TOG‘ TUPROQLARI. LALMI VA YAYLOV TUPROQLARI
Reja:
1.
Tog’li tuproqlar tarqalishi va maydoni.
2.
Tog’ tuproqlarining klassifikasiyasi, diagnostikasi va
asosiy xossalari.
3. Tog’li viloyatlar tuproqlaridan qishloq xo’jaligida foydalanish.
Tog’li tuproqlar tarqalishi va maydoni. Tog’li xududlar Yer sharida
keng tarqalgan bo’lib, maydoni 30,65 mln. kv. km. yoki uning 21 foizini tashkil
etadi(V.G.Rozanov, 1977) . MDH hududida tog’li tuproqlar 652,7 mln. ga. (29,6
foiz). Tog’ tuproqlar maydonining ko’p bo’lishi, tog’ tizmalarining mavjudligi
bilan bog’liq. Bular jumlasiga Karpat, Qrim, Kavkaz tog’lari, shuningdek,
Sharqiy va Janubiy Sibir, Uzoq Sharq va O’rta Osiyo tog’ sistemalari kiradi.
Tog’ tuproqlarining shakllanishi va tarqalishi vertikal zonallik qonuniga
bo’ysunadi. Vertikal zonallik deganda - joyning balandligi bo’ylab iqlim va
o’simliklarning o’zgarishiga bog’liq holda turli tuproqlarning bir-biri bilan
almashinib borishi tushuniladi.
Tog’li o’lkalardagi tuproq zonalari tekisliklardagi kabi mintaqalar bo’ylab
joylashadi, ammo joyning balandligiga qarab tuproqlarning birin-ketin o’zgarish
tartibi ancha boshqacharoqdir. Shuning uchun ham tuproqlarning vertikal
zonalligi gorizontal zonallikning oddiy tarzda tarqalishi bo’lmasdan, balki
o’ziga xos tuproqlarini tashkil etadi.
Tog’li nohiyalarda tuproqlar nihoyatda murakkab tarqalgan va ba’zan vertikal
zonalar tekisliklardagidek bo’lsa-da, ular ba’zan teskari yo’nalishda "noto’g’ri"
joylashadi. Bu hodisaga tuproq zonasining inversiyasi deyiladi. Ko’pincha bir
tuproq zonasi boshqasiga qiyalik ekspozisiyalariga qarab yoki tog’ vodiylari
bo’ylab kirib boradi. Bir tuproq zonasining boshqasiga ana shunday aralashib
ketishi tuproq zonasining migrasiyasi nomini olgan. Nihoyat qator tog’li
viloyatlardagi normal zona qatorlaridan ayrim tuproq zonalarining mutlaqo
tushib qolishi hodisasiga zona interferensiyasi deb ataladi.
Tuproq paydo bo’lish tabiiy sharoitlari Tog’li viloyatlrning tuproq paydo
bo’lish tabiiy sharoitlari nihoyatda xilma-xilligi bilan farq qiladi.
I q l i m i tekislik hududlaridagidan o’zini yil davomida haroratning pastligi,
yog’inlar miqdorining ko’pligi, havo nisbiy namligining va quyosh
radiasiyasining yuqori bo’lishi bilan farq qiladi. Aniqlanganki, har 100 m
balandlikka ko’tarilgan sayin havoning o’rtacha harorati 0,50S ga pasayib,
yog’inlar miqdori (ma’lum balandlikkacha) ko’payadi. Yillik o’rtacha yog’in
miqdori 800-1200 dan 1500 mm va undan ko’p bo’ladi. Tog’li nohiyalarning
qishi uzoq bo’lib, qor ko’p yog’adi, yozi qisqa.
R ye l ye f i. Tog’ o’lkalarida relyef juda murakkab. Shu sababli tuproq
qoplami ham nihoyatda turli-tuman. Bu yerdagi relyef nurash mahsulotlarining
taqsimlanishi (tarqalishi) va tuproq hosil bo’lish jarayonlariga juda katta ta’sir
etadi. Joyning ekspozisiyasi, (kunga yoki soya tomondaligi) tuproqning suv va
issiqlik rejimlariga ta’sir etadi. Nam va issiqlik rejimlaridagi farqlar o’simlik va
tuproq qoplamiga ham ta’sir qiladi.
T u p r o q p a y d o q i l u v ch i o n a j i n s l a r. Turli tarkibli va yoshdagi
tog’ jinslarining nurash mahsulotlari tuproqning ona jinslari hisoblanadi.
Ayniqsa bo’r va uchlamchi davr (ohaktoshlar, qumtoshlar, slaneslar kabi)
cho’qindi jinslar va shuningdek, magmatik jinslarning nurash maxsulotlari keng
tarqalgan. Tog’ oralig’i vodiylarida va cho’kmalaridagi tub jinslar yuzasi
to’rtlamchi davrning turli qalinlik va tarkibdagi skeletli yotqiziqlari bilan
qoplangan. Tyanshan va Pomir tog’ tizmalari va boshqa joylardagi ona jinslar
tarkibida suvda oson eruvchi tuzlar bo’lganidan, odatda tuproqlar sho’rlangan.
O’ s i m l i k l a r q o p l a m i. Atmosfera yog’inlari miqdori va harorati
rejimiga qarab o’simliklar qoplami ham o’zgaradi va o’ziga xos mintaqa hosil
qiladi. Turli balandlik va ekspozisiyalarda biogidrotermik sharoitlarning
o’zgarishi turlicha tuproqlarning shakllanishiga olib keladi.
Murakkab tuzilishli, xilma-xil tog’ tuproqlari orasida uning quyidagi asosiy
tiplari (MDH tuproqlarining umumiy maydoniga nisbatan foiz hisobida)
ajratiladi: tog’ tundra tuprog’i 7,6, tog’ o’tloqi tuproqlari 0,7, tog’ o’tloqi-dasht
tuproqlari 0,5, tog’ podzolllashgan va muzloq-tayga tuproqlari 15,3, karbonatli
tog’-muzloq-tayga tuproqlari 1,4, tog’-chimli-subtropik tuproqlari 0,4, tog’-sur-
o’rmon tuproqlari 0,7, tog’-chim karbonatli tuproqlar 0,1, tog’-o’rmon-qo’ng’ir
tuproqlari 0,9, tog’-sariq tuproqlar 0,1, tog’ jigarrang tuproqlar 0,3, tog’ qora
tuproqlari 0,5, tog’ kashtan tuproqlari 0,6, tog’ bo’z tuproqlar 0,2, baland tog’
cho’l tuproqlari 0,2, tub tog’ jinslari chiqib turadigan maydonlar 0,1.
Tog’ tuproqlari asosan tog’larning yonbag’irlarida tarqalganligidan, tuproq
paydo bo’lish jarayonlari ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. Yonbag’irlardan
yog’inlarning tez oqib ketishi sababli tuproqlar yuqori kserofit (quruq)
xususiyatga ega.
Tog’ tuproqlarining klassifikasiyasi, diagnostikasi va asosiy xossalari. Tog’
tuproqlarini klassifikasiyalash borasida ikki xil nuqtai nazar mavjud bo’lib, uning
birinchisiga ko’ra tog’ tuproqlari tekisliklardagi o’ziga o’xshash tuproqlardan farq
qiladigan mustaqil tip sifatida qaraladi. Ikkinchi nuqtai nazarga asosan MDH ning
tekisliklarida uchramaydigan va tog’lardagi o’ziga xos orginal tog’
tuproqlarinigina mustaqil tipga ajratiladi. Bularga tog’-o’tloqi, qora tuproqlarga
o’xshash tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlari kiradi.
Boshqa tiplardagi tog’ tuproqlari umumiy tarzda o’zining tekisliklardagi
o’xshashliklariga ega bo’lganligidan, ular muayyan tuproq tiplari
o’rganilayotganda qarab chiqiladi.
Relyef sharoitlariga qarab qishloq xo’jaligida foydalanish imkoniyatlariga ko’ra
tog’ tuproqlari 3 guruppaga bo’linadi: 1. Qiyaligi 100 dan ortiq bo’lgan sharoitda
shakllanadigan tog’-qiyalik tuproqlari, bunda tuproq nomiga "Tog’" so’zi
qo’shiladi (masalan, tog’-podzol tuproqlar va boshqalar). Ulardan
dehqonchilikda foydalanish chegaralangan.
2. Tog’li tekislik tuproqlari tog’larning nisbatan tekislangan va qiyaligi 100 dan
kam bo’lgan uchastkalarida tarqalgan va ko’pincha dehqonchilikda
foydalaniladi (masalan, tog’li tekisliklarning ishqorsizlangan qora tuproqlari).
3. Tog’ oralig’i tekislklari va tog’ vodiylarining tuproqlari, qiyaligi 4-50 dan
oshmaydigan tekislik va yonbag’irlarda (daryo terrasalari, delyuvial shleyflar va
boshqa joylarda) rivojlangan va bularga tog’oraligi tekisliklarining
ishqorsizlangan qora tuproqlari kiradi. Bu tuproqlar dehqonchilikda keng
foydalaniladi.
Tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlari. Bu tuproqlar baland
tog’lardagi tuproqlarning o’ziga xos original tiplari hisoblanadi hamda
atmosfera yog’inlari ko’p yog’adigan sharoitda alp va subalp tipiga kiradigan
turli o’tloq o’simliklar ta’sirida, har xil ona jinslarda hosil bo’ladi.
Tog’-o’tloqi tuproqlardagi chimlanish jarayoni va gumus to’planish darajasi
o’simliklar qoplami va ona jinslar xarakteri bilan belgilanadi (50-rasm).
Karbonatli jinslarda qalin va ko’p gumusli tuproqlar rivojlanadi. Karbonatsiz
jinslarda shakllangan tog’-o’tloqi tuproqlarda gumus kamroq. Tuproq profilining
yuzaga kelishida joyning relyefi katta rol o’ynaydi. Alp zonasi tog’-o’tloqi
tuproqlari odatda past tog’lardagi o’tloqlarning yuqori mintaqasini egallaydi.
Subalp zonasining tog’-o’tloqi tuproqlari esa baland bo’lib o’sadigan turli
o’simliklardan iborat tog’ o’tloqlarining pastki mintaqasida rivojlanadi.
50-rasm
Tog’-o’tloqi tuproqlari torfli chim gorizontining yaxshi ifodalanganligi, qo’ng’ir
(och qo’ng’irdan to’q qo’ng’irgacha) tusi, ammo uncha qalin bo’lmagan (20-40
sm) gumusli gorizontining mavjudligi bilan xarakterlanadi. Gumusli A1
gorizonti kamroq torflangan, kukunsimon donali yoki changsimon uvoqli
strukturaga ega, ko’pincha temir oksidlari ta’sirida zang tusli.
Subalp mintaqasining ayrim tog’-o’tloqi tuproqlarida gumusli gorizont ancha
qalin bo’lib, 50 sm dan oshadi. Tog’-o’tloqi va o’tloqi-dasht tuproqlarining
profili o’zining skeletli bo’lishi, karbonatlardan yuvilganligi bilan
xarakterlanadi.
Tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlarida 8-20 foizgacha gumus bo’ladi va
uning tarkibida gumin kislotasiga nisbatan fulvokislota ko’proq. Azot miqdori
0,3 dan 1,2 foizgacha o’zgarib turadi. Harakatchan fosfor va kaliy oz.
Singdirilgan kationlar orasida kalsiy va magniy bilan bir qatorda Kavkaz va
boshqa tog’lar tuproqlarida vodorod va alyuminiy ham ko’p bo’ladi, natijada
tuproqda kislotali reaksiya vujudga keladi (pH 4,6-5,3). Ammo O’rta Osiyo tog’
sistemalaridagi tog’-o’tloqi va tog’-o’tloqi-dasht tuproqlari asoslar bilan
to’yinganligi sababli neytral yoki ishqoriy reaksiya (pH 6,6-7,4) bo’lishi bilan
xarakterlanadi (105-jadval).
Tog’-o’tloqi tuproqlarda odatda podzollanish belgilari bo’lmaydi. Bu tuproqlar
orasida tipik chimli tog’-o’tloqi, torfli va torf-gleyli tog’-o’tloqi tuproqlar
ko’proq uchraydi.
Turli tuman t o g’ - o’ t l o q i - d a sh t tuproqlari orasida tog’ -o’tloq-dasht
qora tuproqlar alohida ahamiyatga ega.
Bu tuproqlar asosan karbonatli jinslar (ohaktoshlar, karbonatli slaneslar kabi)da
va subalp mintaqasining dashtlashgan o’simliklari ostida rivojlanadi. Ularda
chim qatlam va gumusli gorizontining qalin va yaxshi rivojlanganligi
(kukunsimon strukturaning ko’proq ifodalanganligi) xarakterli. Gumus 20
foizgacha va CgCa : CfCa nisbati taxminan 1 ga barobar. Singdirish sig’imi 100 g
tuproqda 40-50 mg/ekv. Tog’-o’tloqi-dasht tuproqlari tog’-o’tloqi tuproqlardan
gumusli gorizontining qalinroq bo’lishi, torflanish darajasi, ishqorsizlanganligi
va skeletligi bilan ajralib turadi.
Vertikal mintaqalarning asosiy qonuniyatlari va ayrim tog’li viloyatlarning
tuproqlari. Vetikal mintaqalar bo’yicha tuproqlarning tarqalishi xarakteri tog’
o’lkalarining qaysi bioiqlim zonasida joylashuvi bilan belgilanadi. Demak, har
bir tog’ sistemasinin tuproq qoplami, o’zining rivojlanish qonuniyatlari va
xaraktrli beligilariga ega.(51 - rasm).
Odatda tog’ tuproqlarining pastki mintaqasi o’zi joylashgan zona tabiiy
sharoitiga qarab o’zgarib boradi.
Turli tog’ sistemalarida vertikal zonallik har xil va shuningdek, muayyan bir
tog’ tizmasida uning yo’nalishi haqida yonbag’ir ekspozisiyasiga qarab, tuproq
zonasining joylashuvi farq qiladi. Ana shunday o’zgarishlar, ayniqsa Bosh
Kavkaz tog’ tizmalarida yaxshi ifodalangan. Tog’ o’lkalarining vertikal
zonalligida mintaqalarning Qutbiy, Boreal, Subboreal va Subtropik sinflari
ajratiladi (V.M.Fridland)
105-jadval
Tog’-o’tloqi tuproqlarning kimyoviy tarkibi
Tuproq nomi,
tog’li viloyat
Chuq
urligi
Gumu
Azot,
Suvli
so’ri
Singdirilgan asoslar, 100
g tuproqda mg-ekv.
, sm
s, foiz
foiz
mdagi
pH
Ca2+
Mg2+
H+
Yig’i
ndisi
0,
4
1
51- rasm
Subboreal sinfning o’rmon mintaqasida tog’-podzol tuproqlarga nisbatan
o’rmon-qo’ng’ir tuproqlar ko’proq uchraydi.
Mintaqalar subtropik sinfining quruq subtropiklarida tog’ bo’z tuproqlari yoki
jigarrang tuproqlar tarqalgan bo’lib, nam subtropiklarda qizil va sariq tuproqlar
uchraydi.
O’rta Osiyo tog’lari tuproqlari. O’rta Osiyo Tyanshan va Pomir tog’
sistemalariga kiruvchi qator (Farg’ona, Xisor, Jung’oriya Olatau, Kopetdog’
singari) yirik tog’ tizmalari ajratiladi. O’rta Osiyo tog’ viloyatlarining tuproq
qoplami nihoyatda murakkab tuzilgan va turli tuman. Bu yerda tog’ jigarrang,
sur o’rmon va qora tuproqlardan tortib, muzloq, torfli, sho’rxok tuproqlar va
baland tog’ cho’llarining tuproqlariga qadar bo’lgan tuproqlar uchraydi.
A.M.Mamitov (1982) O’rta Osiyo va Janubiy Qozog’iston tog’larida tog’
tuproqlarining 40 ga yaqin tip va tipchalarini ajratadi, shundan 14 tasi endemik
ya’ni boshqa tog’ sistemalarida uchramaydigan tuproqlardir. Tyanshanning qora
qarag’ayli o’rmonlari ostida uchraydigan, to’q (qoramtir) tusli tuproq,
Kavkaz
Qrim
Janubiy
Ural
Shim
Kavkaz
Qoyalardan iborat cho’qqi
Tog’ tundra tuproqlari
Tog’ o’tloq tuproqlari
Tog’ podzol tuproqlari
Tog’ o’rmon tuproqlari
To’g’ qora tuproqlari
Tog’ kashtan tuproqlari
Tog’ qo’ng’ir tuproqlari
Bo’z tuproqlari
