофаза қилиш Фуқаролик ҳолати актларини қайд қилишни таъминлаш Норматив ҳужжатларни қабул қилишда ҳамда Конституция ва қонунга зид бўлмаган бошқа ваколатларни амалга ошириш keldi. Xususan, hozirda deyarli jahonning barcha mamlakatlarida (Fransiya, Germaniya, Rossiya, Turkmaniston va boshqa) bu institut mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish deb atalsa, O‘zbekistonda esa fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi deb ataladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingach fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish tizimining huquqiy zamini mustahkamlandi. Konstitutsiyaning 105 – moddasiga ko‘ra, «SHaharcha, qishloq va ovullarda, shuningdek ular tarkibidagi mahallalarda hamda shaharlardagi mahallalarda fuqarolarning yig‘inlari o‘zini o‘zi boshqarish organlari bo‘lib, ular ikki yarim yil muddatga raisni (oqsoqolni) va uning maslahatchilarini saylaydi». SHunday qilib, fuqarolar yig‘ini ma’lum muddatda to‘planib ish yuritadigan o‘zini o‘zi boshqarish vositasi bo‘lsa, rais, uning maslahatchilari doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi tuzilmadir. 1993 yil 2 sentyabrda «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»gi Qonun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining o‘n ikkinchi chaqiriq uchinchi sessiyasida qabul qilingan. Ushbu qonun bu organlar faoliyatiga bag‘ishlangan ilk normativ – huquqiy hujjat bo‘lib, unda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining vazifasi, vakolatlari, fuqarolar yig‘ini va rais (oqsoqol)ning vakolatlari, ularning davlat hokimiyati organlari bilan munosabat asoslari belgilab berildi. Bu qonun yurtimiz mahallalari taraqqiyotiga katta hissa qo‘shdi. 1995 yil 21 dekabrda tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga ham fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari haqida alohida modda kiritilgan bo‘lib (78 – modda), unda qayd etilganidek, «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari yuridik shaxs sifatida fuqarolik – huquqiy munosabatlarning qatnashchilaridir». «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi, «Nodavlat notijorat tashkilotlari to‘g‘risida»gi, «Uy – joy mulkdorlarining shirkatlari to‘g‘risida»gi, «Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida»gi qonunlarda ham fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari haqdagi qoidalar mavjud. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш тизими Шаҳарчалар фуқаролар йиғини Қишлоқ ва овуллар фуқаролар йиғини Маҳаллалар фуқаролар йиғини Фуқаролар йиғини O‘zbekistonda bosqichma – bosqich amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlar va milliy taraqqiyot talablaridan kelib chiqib ushbu qonun hujjatlari muntazam ravishda takomillashtirib borilyapti. Xususan, 1999 yil 14 aprelda «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»gi Qonunning yangi tahriri qabul qilindi. YAngi tahriridagi qariyb o‘nta moddaga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgan. Muhim o‘zgarishlardan biri – fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari maqomining yanada aniqlashtirilganligidir. Qonunning 7 – moddasi Konstitutsiyaning 105 – moddasiga moslashtirildi va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tushunchasi quyidagicha konkretlashtirildi: «SHaharchalar, qishloqdar va ovullar, shuningdek shaharlar, shaharchalar, qishloqlar va ovullardagi mahallalar fuqarolarining yiganlari (bundan buyon matnda fuqarolar yig‘ini deb yuritiladi) fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlaridir». Xuddi shu moddaning ikkinchi bandida belgilanganidek, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari mahalliy davlat hokimiyati organlari tizimiga kirmaydi va qonun bilan berilgan o‘z vakolatlarini tegishli hududda amalga oshiradi. Fuqarolar yig‘ini o‘zining organlariga ega. Ular sirasiga fuqarolar yig‘ini kengashi, fuqarolar yig‘ini faoliyatining asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha komissiyalar, taftish komissiyasi, shuningdek ayrim o‘rinlarda ma’muriy komissiyalar kiradi. Gap shundaki, ilgari bu kengash va barcha komissiyalar ham fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari deb yuritilardi. Endilikda esa bunday maqom faqat fuqarolar yig‘iniga xos sanaladi. SHunday qilib, O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy – hududiy bo‘linishining eng quyi pog‘onasida davlat organlari o‘rniga fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tashkil qilindi. SHuningdek, shaharlardagi mahalla va mavzelarda ham fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tuzildi. Bu organlar zimmasiga avval davlat organlari amalga oshirib kelgan ko‘pgina vazifalar yuklatildi. Xulosa qilib aytganda, hukumatimiz tomonidan ilgari surilayotgan «Kuchli davlatdan – kuchli fuqarolik jamiyati sari» siyosiy qurilish dasturining bosh yo‘nalishlaridan biri davlatning bir qancha vakolatlarini mahalliy davlat hokimiyati organlariga, jamoat tuzilmalariga va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga boskichma – bosqich topshirish chora – tadbirlar hayotga tadbiq etilmoqda. Олий Мажлис 2001 йил 6 декабрда қабул қилган “Ўзбекистон Республикаси референдумини ўтказиш тўғрисида”ги қарорига кўра, 2002 йил 27 январда референдум ўтказилди. Унинг якунлари асосида “Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил этилишининг асосий принциплари тўғрисида”ги Конституциявий Қонуннинг қабул қилиниши қонун чиқарувчи ҳокимиятни тубдан ислоҳ қилишнинг ҳуқуқий асосларини белгилаб берди. 2002 йил 12 декабрда Олий Мажлиснинг 10-сессияси “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида” ва “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги Конституциявий Қонунлар ҳамда уларни амалга ошириш тўғрисида қарорларқабул қилинди. 2003 йилнинг 24 апрелида эса “Ўзбекистон Республикаси Конституциясига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида” Қонун қабул қилинди. Дунёнинг ривожланган мамлакатларида тўпланган парламентаризм тажрибаси, ўзбек халқининг қадриятлари ва менталитетини ҳисобга олган ҳолда, ишлаб чиқилган ушбу қонунлар икки палатали парламентимиз ваколатлари ва фаолиятининг ташкилий шаклларини аниқ белгилаб берди. Шундай қилиб, мамлакатимиз тарихида илк бор Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси икки палатадан – Қонунчилик палатаси (қуйи палата) ва Сенатдан (юқори палата) иборат тарзда иш бошлади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари Шаҳарча, қишлоқ, овул фуқароларнинг, шунингдек шаҳар, шаҳарча, қишлоқ ва овулдаги маҳалла фуқароларнинг йиғини (вакиллар йиғилиши) Фуқаролар йиғинининг кенгаши (фуқаролар йиғинининг раиси, унинг маслаҳатчилари, комиссияларнинг раислари ва масъул котиб) Фуқаролар йиғини фаолиятининг асосий йўналишлари бўйича комиссиялар Фуқаролар йиғинининг тафтиш комиссияси Туман марказидан олисда жайлашган ва бориш қийин бўлган шаҳарчалар, қишлоқлар ва овуллар қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда тузиладиган маъмурий комиссиялар Шу ўринда Парламент ёш давлатнинг суверенитетини мустаҳкамлашга қаратилган бир қатор муҳим ҳужжатлар қабул қилишда иштирок этганлигини таъкидлаш лозим. Масалан, “Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги асослари тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикасининг Давлат байроғи тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикасининг Давлат герби тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикасининг Давлат мадҳияси тўғри- сида”ги, “Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ҳақида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”ги ва бошқа мустақил- лигимизни ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлашга қаратилган ниҳоятда муҳим бўлган бир қатор қонунларни қабул қилди. Олий Кенгашнинг ўн иккинчи сессияси 1994 йил 23 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига биринчи сайловни 1994 йил 25 декабрда ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилди. Уч босқичда (1994 йил 25 декабрда, 1995 йил 8 ва 22 январда) бўлиб ўтган сайлов якунларига биноан 245 нафар депутатдан иборат таркибдаги парламент шакллантирилди. Сайлов кўп партиявийлик асосида ўтказилди. Олий Кенгаш ўрнига Ўзбекистон Республикасининг бир палатали парламенти – Олий Мажлис шакллантирилган вақтда Олий Мажлис таркибида Ўзбекистон Халқ демократик партиясидан 69 нафар, “Адолат” социал- демократик партиясидан 47, “Ватан тараққиёти” партиясидан 14, “Миллий тикланиш” демократик партиясидан 7 нафар депутат бўлиб, депутатларнинг қолган қисмини ҳокимият вакиллик органларидан кўрсатилган шахслар ташкил этди. Иккинчи чақириқ (2000-2004 йиллар) Олий Мажлисга сайлов ҳокимият вакиллик органлари билан бир қаторда бешта сиёсий партия ва сайловчилар ташаббускор гуруҳлари иштирокида бўлиб ўтди. Иккинчи чақириқ Олий Мажлисда 11 нафар депутатни бирлаштирган “Адолат” социал-демократик партияси фракцияси, 10 нафар депутатдан иборат “Миллий тикланиш” демократик партияси фракцияси, 20 нафар депутатга эга бўлган “Ватан тараққиёти” партияси фракцияси, 34 нафар депутатни ташкил этган “Фидокорлар” миллийдемократик партияси фракцияси, 49 нафар депутатдан иборат Халқдемократик партияси фракцияси, 107 нафар кишидан иборат ҳокимият вакиллик органларидан сайланган депутатлар блоки ва 16 нафар сайловчилар ташаббускор гуруҳларидан сайланган депутатлар блоки рўйхатга олинди. Кейинчалик “Ватан тараққиёти” ва “Фидокорлар” партиялари битта “Фидокорлар” партиясига бирлашганлиги муносабати билан иккинчи чақириқ Олий Мажлиснинг иккинчи сессиясида уларнинг парламентдаги фракциялари аъзолари ҳам бирлашиб, 54 нафар депутатни бирлаштирган битта фракцияни ташкил этдилар. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2005 йил 28 январдаги қўшма мажлисидан бошланиб, бунда янги икки палатали Олий Мажлис депутатлари ва сенаторлари амалда ўз ишларига киришдилар. Бугунги кунга келиб, Олий Мажлис палаталари фаолиятининг ҳуқуқий асослари тўла шаклланди. Мустақиллик йилларида мамлакатимизда қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг салоҳияти ўсиб, сифат жиҳатидан ўзгарди. Бу йилларда кўп партиявийлик асосида конун чиқарувчи ҳокимиятга сайловлар натижасида Ўзбекистонда замонавий қонун чиқарувчи ҳокимият карор топди. Таъкидлаш жоизки, икки палатали парламент ташкил этилгач, Ўзбекистон Республикасида қонун чиқарувчи ҳокимият ўз тараққиётида янги поғонага кўтарилди. Энг асосийси, гарчи қонунчилик жараёни анча мураккаблашган бўлса-да, қабул қилинган қонунларнинг сифати сезиларли даражада ошди. Қонунларни қабул қилишда сиёсий партияларнинг роли кучайди. Қонун лойиҳаларини партияларнинг фракцияларида олдиндан кўриб чиқиш, Қонунчилик палатаси ялпи мажлисларида ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини муҳокама қилишда уларнинг фикрларини эътиборга олиш амалиёти шаклланди. Ўзбекистонда демократик тамойиллар асосида миллий давлат бошқарув тизимининг яратилиши ва мустаҳкамланиши Ўзбекистон Республикасида давлат мустақиллигига эришилгандан кейин ўтган йиллар давомида барқарор ривожланаётган иқтисодиёт ва кучли фуқаролик жамиятига эга демократик ҳуқуқий давлатни шакллантириш йўналишида давлат бошқаруви соҳасида кенг кўламли ислоҳотлар амалга оширилди. Давлат бошқаруви соҳасидаги аниқ мақсадли вазифалар, бир томондан, қонунларни ҳаётга изчил татбиқ этиш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари амалга оширилишини кафолатлаш, сиёсий ва иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишга қодир давлат ҳокимияти ва бошқарувининг ҳам вертикал, ҳам горизонтал самарали бўлган тизимини яратишни талаб этарди. Иккинчи томондан, бу даврда бошқарувнинг маъмурий-буйруқбозлик тизимига барҳам беришга; ижро ҳокимияти айрим вазифаларини марказий органлардан жойлардаги давлат ҳокимияти органлари ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига аста-секин ўтказишга, ижтимоий йўналтирилган иқтисодиёт талабларига жавоб берадиган, қонунчилик ва суд ҳокимияти, шунингдек, фуқаролик жамияти институтлари билан самарали ҳамкорлик қилувчи бошқарувнинг уйғун тизимини яратишга йўналтирилган чора- тадбирлар белгиланиб, босқичма-босқич амалга оширилди. Биринчи босқич (1991-2000 йй.) – ўтиш даври ва миллий давлатчилик асосларини шакллантириш билан боғлик биринчи галдаги ислоҳот ва ўзгаришларни ўз ичига олди. Ушбу босқичда ўтиш даврида ҳокимият тақсимланишининг конституциявий тамойили асосида давлат бошқаруви- нинг тубдан янги тизими яратилди ҳамда иқтисодий ривожланиш, ижтимоий- маданий ва маъмурий-сиёсий қурилиш соҳасида янги бошқарув тузилмалари шакллантирилиб, мустаҳкамланди. Бошқарувнинг маъмурий-буйруқбозлик тизимидан воз кечиб, ижро ҳокимиятнинг бутун тизими ва механизмини босқичма-босқич ислоҳ қилишга киришилди. Биринчи босқичга хос асосий хусусият ижтимоий-сиёсий муносабатларнинг янги тизимига ўтиш, ўтиш даврида миллий хавфсизлик ва барқарорликни таъминлаш билан боғлиқ бўлган ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий-ҳуқуқий ўзгаришларни амалга ошириш мақсадида ижро этувчи ҳокимиятининг кучли, марказлашган тизимини барпо этишдан иборат эди. Энг муҳим масала янги тузумга ижтимоий ларзаларсиз, инқироз ҳолатларига йўл қўймай ва вазият устидан назоратни сақлаган ҳолда ўтишни таъминлашдан иборат эди. Мазкур босқичда мамлакат олдида иккита асосий вазифа турар эди: бозор муносабатлари ва демократия талабларига мувофиқ равишда давлат аппаратини қайта ташкил этиш, айни пайтда, барқарорликни сақлаб, самарали ислоҳотлар учун шарт-шароит яратиш. Ушбу босқич давомида тоталитар тизимдан демократик тизимга, қатъий маъмуриятчилик ва буйруқбозликдан иқтисодий дастаклар ва рағбатлар асосида ўзини ўзи бошқариш ва ўзини ўзи тартибга солишга мураккаб, баъзан оғриқли ўтиш амалга оширилди. Биринчи босқичда давлат бошқарувининг янги тизими яратилди. Миллий шарт-шароитлар талабига жавоб берувчи, 1992 йил 9 январда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармойиши асосида ҳокимлик институти яратилди, у жойлардаги вакиллик ва ижро ҳокимиятининг ягона тўлақонли органи ҳисобланди. 1993 йилда “Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тўғрисида”ги Қонуннинг қабул қилиниши ҳукуматнинг ҳуқуқий мақоми белгиланиши борасидаги ишларнинг мантиқий давоми бўлди. Ушбу Қонунда ва қатор меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда Вазирлар Маҳкамаси фаолиятининг асосий тамойиллари, таркибини шакллантириш тартиби, ҳукуматнинг ваколатлари ва давлат ҳокимиятининг бошқа органлари билан муно- сабатлари, шунингдек, Вазирлар Маҳкамаси аппаратини такомиллаштириш масалалари мустаҳкамланди. Вазирлар Маҳкамаси таркибига, қонунга мувофиқ, Бош вазир, унинг ўринбосарлари, вазирлар, давлат қўмиталарининг раҳбарлари, шунингдек, давлат ва хўжалик бошқарувининг бошқа органлари раҳбарлари киритилди. 1993 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида”ги Қонунига мувофиқ, жойлардаги вакиллик ва ижроия органлари бошлиқларини сайлаш ва бўшатиш, жойлардаги давлат ҳокимияти органларининг фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, бошқа маъмурий-ҳудудий тузилмаларнинг давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари билан муносабатлари, вилоят, туман ва шаҳар мол-мулки ва молиявий ресурсларни шакллантириш тартиби, халқ депутатлари Кенгаши ва ҳокимнинг бюджетга оид ҳуқуқлари, вилоят, туман ва шаҳар бюджетининг даромади ва харажатлари каби масалалар тартибга солинди. 1994 йилда “Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида”ги Қонуннинг қабул қилиниши жойлардаги давлат ҳокимияти вакиллик органлари тизимини мустаҳкамлаш соҳасидаги ислоҳотларнинг мантиқий давоми бўлди. Ушбу даврдаги асосий вазифа давлатнинг иқтисодиётга аралашувини чеклашга имкон берувчи самарали давлат бошқарувини ташкил этиш учун шарт-шароитларни яратишдан иборат эди. Макро даражада рақобат муҳитини, бизнесни ривожлантириш, мамлакатдахорижлик инвесторлар учун қулай инвестиция муҳитини яратишни англатади. Иккинчи босқич (2001-2010 йй.) – иқтисодиётни барқарор ривожлантириш, қонунчилик, суд-ҳуқуқ тизими ва ижтимоий-гуманитар соҳаларни ислоҳ қилишни таъминлашда ғоят муҳим роль ўйнаган давр бўлди. Ўзбекистон Республикасининг мустақиллик йилларида қабул қилинган бир қатор қонунлари ва Президент Фармонлари суд ҳокимиятини шакллантиришга қаратилди. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг “Судлар тўғрисида”ги қонуни, Жиноят-процессуал, Фуқаролик процессуал, Хўжалик процессуал, Жиноят, Фуқаролик, Меҳнат, Оила, Уй-жой кодекслари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикаси хўжалик судларининг таркибини такомиллаштириш тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий судини ташкил қилиш тўғрисида”ги Фармонлари ана шу мақсадга хизмат қилмоқда. Давлат бошқаруви тизимини ислоҳ қилишнинг ушбу босқичидаги энг муҳим вазифалар сифатида бошқарув тузилмаларининг вазифаларини ўзгартириш, уларнинг ҳокимиятга оид, тартибга солиш ва назорат қилишга оид ваколатларининг тўхтатилиши ва тубдан қисқартирилиши, шунингдек, хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятига аралашув ва тартибга солишга йўл қўймаслик каби вазифалар белгиланди. Жамият ҳаётининг барча соҳаларини эркинлаштириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси биринчи Президентининг “Республика давлат бошқаруви органлари фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида”ги ва “Хўжалик бошқаруви органлари тизимини такомиллаштириш тўғрисида”ги Фармонлари ва яна бир қатор Фармон ва Қонунлар эълон қилинди. Ўзбекистонда маъмурий ислоҳотларнинг мутлақ янги босқичини бошлаб бериш асносида, давлат ва хўжалик бошқаруви мақомини, уларнинг асосий вазифалари ва ушбу ташкилотларнинг (вазирликлар, давлат қўмиталари, агентликлар, қўмиталар, марказлар ва инспекциялар) рўйхатини меъёрий- ҳуқуқий белгилаш асосида уларнинг функцияларини ажратиб берди. 2003-2004 йилларда ўтказилган маъмурий ислоҳотлар жараёнида 20 га яқин давлат бошқармаси қайта ташкил қилинди, 40 мингга яқин бошқарув ходимларининг штат бирликлари қисқартирилди. Бу, маълум маънода, корхоналар ва тадбиркорлик тузилмаларини уларнинг фаолиятига бюрократик аралашувларнинг турли шаклларидан ҳимоя қилиш имконини берди. Иқтисодиёт, давлат ва жамият қурилишини эркинлаштириш борасидаги янги вазифалар, барча ҳокимият тармоқларининг мустақиллигини кучайтириш зарурияти давлат бошқаруви органларини муносиб такомиллаштирилишини тақозо этар эди. Давлат, ижтимоий-иқтисодий қурилиш, мамлакатда амалга оширилаётган ислоҳотларни чуқурлаштириш масалаларини ҳал қилишда Ўзбекистон Республикаси ҳукуматининг роли ва мустақиллигининг кучайтирилиши 2003 йилда Ўзбекистон Республикаси Конституциясига тузатишлар киритилиши ва улар асосида “Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тўғрисида»ги қонуннинг янги таҳрирда қабул қилинишигасабаб бўлди. Ижро ҳокимиятини модернизациялашмақсадида илгари Ўзбекистон Республикаси Президенти эгаллаган Вазирлар Маҳкамаси Раиси лавозими бекор қилинди. 2003 йилда Ўзбекистон Республикаси Конституциясидан мамлакат Президенти бир пайтнинг ўзида Вазирлар Маҳкамаси Раиси ҳисобланишини белгиловчи норма чиқариб ташланди. Қонунчиликдаги ўзгаришларга мувофиқ, Бош вазир номзодини кўриб чиқиш ва тасдиқлаш Олий Мажлиснинг икки палатаси ваколатига киради. Ўзбекистон Республикаси Президенти Олий Мажлис палаталарига кўриб чиқиш ва тасдиқлаш учун Ўзбекистон Республикаси Бош вазирининг номзодини тавсия қилади. Айни пайтда аввал Президент томонидан тайинланган ва Олий Мажлис томонидан тасдиқланадиган Вазирлар Маҳкамаси аъзоларининг номзоди бугунги кунда давлат раҳбари томонидан Бош вазир тақдимига кўра тасдиқланади. 2003 йилда Ўзбекистон Республикаси Конституциясига киритилган тузатишларга кўра, белгиланган ушбу тартиб энг замонавий ва демократик талабларга, мамлакатимизнинг ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий- ҳуқуқий ривожланиш даражасига мос келади. Олий Мажлисга ва унинг юқори палатаси – Сенатга хориждаги дипломатик ваколатхоналарнинг раҳбарларини тайинлаш, Миллий хавфсизлик хизмати раисини тасдиқлаш, амнистия тўғрисидаги ҳужжатларни қабул қилиш ва бошка вазифалар топширилди. Янги шакллантирилган Вазирлар Маҳкамаси Ўзбекистон Республикаси Президенти билан келишилган ҳолда Олий Мажлис палаталарига ўз ваколати давридаги фаолият дастурини тақдим қилади; Ўзбекистон Республикаси ижтимоий ва иқтисодий ривожланишининг асосий йўналишларини ва унга киритиладиган ўзгаришларни ишлаб чиқади ҳамда мамлакат парламентига кўриб чиқиш учун тақдим этади. Қабул қилинган қонунларга кўра, Бош вазир нафақат Вазирлар Маҳкамаси фаолиятини ташкил қилади, балки Маҳкама фаолиятининг самарадорлиги учун шахсан жавобгар ҳисобланади, Вазирлар Маҳкамаси йиғилишларига раислик қилади, унинг ҳужжатларини имзолайди, давлат ва хўжалик бошқаруви масалалари бўйича қарорлар қабул қилади. Давлат бошқаруви ислоҳотларнинг ушбу босқичидаги энг муҳим натижаларни бошқарув тузилмалари функцияларининг ўзгариши, уларнинг ҳокимиятга хос, тартибга солувчи ва назорат ваколатларининг тўхтатилиши ва тубдан қисқартирилиши, шунингдек, хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятига тўғридан-тўғри аралашув ва тартибга солишга йўл қўймаслик ташкил этади. Ушбу босқичда вилоятлар, туманлар, шаҳарлар ҳокимликлари фаолиятининг самарадорлигини ошириш ва таркибини такомиллаштириш, уларга юклатилган вазифаларни бажариш учун зарур шарт-шароитларни таъминлаш бўйича чора-тадбирлар мажмуаси амалга оширилди. Давлат бошқаруви органлари фаолиятини,шунингдек, ҳуқуқий ҳимоя тизимини такомиллаштириш ва тадбиркорлик субъектларининг молиявий масъулиятини эркинлаштиришга йўналтирилган қатор меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди. Адлия органлари билан ҳамкорликда тадбиркорликни, 2005 йилдан бошлаб эса прокуратура органларини ҳуқуқий ҳимоялаш тизими яратилди. Ушбу чоралар давлат ва назорат органларининг корхоналарнинг молиявий- хўжалик фаолиятига аралашувини тубдан қисқартириш ва тадбиркорлик субъектларининг иқтисодий эркинлик ва ҳуқуқларини жиддий тарзда кенгайтиришга олиб келди. Тадбиркорлик ва хусусий мулкни қўллаб-қувватлаш бўйича давлат органлари ташкил қилинди, ушбу органларнинг тадбиркорлик субъектларини моддий-техник ва хомашё ресурслари билан таъминлаш борасидаги фаолияти такомиллаштирилди. 2011 йили Ўзбекистон Республикаси Конституциясига янги тузатишлар киритилди, улар давлат ҳокимияти ва бошқарувини янада демократлашти- ришга, шу жумладан, ижро ҳокимиятини янада модерни зациялашга қаратилган эди. Конституциянинг янги таҳрирдаги 93-моддасига кўра, Президент ваколатларидан ижро этувчи ҳокимият девонини тузиш ва унга раҳбарлик қилиш ҳуқуқи, шунингдек, Бош прокурор ўринбосарларини лавозимига тайинлаш ва бўшатиш ҳуқуқи чиқарилди. Тузатишларга мувофиқ, Президент эндиликда фақат Бош вазир тақдимига биноан вилоятлар ҳокимларини ҳамда Тошкент шаҳар ҳокимини қонунга мувофиқ тайинлаши ҳамда лавозимидан озод этиши кўзда тутилди. Бундан ташқари, давлат раҳбари ваколатларига Ҳисоб палатаси раисини тайинлаш ва лавозимидан озод этиш киритилди. Асосий Қонуннинг 98-моддасида Бош вазир лавозимига номзод кўрсатиш ва уни тасдиқлашнинг янги тартиби ўрнатилди. Эндиликда Бош вазир номзоди Қонунчилик палатасига сайловларда энг кўп депутатлик ўрнини олган сиёсий партия ёки тенг миқдордаги депутатлик ўринларини қўлга киритган бир неча сиёсий партиялар томонидан таклиф этилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти тақдим этилган Бош вазир лавозимига номзодни кўриб чиққанидан кейин ўн кун муддат ичида уни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг кўриб чиқиши ва тасдиқлаши учун таклиф этади. Бош вазир номзоди унинг учун тегишлича Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенати аъзолари умумий сонининг ярмидан кўпи томонидан овоз берилган тақдирда тасдиқланган ҳисобланади. Ишончсизлик вотуми институти Ўзбекистоннинг ҳуқуқий тизимида янгилик бўлди. Бунда, Бош вазир билан Қонунчилик палатаси ўртасида зиддиятлар доимий тус олган ҳолда, Бош вазирга нисбатан ишончсизлик вотуми тегишлича Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенати аъзолари умумий сонининг камида учдан икки қисми овоз берган тақдирда қабул қилинган ҳисобланади. Ишончсизлик вотуми билдирилган тақдирда Президент Бош вазирни лавозимидан озод этиш бўйича қарор қабул қилади. Бунда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг бутун таркиби Бош вазир билан бирга истеъфога чиқади. Янги Бош вазир номзоди Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасидаги барча сиёсий партиялар фракциялари билан тегишли маслаҳатлашувлар ўтказилганидан сўнг парламент палаталарига кўриб чиқиш ва тасдиқлашга тақдим қилиш учун таклиф этилади. Олий Мажлис томонидан Бош вазир лавозимига номзод икки марта рад этилган тақдирда Ўзбекистон Республикаси Президенти Бош вазир вазифасини бажарувчини тайинлайди ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисини тарқатиб юборади. 78-моддага киритилган тузатиш Олий Мажлис палаталарига мамлакат ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг долзарб масалалари юзасидан Бош вазирнинг ҳисоботларини эшитиш ва муҳокама қилиш ваколатларининг берилишини кўзда тутади. Ушбу қоида ижро этувчи ҳокимият фаолияти устидан парламент назоратини сезиларли равишда кенгайтирди. 1. 2. Ўзбек моделининг моҳияти, уни босқичма-босқич амалга ошириш, бу жараёнга хос қонуниятлар ва хусусиятлар. 3. Давлат ҳокимиятининг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти тармоқлари ташкил этилиши ва уларнинг фаолияти йўлга кўйилиши. 4. Кўппартиявийликка асос солиниши ва кўппартиявийлик тамойилининг фуқаролик жамияти барпо этишдаги аҳамияти. Ўзбекистон сиёсий тизими замонавий сиёсий муносабатлар шарт- шароитлари ва омилларига мослашиш ҳамда уйғунлашиш сифатларига эга. Мазкур жараённинг таркибий қисмларидан бири бўлган кўппартиявийлик тизими бугунги кунда изчил ривож топди. Сиёсий партияларнинг жамиятни янгилаш ва модернизация қилиш, фуқароларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини оширишдаги роли ва аҳамияти ортиб бораётир. Партиялар фаолиятининг ташкилий-ҳуқуқий, молиявий шарт- шароитлари мустаҳкамланмоқда, уларнинг халқ орасидаги обрўси ортиб, давлат аҳамиятига молик қарорлар қабул қилишдаги таъсири тобора кучайиб бормоқда. Олий Кенгаш томонидан 1991 йил 15 февралда “Ўзбекистон Республикасида жамоат бирлашмалари тўғрисида”ги Қонуннинг қабул қилиниши билан мамлакатда жамоат бирлашмаларининг эркин ва мустақил фаолият юритишлари учун илк бор мустаҳкам ҳуқуқий асос яратилди. Собиқ иттифоқдош республикаларида бўлганидек, Ўзбекистонда ҳам турли хил сиёсий гуруҳлар ва ҳаракатлар вужудга кела бошлади. Хусусан, 1989 йилнинг 28 майида “Бирлик” халқ ҳаракати ташкил этилди. Ушбу ҳаракат илк сиёсий жамоат бирлашмаси бўлганлиги учун ўз фаолиятида кўплаб хатоларга йўл қўйди. Улар фаолият нуқтаи назаридан кўпроқ ҳаракат эмас, балки сиёсий партияга ўхшаб кетар эди. Ҳаракат аъзолари ўша пайтдаги сиёсий вазиятдан фойдаланиб, турли хил митинг, намойишлар ўтказиш орқали ўзларини “халқпарвар” қилиб кўрсатишга ҳамда шу йўл билан сохта обрў олишга ҳаракат қилар эдилар. Аслида эса ушбу ҳаракат Литва Республикасида ўша пайтда фаолият юритаётган “Саюдис” ташкилотига тақлиддан бошқа нарса эмас эди. Ўзбекистонда миллий мустакилликнинг эълон қилиниши, иттифоқдан мустақил давлат тузилмаларининг шаклланиши, собиқ коммунистик партия ташкилотларининг бутунлай тугатилиши натижасида фуқаролик жамияти институтларини шакллантириш учун шарт-шароитлар яратилди. Мамлакатда халқ ўз манфаатлари ва сиёсий иродасини эркин билдириш, эркин ифода этиши учун ҳуқуқий асослар ҳамда муносиб сиёсий муҳит яратилиши билан сиёсий партиялар ҳам тузила бошлади. 1991 йилнинг ноябрида қабул қилинган “Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида”ги Қонунда сайловнинг кўппартиявийлик асосида ўтказилиши ҳуқуқий жиҳатдан эътироф этилди. “Ўзбекистон Республикасида жамоат бирлашмалари тўғрисида”ги Қонуннинг кўппартия- вийлик тизими шаклланишининг ҳуқуқий жиҳатларини таъминлаб бериши натижасида мамлакатда янги сиёсий партияларнинг юзага келиш жараёни бошланди. Миллий мустақиллик даврида ташкил топган илк сиёсий партия бу – Ўзбекистон Халқ демократик партиясидир. Партияга 1991 йилнинг 1 ноябрида бўлиб ўтган таъсис қурултойида асос солинди. Қурултой мустақил Ўзбекистон тарихидаги муҳим сиёсий воқеа, яъни Ўзбекистон ХДП таъсис этилганлигини эълон қилиб, унинг Дастури ва низомини қабул қилди. Ўзбекистонда кўппартиявийликнинг ривожланиш тарихида ўз ўрнига эга партиялардан яна бири Ўзбекистон “Ватан тараққиёти” партияси бўлди. Ушбу партия 1992 йил 24 майда бўлиб ўтган таъсис қурултойида ташкил топди. Мустақилликнинг дастлабки йилларида ташкил топган партиялардан яна бири бу – Ўзбекистон “Адолат” социал-демократик партиясидир. Ушбу партия 1995 йил 18 февралда ўзининг биринчи таъсис Қурултойида тузилган. Ушбу Қурултойда унинг дастури ва Устави қабул қилинган. Таъсис қурултойида аввалги сайловларда сайланган ташаббускор гуруҳнинг 47 депутати иштирок этиб, улар “Адолат” социал-демократик партиясининг парламентдаги фракциясини ташкил этдилар. Мустақиллик йилларида ташкил топган партиялардан яна бири – бу Ўзбекистон Миллий тикланиш демократик партиясидир. Ушбу партия 1995 йил 3 июнда биринчи таъсис Қурултойида тузилган. 2008 йил 20 июнь куни Ўзбекистон “Фидокорлар” миллий демократик партияси ва Ўзбекистон “Миллий тикланиш” демократик партиясининг бирлашув қурултойи бўлиб ўтди. Унда асосий масала Ўзбекистон “Миллий тикланиш” демократик партияси ва “Фидокорлар” миллий демократик партиясини бирлаштириш тўғрисидаги масала кўриб чиқилиб, иккала партиянинг бирлашиши тўғрисида қарор қабул қилинди. Қурултойда партияларнинг мақсадли дастурий вазифалари мазмун-моҳиятига кўра бир бирига яқин, яъни, миллий тикланиш ва ватанпарварлик ғоясини рўёбга чиқариш, миллий анъана ва қадриятларни ҳимоя қилиш, асраб авайлаш ҳамда ривожлантириш эканлиги таъкидланди. Ўзбекистон сиёсий тизимида ўзига хос ўринга эга бўлиб улгурган Ўзбекистон Либерал-Демократик партиясининг (ЎзЛиДеП) Низоми ва дастури унинг 2003 йил 15 ноябрда бўлиб ўтган Таъсис Қурултойида тасдиқланган. Ўзбекистон Республикасида сиёсий партияларнинг ўтган йиллар давомидаги фаолиятига назар ташлайдиган бўлсак, уларнинг ривожланиши учун ҳуқуқий асос яратилганини кўрамиз. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, “Сиёсий партиялар тўғрисида”ги, “Сиёсий партияларни молиялаштириш тўғрисида”ги ҳамда “Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисида”ги Конституциявий қонуни шулар жумласидандир. 5. Фуқаролик жамияти институтларини шакллантириш, улар фаолиятининг асосларини яратиш. Маҳалла институти. Маҳалла мамлакатимизда кўп асрлардан буён мавжуд бўлса-да, Ўзбекистон давлат мустақиллигига эришганидан кейингина у муносиб ижтимоий-ҳуқуқий мақомга эга бўлди. 1992 йилда Президентимиз Ислом Каримовнинг Фармони билан “Маҳалла” Республика хайрия жамғармаси ташкил этилди, 1993 йилда “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги Қонун қабул қилинганининг ўзиёқ маҳалла институтининг давлат томонидан қўллаб- қувватланаётганининг ёрқин далилидир. Жамият тараққиёти такомиллашган сари ҳамда бозор муносабатларига ўтиш даврида, айниқса, фуқаролик жамиятини шакллантиришга оид янги ижтимоий муносабатларнинг вужудга келиши билан ушбу қонунни маълум нормалар билан тўлдириш эҳтиёжи сезилди. Шу боисдан ҳам 1999 йил 14 апрелда Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида” янги таҳрирдаги Қонуни қабул қилинди.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 23 апрелда эълон қилинган “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларини қўллаб- қувватлаш тўғрисида”ги Фармони,Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан 1999 йил 19 апрелда ишлаб чиқилган “Маҳалла посбони” жамоат тузилмалари ва Вазирлар Маҳкамасининг фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳузуридаги яраштириш комиссиялари тўғрисидаги Низомларни тасдиқлаш ҳақида”ги қарори мамлакатимизда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тизимининг ривожланишида муҳим катта роль ўйнади. Юртимиздаги тинчлик ва осойишталикни, халқимизнинг хотиржам меҳнат қилишини таъминлашда маҳалланинг хизмати катта. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан жамоат тартибини сақлаш, жиноятчиликка қарши кураш ва унинг олдини олишда фуқароларнинг онгли иштирок этишини мақсад қилиб, 1999 йил 19 апрелда “Жазони ўташ жойларидан озод қилинган шахсларга ижтимоий-маиший жиҳатдан ва ишга жойлашишда ёрдам кўрсатиш бўйича Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши ва ҳокимликлар ҳузуридаги махсус комиссиялар, “маҳалла посбони” жамоат тузилмалари ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳузуридаги яраштириш комиссиялари тўғрисида”ги низомларни тасдиқлаш ҳақида Вазирлар Маҳкамасининг қарори қабул қилиниб, республикамизнинг барча ҳудудларида “Маҳалла посбони” жамоат тузилмалари ташкил этилди.