TISHLARNING UMUMIY ANATOMIYASI. TISHLAR TARAQQIYOTI. TISH QATORI, FORMULALARI. TISHNING UMUMIY TUZILISHI: TOJ, BO‘YIN VA ILDIZ QISMLARNING ANATOMIK XUSUSIYATLARI. TISH BO‘SHLIG‘I. TISH YUZALARI. Tishlar – dentes chaynov-nutq apparatining asosiy qismi bo‘lib xisoblanadi. Tishlar vaqtincha yoki sut tishlariga - dentes decidui va doimiy tishlar - dentes permanentes ga - bo‘linadi. Tishlar tuzilishi va vazifasiga ko‘ra quyidagi guruxlarga bo‘linadi: 1) dens incisivi – kesuvchi (kurak) tish; 2) dens caninus – qoziq tish; 3) dens premolaris – kichik oziq tish (premolyar); 4) dens molaris – katta oziq tish (molyar). Uchinchi katta oziq tish dens molaris tertius kechroq chiqqanligi uchun “aql” tish dens serotinus deyiladi. Tishlar taraqqiyoti Tishlar filogenezi bir necha bosqichlardan o‘tib, qadimgi baliqlarning tangachalaridan hosil bo‘lgan. Boshlang‘ich bosqichlarda tishlar juda mayda va ko‘p bo‘lib, oddiy konussimon shaklga ega. Bunday tipdagi tishlarni – gomodont tishlar ataladi. Sut emizuvchi xayvonlarda, tishlar soni kamayib, xar xil shaklga ega bo‘ladi – geterodont tishlar. Evolyusiya jarayonida tishlar generatsiyasi, ya’ni almashuvi insonlarda 2 marta bo‘ladi (sut va doimiy tishlar) – difiodont turi. Bundan tashqari, tishlar soni, o‘lchamlari va shakli ham tubdan o‘zgardi. Ko‘pgina sut emizuvchi hayvonlarda 44 gacha tishlar bo‘lishi mumkin: maymunlarda -36 ta, odamda - 32 ta. Tishlar soni va o‘lchamlari reduksiyasi tishlararo yoriqlarni (diastema va tremalar) yopilishiga olib keladi. Odam organizmidagi tishlar taraqqiyoti murakkab ko‘p etapli jarayondir va bu jarayon embrional davrda boshlanib, 18-20 yoshgacha davom etadi. Tishlar taraqqiyotida 3 davr farqlanadi: 1) boshlang‘ich davri – tish kurtaklari (germen dentis) va emal (tish) a’zosini paydo bo‘lishi; 2) tish kurtaklari rivojlanishi va differensirovkasi; 3) tishlar paydo bo‘lishi. Birinchi bosqich – boshlang‘ich davr embrion taraqqiyotining 7-8 xaftasida og‘iz bo‘shlig‘i epiteliysining qalinlanishidan boshlanadi. Hosil bo‘lgan tish plastinkasi, lamina dentales (enamelare) mezenximaga botib kiradi va uning ichida sut va doimiy tishlarning kurtaklari paydo bo‘ladi, keyinchalik ular emal a’zosiga aylanadi. Embrionning 10 xaftasida emal a’zosiga mezenxima botib kirib, tish so‘rg‘ichini (papillae dentales) hosil qiladi, undan keyingi davrlarda dentin va pulpa hosil bo‘ladi. Emal a’zosini o‘rab turgan mezenxima tish qopchasini (saccus dentalis) xosil qiladi, bundan sement va periodont rivojlanadi. Ikkinchi bosqichda emal a’zosi va uning atrofidagi to‘qimalar butunlay o‘zgaradi.Emal a’zosi kattalashadi va qavatlarga bo‘linadi. Emal a’zosi markazida pulpani xosil qiluvchi xujayralar, periferik qismida esa ameloblastlar paydo bo‘ladi. Surg‘ichlar ustki yuzasida esa dentin xosil qiluvchi xo‘jayralar – odontoblastlar qatori shaklanadi. Bundan tashqari xar bir tish so‘rg‘ichiga qon- tomir va nervlar kiradi. Jag‘ suyaklarning mezenximasida tish alveolarining shaklanishi boshlanadi. Uchinchi bosqichda (4-chi oyning oxiri va 5-chi oyining boshlarida) – tish to‘qimalarining (emal, dentin va pulpa) differensirovkasi to‘liq kuzatilishi mumkin. Bundan tashqari bu bosqichda doimiy tishlarning taraqqiyoti boshlanadi. SHuni aytish lozimki, dastavval ikkala tish kurtaklari umumiy alveolada yotadi va ularning orasida suyak plastinkasi (to‘sig‘) mavjud bo‘ladi. So‘ngra 6-7 yoshda osteoklastlar suyak to‘siqlarini va sut tishlarning ildizlarini emiradi. Tishlarning taraqqiyotini buzilishi xar xil patologik xolatlarga olib kelishi mumkin (emal gipoplaziya, adentiya, qo‘shimcha tishlar va x.q.). Tishning qismlari Tishlarning quyidagi qismlari bo‘ladi: 1) toj qismi - corona dentis; 2) bo‘yin qismi - collum dentis; 3) ildiz qismi - radix dentis. Tishlarning toj qismi alveolyar o‘simtalardan chiqib tursa, tishlarning bo‘yin qismi milk bilan o‘ralgan bo‘ladi, tishning ildiz qismi esa alveolyar o‘simtalar ichidagi chuqurchalarda joylashadi. Amaliy stomatologiyada anatomik va klinik tojlarga ajratish kabul kilingan (rasm 6.4). Tishlarning bo‘yin qismi milklar bilan o‘ralganida tish tojining milklardan chiqib turgan qismi klinik toj – corona clinica deyiladi. Qolgan qismi esa klinik ildiz – radix clinica deyiladi. Anatomik toj yosh o‘tishi bilan dumbokchalar yoki kesuv qirralarning emirilishi okibatida kichrayadi, klinik toj esa, alveola devori rezorbsiyasi va ildizni ochilishi okibatida kattalashishi mumkin. SHunday kilib, klinik toj ma’lum xolatlarda anatomik toj va ildiz qismini o‘z ichiga olashi mumkin. Tish ildizining uchi - apex radicis dentis deb atalib, shu sohadagi teshikga foramen apicis deyiladi. O‘z navbatida bu teshik ildizning ichida joylashgan kanal - canalis radicis ga davom etadi. Kanal esa tish tojining ichida hosil bo‘ladigan bo‘shliq - cavitas dentis - bilan tutashadi. Bu bo‘shliq o‘z navbatida toj qismi ichidagi bo‘shliq – cavitas coronae va tish ildizining kanali – canalis radicis dentis lardan hosil bo‘ladi. Tish ildizi uchidagi teshikdan nerv, qon tomir, limfa tomirlari yo‘naladi. Kanal orqali yo‘nalgan bu hosilalar, tish toji ichida qon - tomir - nerv chigalini va siyrak pulpa dentis ni - hosil etadi. Tish pulpasi o‘z navbatida toj qismi ichidagi pulpa coronalis va ildiz ichidagi pulpa radicularis lardan tashqil topadi. Tish yuzalari. Tish relefi xususiyatlarini va patologik jarayonlarni toj qismida joylashuvini aniqlash uchun tish toj yuzasida qo‘yidagi yuzalar farqlanadi: 1.Tishning og‘iz daxliziga qaragan yuza - facies vestibularis farqlanadi. Oldingi (frontal) tishlar (kesuv va qoziq tishlar uchun) lablarga qaraganligi uchun - facies labialis deyiladi. Kichik va katta oziq tishlar uchun - facies buccalis – lunjga qaralganligi tufayli. Bu yuza tishning ildiz qismiga davom etadi - facies vestibularis radicis deb nomlanadi. 2.Tishning hususiy og‘iz bo‘shlig‘i tarafiga qaralgan yuzasini umumiy nomi – facies oralis deb nomlanadi. Ammo pastki jag‘ tishlarida ular yuzasi til tarafga qaraganligi uchun - facies lingualis deb ataladi, yuqori jag‘ tishlarida tanglay tomoniga qaragani uchun - facies palatenalis farqlandi; 3. Qo‘shni tishlar bilan birlashib turgan yuzasi - facies contactus yoki facies approximales deb ataladi. Tish qatori markaziga karagan tish yuzasi- facies mesialis, markaziy kurak tishlarda esa medial yuza- facies medialis deb ataladi. Karama-karshi tomonga, ya’ni tish qatori markazdan orkaga yunalgan yuza - facies distalis xisoblanadi. 4. Tishlarning qarama-qarshi tish toji yuzasi- chaynov yuza - facies occlusialis deyiladi, bu yuzani faqat kichik va katta oziq tishlarda faraqlanishi mumkin. Frontal tishlar qarama-qarshi qismi - kesuv kirra – margo incisalis nomlanadi. Tishlarning toj qismlari yonma - yon joylashib tish qatorlarini hosil etadi. Doimiy tishlar har bir jag‘da 16 tadan bo‘lib, yoysimon shaklda terilgan bo‘ladi. YUqori jag‘ tishlarning ravog‘i – arcus dentalis maxillaris (superior), pastki jag‘ tishlarning ravog‘i arcus dentalis mandibularis (inferior) deyiladi. Tishlar tuzilishi va vazifasiga ko‘ra quyidagi guruxlarga bo‘linadi (odontogramma): 1) dens incisivi – kesuvchi (kurak) tish; 2) dens caninus – qoziq tish; 3) dens premolaris – kichik oziq tish (premolyar); 4) dens molaris – katta oziq tish (molyar). Uchinchi katta oziq tish dens molaris tertius, kechroq chiqqanligi uchun “aql” tish - dens serotinus deyiladi. YUqori va pastki jag‘ tishlari o‘zaro jipslashgan holatida - yuqori jag‘dagi kesuv tishlar, pastki jag‘dagi kesuv tishlarining oldingi yuzasiga tegib turadi. YUqori jag‘ suyagidagi tish yoylari kattaroq bo‘ladi. SHu sababdan yuqori jag‘dagi oziq tishlarining til tarafidagi bo‘rtig‘i - pastki jag‘dagi tishlarining til va lunj tarafidagi bo‘rtiqlar orasidagi chuqurchada bo‘ladi. Bunday jipslashish xolatini – okklyuziya deb nomlanadi. Jag‘larning jipslashgan paytida o‘zaro birlashgan tishlar antagonistlar deyiladi. Odatda xar bir tish jipslashganida ikkita antagonisti ega – asosiy va qo‘shimcha. Pastki jag‘ning medial kesuv tishlari va yuqori jag‘dagi uchinchi katta oziq tishi faqat bitta antagonist tishga ega. Tish formulasi Har bir jag‘ning tish o‘z o‘rnini va tishlar turlarini belgilash uchun maxsus raqamlar yordamida ifodalanadi, buni tishlarning formulasi deb ataladi. Bir necha formulalar mavjud. Masalan, anatomik formulasi yordamida jag‘ning yarmidagi tish turlarini ko‘rsatib berishimiz mumkin. Sut tishlarning anatomik formulasi: 2 0 1 2 | 2 1 0 2