To‘garak chuvalchanglar (Nematoda) tipi: tana shakli; tana devori; nerv tizimi va sezgi organlari; harakatlanishi; oziqlanishi; ayiruv tizimi; ko‘payishi va rivojlanishi. Parazit nematodalar va ularning odam, qishloq xo‘jalik hayvonlari va o‘simliklar uchun ahamiyati REJA 1. To‘garak chuvalchanglar (Nematoda) tipi: tana shakli; tana devori; nerv tizimi va sezgi organlari. 2. To‘garak chuvalchanglar (Nematoda) tipi: harakatlanishi; oziqlanishi; ayiruv tizimi; ko‘payishi va rivojlanishi. 3. Parazit nematodalar va ularning odam, qishloq xo‘jalik hayvonlari va o‘simliklar uchun ahamiyati TO ‘G ARAK CHUVALCHANGLAR (NEM ATHELM INTHES) TIPI To‘garak chuvalchanglar xilma-xil muhitda hayot kechiradigan 12 mingdan ortiq turlarni o‘z ichiga oladi. Ular orasida tuproqda yoki suv havzalarida erkin yashaydigan hamda odam, hay vonlar va o'simliklar tanasida parazitlik qiladigan turlari bor. To'garak chuvalchanglar uchun xos xususiyatlar quyidagilardan iborat: - tanasi ipsimon yoki duksimon, bo ‘g ‘imlarga bo ‘linmagan; - tana bo‘shlig‘i birlamchi bo‘lib, tana suyuqligi bilan to‘lgan; - ko‘pchilik turlari ayrim jinsli, jinsiy organlari soddatuzilgan; - qon aylanish va nafas olish sistemasi bo‘lmaydi; -ayirish sistemasi bo ‘lmaydi yoki shaklan o‘zgargan teri bezlaridan iborat yoki protonefridiy tipida tuzilgan; -hazm qilish sistemasida orqa ichak va anal teshigi rivojlangan; -nerv sistemasi ortogon tipida tuzilgan, sezgi organlari yaxshi rivojlanmagan; To‘garak chuvalchanglar qorinkipriklilar, nematodalar, kinorinxlar, qil chuvalchanglar, og‘izaylangichlilar sinflariga bo‘linadi. QORINKIPRIKLILAR (GASTROTRICHA) SINFI Tanasining shakli chuvalchangsimon mayda, uzunligi 1-1,5 mm. Qorin tomoni kipriklar bilan qoplanganligi ulami kiprikli chuvalchanglar bilan yaqinlashtiradi. Qorinkipriklilaming chuchuk suv va dengizlarda tarqalgan 160 ga yaqin turi ma’lum. Tashqi tuzilishi. Qorinkipriklilar - sodda tuzilgan chuvalchanglar. (chuchuk suvda yashovchi turlari tanasining oldingi qismi boshga o‘xshab tanadan biroz ajralib turadi; keyingi qismi esa dumga o‘xshash ikkita ayrini liosil qiladi (64-rasm). Ayrisi uchiga yelim bezlarining yo‘li ochilgan. Tana qoplag'ichining qorin vabosh qismida kipriklar bo‘ladi. Tanasining keyingi uchidagi noksimon yelim bezlarining joylanishi va tuzilishi ham kiprikli chuvalchanglanikiga o‘xshaydi. Qorinkipriklilaming silliq bo'ylama muskullari tana qoplag‘ichi ostida yaxlit qavat hosil qilmasdan; to‘p-to‘p bo‘lib tanasi bo‘ylab joylashadi. Shuning uchun ulaming teri-muskul xaltasi bo‘lmaydi. Ichki organlari birlamchi tana bo‘shlig‘ida joylashgan. Hazm qilish sistemasi to‘g‘ri nay shaklida, tanasining oldingi qismiilagi og‘iz teshigidan boshlanib, keyingi tomonda anal teshigi bilan tugaydi Ichagi halqumdan, uzun o‘rta ichak va qisqa orqa ichakdan iborat. Halqum teshigining qirrali bo'lishi va ichagining tuzilishi bilan qorinkipriklilar to‘garak chuvalchanglarga o'xshab ketadi. Ozig‘i hujayra ichida hazm bo'ladi. Ayirish sistemasi: bit jult buialgan piotonclricliylardan iborat. Har bir nefridiyning uchidan faqat bittadan lipillovchi kiprikli hujayralari bo'ladi. Ayrim turlarida protonefridiylar bo’lmaydi. Jinsiy sistemasi: germafrodit yoki ayrim jinsli. Jinsiy bezlari odatda juft, ba’zan toq bo‘ladi. Jinsiy teshigi anal teshigi oldida joylashgan. Tuxumlari tana ichida urugianadi. Nerv sistemasi: bir juft halqumusti gangliysi va ikkita yon nerv stvolidan iborat. Tana qopIag‘ichi sirtidagi sezgir tukchalar tuyg‘u organlari, boshining ikki yonida joylashgan kiprikli chuqurchalari esa xemoretseptorlar hisoblanadi. Filogeniyasi: Qorinkipriklilar kiprikli chuvalchanglar bilan to‘garak chuvalchanglarni bog‘lovchi zveno bo‘lib hisoblanadi. Tanasining ayrim qismlarida kiprikli epiteliyning bo‘lishi, ten bezlari, protonefridiy ayirish sistemasi va jinsiy sistemasining tuzilishi ulami kiprikli chuvalchanglar bilan yaqinlashtiradi. Kiprikli epiteliyning yo‘qola borishi, birlamchi tana bo‘shlig‘i, ayrim jinsli turlarining boiishi, ichagining tuzilishi ulami to‘garak chuvalchanglarga yaqinligini ko‘rsatadi. NEMATODALAR, YA’NI HAQIQIY TO‘GARAK CHUVALCHANGLAR (NEMATODA) SINFI Nematodalar turli xil muhitda yashashga moslashgan bir necha o‘n ming turlami o‘z ichiga oladi. Ulami Yer yuzining deyarli barcha havzalarida va suv tubidagi balchiqda uchratish mumkin. Nematodalar tuproq biotsenozidagi ko‘p hujayrali organizmlaming asosiy qismini tashkil etadi. Tuproqdagi har qanday chirish jarayoni nematodalarning ishtirokisiz o‘tmaydi. Nematodalarning bir qancha turlari odam, hayvonlar va o'simliklarning turli organlarida parazitlik qiladi. Nematodalar tanasini qoplab turadigan pishiq kutikula ularni har qanday zararli moddalar (a’siridan himoya qilib, xilma-xil muhit sharoitida yashashga imkon beradi. Nematodalarning harakatlanish tarzi ham barcha muhitga to‘g‘ri keladi. Tashqi tuzilishi. Tanasi duksimon, y a’ni oldingi va keyingi uchi ingichkalashgan, ko‘ndalang kesimi to‘garak shaklda. Tanasining oldingi uchida og‘iz teshigi, keyingi uchiga yaqin joy da esa anal teshigi joy lashgan. Tanasining anal teshigidan keyingi qismi dumni xosil qiladi. Tananing anal teshigi joylashgan tomoni qorin deb ataladi. Jinsiy va ayirish sistemasi teshiklari ham ana shu qorin tomondan tashqariga ochiladi. Nematodalarning tanasi sirtdan ko‘p qavatli kutikula bilan qoplangan. Kutikula nematoda tanasini mexanik ta’sirdan va zaharli moddalardan himoya qiladi. Bundan tashqari kutikula ichki bo'shliq turgori bilan birga somatik muskullar uchun tayanch vazifasini ham bajaradi. Kutikula ostida joylashgan gipoderma birlamchi lichinka epiteliysi hujayralarining qo‘shilib ketishidan hosil bo‘lgan sinsitiydan iborat. Nematodalar tanasining ikki yon, orqa va qorin tomoni bo‘ylab 4 ta bo‘ylama chiziq o ‘tadi. Gipodermada mana shu chiziqlarga mos holda to‘rtta valiklar (yo‘g ‘onlashuvlar) hamda ular ostida bo'ylama muskullar joylashgan. Gipoderma valiklari muskul qavatini to'rt bo'lakka bo'lib turadi. Orqa va qorin muskullar nematoda tanasini dorzoventral yo'nalishda bukkanidan nematoda yon tomoni bilan harakatlanadi. Muskul hujayralari ancha uzun (ot askaridasi muskullari uzunligi 0,5sm) bo ‘ladi. Kutikula, gipoderma va muskul qavatlari birgalikda teri-muskul xaltasini hosil qiladi Xaltabirlamchi tanabo‘shlig‘ini o ‘rab turadi. Tana bo‘shlig‘i tayanch vazifasi bilan birga moddalar aylanish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Tana bo‘shlig‘i orqali moddalar ichakdan muskullar va boshqa organlarga o‘tadi; moddalar almashuvining oxirgi maksulotlari chiqarib tashlanadi. Shunday qilib, birlamchi tana bo‘ shlig ‘i organizmning ichki muhiti vazifasini ham bajaradi. Nematodalarda kiprikli hujayralar bo‘lmaydi, hatto spermatozoidlariham xivchinsiz boladi. Hazm qilish sistemasi. Nematodalarning og‘iz teshigi tanasining oldingi uchida joylashgan; odatda uchta (bitta orqa, ikkita yon) maxsus o‘simtalar-lablar bilan o‘ralgan. Naysimon ichagining oldingi qismi og‘iz ho‘shlig‘i (stoma) va halqumga bolinadi Urg'ochi askaridaning ko‘ndalang kesmasi. 1 - gipodermaning orqa valigi, 2 - muskul hujayralarning plazmatik o'simtalari, 3 - muskul hujayralari, 4 - tuxumdonning bo‘ylama kesmasi, 5 - ichak, 6 - kutikula, 7 - gipodermaning yon valigi, 8 - ayirish sistemasi nayi, 9 - tuxumdon, 10 - bachadon, 11 - tuxum yo‘li bo'yiga kesmasi, 12 - gipodermaning qorin valigi, 13 - tuxumdon. Ayrim yirtqich va ooparazitlar stomasidakutikulao'simtasidan iborat tishlar bo‘ladi. O'simlik parazitlari stomasi esa sanchib so‘ruvchi organ - stiletni hosil qiladi. Halqum devorida muskul hujayralari va hazm bezlari joylashgan. Bir qancha nematodalarda halqum muskullarining hujayralari kengayib, bulhus hosil qiladi. Halqum tirqishi uchburchak shaklda, uning devori xitia lashgan. Halqum ektodermadan hosil bo‘ladi. Halqum yupqa devorli endodermal o ‘rta ichakka o‘tadi. O‘rta ichak bir qavat joylashgan silindrsimon hujayralardan iborat. Keyingi ichak kalta, murtak ektodermasidan hosil bo‘ladi. Ayrim nematodalar ichagi turli darajada reduksiyaga uchragan. Masalan, filyariya parazitining keyingi ichagi berk, anal teshigi bo’maydi. Nematodalar har xil usulda oziqlanadi. Erkin yashovchi nematodalar har xil mayda organizmlar bilan oziqlansa, parazit turlari hayvon yoki o‘simlik hujayralari shirasi, ba’zanqon so‘rib oziqlanadi. O‘simlik parazitlari ozig‘i ichakdan tashqarida hazm bo‘ladi. Stilet orqali o‘simlik to‘qimalariga hazm bezlari fermentlari chiqariladi. Nematodalar ana shu fermentlar la’sirida chala hazm bo‘lgan oziqni stileti yordamida so‘rib oladi. Ayirish sistemasi bo‘yin bezlari deb ataladigan bir hujayrali teri (gipoderma) bezlaridan iborat. Nematodalarda protonefridiylar o‘rniga ho'yin bezlarining rivojlanishi kipriklami yo‘qolib ketishi bilan bog'liq. Bir qancha nematodalaming bo‘yin bezlari yirik; ularning ayirish yo‘li kalta bo‘ladi. Ko‘pchilik turlarida bo‘yin bezlarining chiqaruv naylari gipodermaning ikki yon valigida joylashgan. Chiqarish naylari uzun bitta hujayradan iborat. askaridasining chiqarish nayi uzunligi 40 sm ga yetadi. Naylar orqali moddalar almashinuvining suyuq mahsulotlari chiqariladi. Erkin yashovchi nematodalaming tuzilish sxemasi. A -u r g ‘ochisi. B-erkagi: 1 - og‘iz bo‘shlig‘i, qizilo'ngach, 3 -bulbus, 4 - halqum oldi ncrv halqasi, 5- ayirish teshigi, 6 - o ‘rta ichak, 7 - tuxumdon, « tuxumyo‘li,9-bachadon, 10-tuxumdondagituxum, 11 -- jinsiy teshik, 12 - keyingi ichak, 13 - anal teshigi, 14 urug‘don, 1 5 -urug‘ yo‘li, 16-urug‘ to'kish nayi, 17 spikulalar, 18 - bursa, 19 - bursa qovurg'alari. Nematodalarda suvda erimaydigan va organizmga tasodifan kirib qolgan organik moddalami playdigan fagotsitar hujayralar ham bo‘ladi. Bunday “to‘plovchi buyraklar” gipodermaning yon valiklari ustida joylashgan. Ot askaridasida bunday valiklar to‘rtta bo'ladi. Qon aylanish va nafas olish sistemasi rivojlanmagan. Ichak bo‘shlig‘idagi va ichki organlardagi endoparazitlar parazit yassi chuvalchanglar singari kislorod tanqis bo‘lgan sharoitda hayot kechirishga moslashgan. Ular uchun asosiy energiya manbai glikogenning anaerob parchalanishi hisoblanadi. Bu jarayonda organik kislotalar (asosan, yog‘ va valerian kislotalari) hosil boiadi. Ana shu sababdan nematodalaming tanabo‘shlig‘i suyuqligi odam terisi shilliq qavatiga tasodifan tushganda achishtiradi. Nerv sistemasi. Markaziy nerv sistemasi halqumni o‘rab turadigan nerv halqasi, undan tana bo‘ylab oldinga (lablarga) va orqaga ketadigan 6 ta nerv stvollaridan iborat. Ulardan gipodermaning orqa vayon valiklari bo‘ylab joylashgan ikkitasi boshqalariga nisbatan kuchliroq rivojlangan bo‘lib, asosiy stvollardeyiladi. Bu stvollar ko‘ndalang nervlar - komissuralar orqali o‘zaro bog'langan. Tuproqda erkin yashaydigan yoki parazit yashovchi nematodalaming sezgi organlari yaxshi rivojlanmagan. Odatda tuyg‘u organlari vazifasini papillalar shaklidagi sezgi do‘mboqchalari yoki qillar bajaradi. Tuyg'u papillalari og‘iz atrofida, erkak ematodalaming dum qismida ham joylashgan. Boshining ikki yonida qadahsimon, spiralsimon botiq yoki tirqishga o'xshash amfidlar - kimyoviy sezgi organlari joylashgan. Amfidlar va papillalar erkak nematodalarda yaxshi rivojlangan. Ayrim dengiz nematodalarida pigment dog‘dan iborat oddiy ko‘zcha ham boiadi. Jinsiy sistemasi. Nematodalar odatda ayrim jinsli bo’lib, jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan. Jinsiy sistemasi tana bo‘shlig‘ida joylashgan uzun naychadan iborat. Urg‘ochisining jinsiy organlari juft, erkaginiki toq (bitta) boiadi. Urg‘ochisi jinsiy sistemasi naylarining ingichka uchki qismi tuxumdon, undan keyingi qismi tuxum yoli deyiladi. Tuxumdonda hosil bo’lgan tuxumlar tuxum yolida urug’lanadi va xaltaga o‘xshash kengaygan bachadonga o‘tadi. Bachadonlar qo'shilib jinsiy qinni hosil qiladi. Jinsiy qin jinsiy teshik bilan tashqariga ochiladi. Erkagi jinsiy sistemasining ingichka uchki qismi urug'don deyiladi. Urug‘don birmuncha yo‘g‘onlashib, urug‘ yo‘lini hosil qiladi. Urug‘ yo‘li kalta va keng nay - urug‘ pufagiga ochiladi. Lfryg1 pufagida urug‘ to‘planadi. Urug‘ pufagi bir muncha tor va muskulli urug‘ to‘kilvchi nayga, urug‘ to'kuvchi nay orqa ichakning keyingi qismiga ochiladi. Kloaka ichida kutikulyar spikulalar bo'lgan juft kuyikish qopchasi ham ochiladi. Spikulalar nematodalaming urug‘lanishida jinsiy qinni kengaytirish vazifasini bajaradi. Ko'pchilik nematodalar erkagining anal teshigi atrofida yupqa parda - bursa hosil bo‘ladi. Bursa erkak nematodalami urg‘ochisi ustida ushlab turish vazifasini bajaradi. Nematodalar urug‘ hujayrasining xivchinlari bo'lmaydi, urug‘ hujayrasi kalta soxta oyoq hosil qilish xususiyatiga ega. Tuxum hujayra ona organizmidaurug‘lanadi. Ayrim turlari (rishta) tiriktug‘adi. Rivojlanishi. Ko‘pchilik turlarining hayot siklida nasi almashinish kuzatilmaydi. Faqat ayrim vakillarida (masalan, baqa o ‘pkasi paraziti (Rhabdias bufonis)da geterogoniya ko'zatiladi. Yetilgan tuxum yoki lichinka tashqi muhitga chiqadi va undan yana organizmga tushadi. Ayrim nematodalaming tuxumi oraliq xo‘jayinda rivojlanadi. Tuxum hujayra to‘liq, lekin biroz notekis maydalanadi. Tuxumdan chiqqan lichinka voyaga yetgan nematodaga o ‘xshash bo‘ladi. Lining bundan keyingi rivojlanishi o‘zgarishsiz, lekin tullash orqali boradi. Nematodalar tanasidagi hujayralar soni doimiy bo‘lishi bilan boshqa chuvalchanglardan farq qiladi. Masalan, askaridaning jinsiy sistemasi markaziy nerv sistemasi 149 hujayradan iborat. Nematodalarda yangi hujayralaming hosil bo‘lishi jarayoni ular lichinkasi rivojlanishining dastlabki davrlarida to‘xtaydi va shundan so‘ng hujayralar soni umr bo‘yi doimiy bo‘lib qoladi. Bu xususiyat faqat nematodalar va kolovratkalar uchun xos. Parazit nematodalar eng muhim vakillarining ekologiyasi Nematodalar tabiatda eng keng tarqalgan organizmlar bo‘lib, ular orasida tuproq va suv xavzalarida erkin yashaydigan turlari ko‘pchilikni tashkil etadi. Ko'pchilik erkin yashovchi nematodalar odatda mikroskopik kattalikda (0,8-1 mm); ayrim turlari 2- 3 sm keladi. Nematodalar orasida 3000 dan ortiq turlari odam, hayvon va o‘simliklarda parazitlik qiladi. Ko‘pchilik parazit nematodalar erkin yashovchi turlariga nisbatan yirik; ba’zan lm gacha, hatto 8 m ga (kashalotlar yo‘ldoshi paraziti Placentonema gigantissima) yetadi. Odam askaridasi (Ascaris lumbricoides) ning erkagi urg'ochisidan katta farq qiladi. Erkagi urg‘ochisidan kaltaroq (15-25 sm), ancha xipcha va dumi qorin tomonga spiral buralgan. Urg‘ochisining tanasi uzunroq (20-40 cm) va yo‘g‘on bo'ladi. Odam askaridasi Yer yuzidagi deyarli barcha mamlakatlarda tarqalgan. Ayrim mamlakatlar (masalan, Yaponiya) aholisining deyarli hammasi askarida bilan zararlangan bo ‘ladi. Chunki bu mamlakatlarda odam axlatini organik o‘g‘it sifatida sabzavot va poliz ekiladigan maydonlarga sepiladi. Odam ichagidan chiqqan askarida tuxumlari nam muhitga tushib qolganida, bir oy davomida ulaming ichida lichinkalar rivojlanadi. Bunday tuxumlar odamni zararlaydigan, ya’ni, invaziyali deyiladi. Tuxumlar iflos suv, sabzavot va mevalar orqali odam ichagiga tushganida ulardan lichinkalar chiqadi. Lichinkalar ichak devorini teshib qonga, qon orqali o‘pka alveolalariga o‘tib oladi. Bu davrda ular alveolalar devorini yalligiantirib, zotiljam kasaliga o‘xshash yo‘tal paydo qiladi, ba’zan o'pkadan qon ketadi. Yo‘talganda lichinkalar bronxlar vakekirdak orqali og'iz bo‘shlig‘iga, u yerdan so'lak bilan yana oshqozon orqali ichakka boradi. Lichinkalar ana shunday murakkab migratsiyadan so‘ng qayta ichakka tushib rivojlana boshlaydi. Askarida bilan zararlangan kishilarning qorni og‘riydi, ishtahasi yo'qoladi; katar kasalligi paydo boladi. Askaridalar ichakda juda ko‘p bo‘lsa ichak bo‘shlig‘ini bekitib qo‘yib, peritonitga olib keladi. Bolalar ichagidagi askarida oshqozon va halqum orqali harakat qilib, og‘iz va burunga ko'tarilishi hatto u yerdan nafas yo‘llariga o ‘tib, bolani bo‘g‘ib qo‘yishi mumkin. Ichakdagi askaridalamî santonin va ichni suradigan boshqa dorilar yordamida haydaladi. Bolalar gijjasi (Enterobius vermicularis) mayda -5-10 mm uzunlikdagi parazit. Erkagi tanasining keyingi uchi spiral buralgan; urg‘ochisiniki bigizga o ‘xshash o ‘tkirlashgan. Gijja asosan bolalaming ingichka va yo‘g‘on ichagi bo‘shlig‘ida yashaydi. Urg‘ochisi urug‘langandan so‘ng orqa ichakning keyingi qismiga tushadi. Tuxumlami orqa chiqaruv teshigi atrofidagi terigaqo‘yadi. Tuxum ichida tez kunda lichinkalar rivojlanadi. Ana shunday tuxumlar iflos qo‘l va oziq-ovqat bilan yana ichakka tushib qolganida ulardan lichinkalar chiqadi. Bolalar gijjasi orqa chiqaruv teshigi atrofidagi terini qichitib, kishini juda bezovta qiladi. Qilbosh chuvalchang - Trichocephalis îrichiurus uzunligi 35-50 mm, ko‘richakda, ba’zan yo‘g‘on ichakda yashaydi. Tanasining oldingi ipga o‘xshash ingichkalashgan qismi orqali ichak devorining shilimshiq qavatiga kirib oladi. Odam qilbosh chuvalchang tuxumlari bilan ifloslangan suv va oziq-ovqatdan zararlanadi. Bu chuvalchang ayrim mamlakatlarda (masalan, Italiyada) ancha keng tarqalgan, Lekin odam sog'ligiga katta ziyon keltirmaydi. O‘n ikki barmoqli ichak qiyshiqboshi yoki svaynik - Ancylostoma duodenale. Mayda (10-18 mm), qizg‘ish chuvalchang, subtropik va tropik mamlakatlarda va janubiy Yevropada tarqalgan. Parazit ta’sirida organizmda anemiya (kamqonlik)