TOG‘LIKLARNI PAYDO BO‘LISHI VA BALANDLIGIGA KO‘RA TURLARI Kirish. I bob. Yer yuzidagi tektonik harakatlar natijasida tog’larni paydo bo’lishi. 1.1. Tog‘ jinslarining hosil bo’lishi.. 1.2. Tektonik strukturalar. II bob. Tog‘li o‘lkalar ularni hosil bo’lish, qanday jinslardan tarkib topganligi turlari. 2.1. Tog‘li o‘lkalarning shakllari, 2.2. Tog‘ sistemalarining joylashishi Xulosa. Foydalanilgan adabiyot. Kirish. Ma’naviyat turli xalqlar va mamlakatlar kishilarini qon-qardosh qiladi, ularning taqdirini o‘zaro hurmat asosida yaqinlashtiradi. I.A.Karimov. Mavzuning dolzarbligi: Er taraqqiyoti tarixida tog‘ hosil qiluvchi kuchli tektonik harakatlar ro‘y bergan tog‘ burmalanishi epoxalari ajratiladi. Masalan, baykal tog‘ burmalanishi proterozoyning oxiri- paleozoyning boshlanishida, kaledon va gersin tog‘ burmalanishlari paleozoyning o‘rtasida va oxirida, kimmeriy tog‘ burmalanishi mezozoy erasida, alp tog‘ burmalanishi esa kaynozoy erasida sodir bo‘lgan. Tektonik harakatlar eng qadimgi, qadimgi, yangi (neotektonik) va hozirgi zamon tektonik harakatlariga bo‘linadi. Shu bilan bir qatorda tog’larni materik iqlimlariga ta’siri juda kattaligini turli misollar asosida yoritib berishga harakat qilganman. Tog’larni balandligiga ko’ra turlari, undagi hayvonot olami ham turlicha ekanligi bilan bir-biridan farq qiladi. Bugungi kunda insoniyat o’zini minerallarsiz ta’ssavur eta olmasligi hammamizga ayon, insonomili tufayli tog’larda sodir bo’layotgan turli xil ko’chkilarni ham qisqaha yoritib berishga va kurs ishimni yanada qiziqarli bo’lishini ta’minlash maqsadida qo’shimcha ma’lumotlardan ham foydalanganman. Ishni maqsadi va vazifalari : Kurs ishining asosiy maqsadi tog’larni hosil bo’lishi, tuzilishi va unda ro‘y beradgigan jarayonlarni taxlil qilishdan iborat. Ishning maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi:  Tog’larni paydo bo’lishi va uning tuzilishi bo‘yicha berilgan fikrlarni taxlil qilish;  Iqlim mintalarining tarkib topishida tog’larning tutgan o’rnini o’rganish;  Tog’sistemalarida sodir bo’layotgan jarayonni tadqiq etish;  Tog’ jinslarini tarkibiy qisimlarini o’rganish ularni bir-birida nima uchun farq qilishini o’rganish. Tadqiqot usullari: Tadqiqot jarayonida ilmiy manbalar asosida atroflicha tahlil qilindi. Aerokosmik, landshaft indikatsiyasi, etalonlashtirish, taqqoslash, turli kesmalarini o’tkazish, kartografik, tarixiy va boshqa tadqiqot usullaridan foydalanildi. Ishning hajmi va tuzilishi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi, tadqiqotning ketma–ket bajarilishi va mazmunini o’zida aks ettiruvchi kirish, 2 bob, 25 bet xulosa, adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat. I bob. Yer yuzidagi tektonik harakatlar natijasida tog’larni paydo bo’lishi. 1.1. Tog‘ jinslarining hosil bo’lishi. Quruqlikning cho‘kishi yoki dengiz sathining ko‘tarilishi natijasida dengiz transgressiyasi ro‘y beradi va quruqlikning bir qismini suv bosadi. Quruqlikdan dengiz suvi qaytsa regressiya deyiladi.Er po‘stining asriy tebranishi faqat dengiz sohillaridagina emas, balki materik ichkarisida ham kuzatiladi. Masalan, Fransiyaning ayrim joylari, Alp tog‘larining etaklari va Boden ko‘li atrofi, SHimoliy Amerikada Michigan ko‘li sohillari, Tinch okeandagi ko‘pchilik marjon orollari ham asta - sekin cho‘kmoqda. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Er po‘stidagi hozirgi harakatlarni aniq o‘lchashda geodezik asboblardan foydalaniladi. Tog‘ jinslari qatlamlarining yotish holatini o‘lchash bilan epeyrogen harakatlarning er po‘stiga ko‘rsatgan ta’siri aniqlanadi. Bunda geologik va geomorfologik kesmalar, tog‘ jinslarining yotish shakllarining tahlili ham katta yordam beradi. Er po‘stini tashkil qiluvchi, mustaqil geologik jism hosil qiluvchi doimiy tarkibga ega bo‘lgan tabiiy mineral agregatlar. « Tog‘ jinslari » termini hoz. ma’noda 1798 y.dan beri ishlatilib kelinadi. Odatda Tog‘ jinslari deb faqat qattiq jismlarni tushuni-ladi, keng ma’noda esa ularga suv, neft va tabiiy gazlar ham kiradi. Tog‘ jinslari ning kimyoviy va mineral tarki-bi b-n bir qatorda, struktura va teks-turasi ham muhim diagnostik belgi hisoblanadi. Tog‘ jinslari dagi minerallar fo-izi, ularning mineral tarkibini aniqlaydi. K e l i b c h i q i s h i g a qarab ular 3 guruhga bo‘linadi: magma-tik (otqindi), cho‘kindi va metamor-fik jinslar (q. Magmatik tog‘ jins-lari, Metamorfik tog‘ jinslari, CHo‘kindi tog‘ jinslari). Er po‘stining 90% ga yaqin qismi magmatik va metamorfik, qolgan 10% cho‘kindi tog‘ jinslaridan iborat, ammo Er yuzasi-ning 75% maydonini cho‘kindi tog‘ jinslari egallaydi. Tog‘ jinslari ning kelib chiqishida mineral tarkibidagi farqi ularning kimyoviy tarkibi va kimyoviy xususiyatlarida o‘z aksini topgan. Asosan, silikatli minerallardan iborat magmatik Tog‘ jinslari ning kimyoviy tarkibida kremniy kislota ko‘p bo‘la-di. Tarkibidagi SiO2 miqdoriga qarab magmatik Tog‘ jinslari nordon (65% dan ortiq), o‘ta (55—65%) va asosli (50% dan oz) jinslarga bo‘linadi. Bundan tashqari, tarkibida SiO2 juda ko‘p bo‘lgan (75% dan ortiq) o‘ta nordon va juda kam (40% dan kam), lekin, magniy oksi-diga boy — o‘ta asosli jinslar bula-di. Ishqorli metallarga boy jinslar ishqorli jinslar deyiladi. CHo‘kindi tog‘ jinslari.ning kimyoviy tarkibi magmatik jinslarnikidan differensiyalanganli-gi, jins hosil qiluvchi komponentlar tarkibining turlicha bo‘lishi, suv, karbonat kislota, organik uglerod-ning ko‘p mikdorda bo‘lishi b-n farq-lanadi. Metamorfik tarkibiga ko‘ra, cho‘kindi (tub jins) jinslarga eki magmatik jinslarga yaqin turadi, qayta kristallanish va metasomat ja-rayonida ko‘pgina rudali elementlar jamlanib rudali konlar hosil qila-di. Tog’ jinslari. zichlik, elastiklik, pishiq- lik, issiklik, elektr va magnit xu-susiyatlariga ega. Quyida ularning fizik xususiyatlari o‘zgarishi mumkin bo‘lgan chegaralari keltirilgan. 1862- 1932-yillardagi nivelirlashlarning natijalari tekshirib ko‘rilganda, Himolay tog‘lari bilan Gang daryosi o‘rtasida joylashgan SHimoliy Hindistonning ko‘p qismi bir yilda 18,2 mm ko‘tarilganligi aniqlangan. Banoras shahrining shimoliy qismi ham eng ko‘p ko‘tarilganligi ma’lum. 1966 yilgi Toshkent zilzilasidan keyingi seysmologlarning ilmiy tekshirish ishlari Toshkent hududining pastkam joylari (CHirchiq daryosi, Qoraqamish va Bo‘zsuvning quyi oqimlari) cho‘kayotgan bo‘lsa, boshqa joylari (Anhor kanali o‘tgan joylar, Yunusobod) ko‘tarilayotganligini ko‘rsatdi. Er po‘stining tik (vertikal) tebranma harakatidan tashqari, gorizontal harakati ham kuzatiladi. Masalan, Pomir tog‘lari janubdan shimolga tomon asta-sekin yiliga 2-3 sm siljimoqda. Er tarixida va rivojlanishida tektonik harakatlar muttasil, lekin goh tez, goh sust kechgan. Neotektonik harakatlar. Neotektonik harakatlar 40 mln. yildan buyongi tektonik harakatlarni o‘z ichiga. YOsh tektonik xarakatlar golotsen davridan, ya’ni keyingi 10000 yildan boshlanadi, arxeologik va geomorfologik usullar yordamida o‘rganiladi. Hozirgi zamon tektonik harakatlari 100 yildan buyongi xarakatlarga tegishli bo‘lib, ular geodezik asboblar yordamida o‘rganiladi.Neogen va to‘rtlamchi davrlardagi tektonik harakatlarni va ular hosil qilgan strukturalarni geologiyaning neotektonika deb ataluvchi sohasi o‘rganadi.Neotektonikani akademik V.A.Obruchev (1863 - 1956) birinchi bo‘lib umumiy tektonika fanidan ajratishni taklif qilgan va buni asoslagan.Er po‘stining rivojlanish tarixi unda muttasil tektonik harakatlar bo‘lib turganligidan darak beradi. Bunday harakatlar tog‘ jinsi qatlamlarining yotish holatini, tuzilishini, relefini o‘zgartiradi. Er qatlamlaridagi, ayniqsa yosh qatlamlardagi bunday o‘zgarishlarni aniqlash, ularni o‘rganish muhim ahamiyatga egadir. CHunki ular hozirgi relef shakllarini hosil qilgan bo‘lib, neft, gaz, ko‘mir kabi foydali qazilmalarni bashorat qilish va qidirishda etakchi mezon hisoblanadi. Neotektonik harakatlar kechgan joylarni bir necha xil usullar yordamida aniqlash mumkin.Tektonik harakatlar tufayli neogen, to‘rtlamchi davr yotqiziqlarida darz ketgan, bukilgan strukturalar hosil bo‘lgan va balandliklarda qadimgi tekislanish yuzalari kabi qoldiq relef shakllari uchraydigan joylar mavjud. Ana shular tahlil qilinib, neotektonik harakatlarning tezligi va yo‘nalishi, qanday geologik strukturalarni hosil qilganligi hamda ularga relefning qanday shakllari mos kelishi aniqlanadi. To‘rtlamchi davr yotqiziqlarning darz ketgan va uzilgan joylari Qorjontovda, Norin daryosi vodiysida va boshqa joylarda uchraydi. Er po‘stining ko‘tarilishi tufayli antropogen davri yotqiziqlari tog‘larning 1800 - 2000 m mutlaq balandliklarida, ya’ni daryo o‘zanidan 600-700 m tepada qolib ketgan. Masalan, Pskom daryosi chap qirg‘og‘idagi nanay supasi (Q1) bunga misol bo‘laoladi. Qadimgi tekisliklarning baland tog‘ oralig‘ida qolib ketishi neotektonik harakat kechganligidan darak beradi. Masalan, CHotqol, Pskom tog‘lari orasidagi Maydontol (platosi) dengiz yuzasidan 2500 - 2800 m balandlikda joylashgan.Neotektonik va hozirgi zamon tektonik harakatlar vulkan otilishi, zilzila harakatlarida namoyon bo‘ladi (zilzila bobiga karang). To‘rtlamchi davrning boshlarida er yorilishidan Afrikadagi Viktoriya va Tanganika ko‘llari, Qizil dengiz va O‘lik dengizlar hosil bo‘lgan. Rossiya hududidagi Baykal ko‘li ham antropogen davrida xosil bo‘lgan deb hisoblanadi.Neotektonik harakatlar tufayli hozirgi davrdagi quruqlik va okean tublaridagi asosiy relef shakllari: tog‘lar, tekisliklar, daryo vodiylari paydo bo‘lgan. Hozirgi zamon tektonik harakatlarini bevosita o‘rganishimiz va asboblar orqali ularning qiymatini o‘lchashimiz mumkin. SHu kabi yo‘nalishini ham aniqlash mumkin. Masalan: vetikal harakatlar musbat– ko‘tariluvchi va manfiy–cho‘kuvchi bo‘lishi mumkin.Hozirgi zamon vertikal va gorizontal tektonik harakatlarni o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatadiki, ularning o‘rtacha tezligi yiliga 1-2 sm dan oshmaydi. Birinchi qarashda bu judayam arzimasdek tuyuladi. Ammo bu harakatlar yuz ming va millionlab yillar davomida to‘xtovsiz kechishi mumkin. Yiliga 1 sm dagi ko‘tarilish tezligi bir million yil davomida balandligi 10 km bo‘lgan tog‘ni hosil qiladi. Geologik o‘tmishdagi tektonik harakatlar to‘g‘risida ularning natijalari bo‘yicha fikr yuritish mumkin.Tog‘ jinslari tektonik kuchlar ta’sirida turli deformatsiyaga uchraydi. Tog‘ jinslariga chetdan ta’sir qiluvchi kuchlar tashqi kuchlardir. Deformatsiya turlari tog‘ jinslariga ta’sir qiluvchi shu tashqi kuchlar kattaligi va yo‘nalishi, deformatsiyalanish sharoiti hamda tog‘ jinslarining fizik xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi.Tog‘ jinslarining deformatsiyasi deganda ularning tashqi kuchlar ta’sirida o‘z shakli va hajmini o‘zgartirish xususiyatiga aytiladi. Tog‘ jinslarining deformatsiyasida ularning ichki fizik xususiyatlari: mustahkamligi, elastikligi, plastikligi va mo‘rtligi kabi xossalari asosiy ahamiyatga ega bo‘ladi.Tog‘ jinslarining mustahkamligi deb tashqi kuchlar ta’siriga ko‘rsata oladigan qarshilik qobiliyatiga aytiladi.Tog‘ jinslarining elastikligi tashqi kuchlar ta’sirida o‘z shakli va hajmini o‘zgartirishi va bu kuchlar ta’siri to‘xtagandan so‘ng birlamchi holatiga qaytish xususiyatiga ega bo‘lishini ifodalaydi.Tog‘ jinslarining plastikligi tashqi kuchlar ta’sirida shakli va hajmining qaytmas o‘zgarishi bilan belgila-nadi.Tog‘ jinslarining mo‘rtligi deb tashqi kuchlar ta’sirida yaxlitligi buzilib, parcha-lanish xususiyatiga aytiladi. Deformatsiya turlari. Tog‘ jinslarining deformatsiyasi hosil bo‘lishi bosqichlari ketma-ketligi bo‘yicha elastik, plastik va mo‘rt deformatsiyalarga bo‘linadi. Ular tog‘ jinslarining elastikligi, plastikligi va mo‘rtligi xususiyatlaridan kelib chiqadi.Elastik deformatsiya tashqi kuchlar ta’sirida tog‘ jinslari shakli va hajmining o‘zgarishi va shu kuchlar ta’siri to‘xtagandan keyin birlamchi holatiga qaytishidan iborat bo‘ladi. Bunday deformatsiya tashqi kuchlar kattaligi elastiklik chegarasidan oshmaganda sodir bo‘ladi.Agar tog‘ jinslariga ta’sir qiluvchi tashqi kuchlar kattaligi elastiklik chegarasidan ortiq bo‘lib, bunda ularning yahlitligi buzilmasa, tashqi kuchlar ta’siri to‘xtagandan keyin hajmiy va shakliy o‘zgarishlar birlamchi holatiga qaytmasa, qoldiq deformatsiya hosil bo‘ladi va u plastik deformatsiya deb yuritiladi. Bu deformatsiya kristalli jinslardagi minerallar kristall panjaralari qatlamlarining bir biriga nisbatan qaytmas siljishi bilan bog‘liq. Tashqi kuchlar ta’siri to‘xtagandan keyin ular yangi muvozanat sharoitida hosil bo‘lgan vaziyatini saqlab qoladi. Qoldiq deformatsiya tog‘ jinslari yaxlitligining buzilishi (darzliklar hosil bo‘lishi, parchalanish) orqali sodir bo‘lsa mo‘rt deformatsiya rivojlanadi. Deformatsiya turlarini ko‘rgazmali tasavvur etish uchun rezina tasma, plastilin parchasi va bir varaq qog‘oz olamiz. Ushbu jismlarga bir xil cho‘zuvchi kuchi ta’sir etayotgan bo‘lsin. Bunda rezina tasma va plastilin parchasi cho‘ziladi, ammo qog‘oz varag‘i yirtilib ketadi. Demak qog‘oz varag‘i uchun mo‘rt deformatsiya xosdir. CHo‘zuvchi kuch ta’siri to‘xtagandan so‘ng plastilin parchasi keyingi cho‘zilgan holdagi shaklini saqlab qoladi. Bu esa plastik deformatsiya uchun yaqqol misoldir. CHo‘zuvchi kuch ta’siri to‘xtagandan so‘ng rezina tasmasi o‘zining dastlabki shakliga qaytadi. Tog‘ jinslariga faqat cho‘zuvchi tektonik kuchlar emas, balki siquvchi va burovchi xarakterdagi tektonik kuchlar ham ta’sir ko‘rsatadi. Bularning natijasida murakkab tuzilishdagi turli tektonik strukturalar vujudga keladi. Ularni o‘rganish ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. 1.2. Tektonik strukturalar. Tektonik harakatlar tufayli burmali va uzilmali strukturalar hosil bo‘ladi.Burmali strukturalar va ularning elementlari. Burma deb tektonik va boshqa tashqi kuchlar ta’sirida cho‘kindi, vulkanogen va metamorfik jinslar qatlamlarining plastik deformatsiyasi tufayli to‘lqinsimon buklanishiga aytiladi. Burmali strukturalar orasida ularning ikkita asosiy turi: antiklinal va sinklinal strukturalar ajratiladi. Antiklinal burma morfologik tomondan qavariq struktura bo‘lib, uning yadrosida qari jinslar ochilib yotgan bo‘ladi, qanotlarini esa yosh jinslar tashkil etadi. Sinklinal burma antiklinal burmaning aksi bo‘lib, morfologik tomondan botiq struktura va uning muldasida yosh jinslar, qanotlarida esa qari jinslar rivoj-langan bo‘ladi.Burmalar er po‘stida har qanday holatda yotishi mumkin. Ular qanday holatda yotishidan qat’iy nazar ma’lum bir morfologik elementlardan iborat bo‘ladi. Tabiiy holda er yuzasida yuvilishdan to‘la saqlangan burmalar kamdan- kam uchraydi. Burma elementlari holatini tahlil qilish orqali ularning umumiy shaklini tiklash mumkin. Burmali struk-turalarning o‘lchami va tartibi har xil bo‘lib, ko‘p hollarda yirik birinchi tar-tibdagilari mayda burmalardan tuzilgan bo‘ladi. Burmalar er yuzasida alohida-alohida yoki katta guruhlardan iborat bo‘lishi mumkin. Keyingi holda ular burmali o‘lkalarni tashkil qiladi. Har bir burma ma’lum elementlardan tashkil topgan bo‘ladi. Burmalarda qatlamlarning buklanish joyi burma qulfi yoki yadrosi deyiladi. Burmalarning qulfiga tutashgan qismlari burma qanotlari deyiladi va ular qarama-qarshi tomonga monoklinal yotgan bo‘ladi. Burma yadrosi er yuzasida, odatda, yuvilgan holda uchraydi.Qatlamlarning buklanish chizig‘i bo‘yicha burmani ikkiga bo‘luvchi hayoliy tekislik burmaning o‘q tekisligi deb yuritiladi. Burma o‘q tekisligi muhim elementlardan biri bo‘lib, uning fazoda tutgan vaziyatiga qarab burmalarning morfologik turlari ajratiladi. Burma o‘q tekisligi bilan relef yuzasining kesishishidan hosil bo‘lgan chiziq burmaning o‘q chizig‘i deyiladi. Burma o‘q tekisligi bilan burmada qatnashayotgan qatlamlardan birining yuzasi kesishishidan hosil bo‘lgan chiziq burma sharniri deyiladi.Qatlamlarning buklanish holatiga qarab burma sharni-ri gorizontal, qiya, egri va to‘lqinsimon bo‘lishi mumkin. Bur-ma sharniri yordamida uning fazoda tutgan vaziyati aniqlanadi. Burma sharnirining bo‘ylama yo‘nalishda bir necha bor sho‘ng‘i-shi va ko‘tarilishidan burma undulyasiyasi hosil bo‘ladi. Burma sharniri bilan uning gorizontal tekislikka o‘tkazilgan proeksiyasi orasidagi burchak burmaning sho‘ng‘ish yoki ko‘tarilish burchagi deyiladi. Har qanday burma o‘z o‘lchamlariga ega. Ularning eni, bo‘yi va balandligi bo‘ladi. Burmaning eni (kengligi) yondosh burmalar o‘q tekisliklari orasidagi masofadan iborat bo‘ladi. Uning uzunligi qarama-qarshi tomonda burmada qatnashayotgan ma’lum qatlamning sho‘ng‘ish nuqtalari orasidagi masofaga teng, balandligi esa yondosh qarama-qarshi burmalar qulflari orasidagi vertikal masofaga teng bo‘ladi.Burmalarning morfologik turlari. Burmalar gorizontal tekislikka nisbatan qavariq-botiqligiga, o‘q tekisligining vaziyatiga, burma qanotlari orasidagi munosabatga, qulfining shakliga, eni bilan bo‘yi orasidagi nisbatga va boshqa hususiyatlariga qarab morfologik turlarga bo‘linadi.Burmalar o‘q tekis-ligining vaziyatiga qarab simmetrik va asimmetrik burmalarga bo‘linadi . Simmetrik burmalarda o‘q tekisligi vertikal joylashgan bo‘lib, ularning qanotlari bir xil qiyalik burchagiga ega bo‘ladi. Asimmetrik burmalarda esa o‘q tekisligi qiya yoki gorizontal yotgan bo‘lib, qanotlari turli qiyalik burchagiga ega bo‘ladi Asimmetrik burmalar orasida qiya, to‘ntarilgan, yotuvchi va sho‘ng‘uvchi turlari ajratiladi.Qiya burmalarda qanotlari qarama- qarshi tomonga yotgan bo‘lib, uning yotish burchagi har xil va o‘q tekisligi qiya bo‘ladi.To‘ntarilgan burmalarda qanotlari bir tomonga yotgan va o‘q tekisligi qiya joylashgan bo‘ladi. Ularda to‘g‘ri va to‘ntarilgan qanotlar ajratiladi. YOtuvchi burmalarda o‘q tekisligi gorizontal yotgan bo‘ladi. SHo‘ng‘uvchi burmalarda o‘q tekisligining oldingi qismi pastga qarab engashgan bo‘ladi Ba’zi hollarda bunday burmalarning ustki qismi yuvilib ketishi natijasida ularning yadrosida, shakli bo‘yicha sinklinal burmani eslatuvchi qoldiqni kuzatish mumkin. Lekin uning markazida yosh emas, balki nisbatan qari tog‘ jinslari yotgan bo‘ladi.Burmalar qanotlari orasidagi munosabatga qarab odatdagi, izoklinal va elpig‘ichsimon turlarga bo‘linadi. Odatdagi burmalarda qanotlari qarama-qarshi tomonga yotgan bo‘ladi. Izoklinal burmalarda qanotlari bir-biriga paralleldir. Elpig‘ichsimon burmalarda ularning qanotlari elpig‘ichsimon tarzda yoki yoyilgan bo‘ladi.Burmalar eni bilan bo‘yi orasidagi nisbatga qarab cho‘ziq, braxiformali va gumbazsimon turlarga bo‘linadi.CHo‘ziq burmalarda ularning bo‘yining eniga nisbati 3 dan katta bo‘ladi. Braxiformali burmalarda bo‘yining eniga nisbati 3 dan kichik bo‘ladi. Gumbazsimon burmalarda burma eni bilan bo‘yi taxminan bir-biriga teng bo‘ladi. Fleksura deb gorizontal yoki qiya yotgan qatlamlarning tirsaksimon buklanishidan hosil bo‘lgan pog‘onali strukturaga aytiladi. Fleksuralarda ustki yoki ko‘tarilgan qanot, pastki yoki cho‘kkan qanot va tutashtiruvchi qanot singari elementlar ajratiladi. Qiya yotgan qatlamlarda hosil bo‘lgan fleksuralar muvofiq va nomuvofiq turlarga bo‘linadi. Muvo-fiq fleksuralarda ustki, pastki va tutashtiruvchi qanotlari bir tomonga qarab yotgan bo‘ladi. Nomuvofiq fleksuralarda ustki va pastki qanotlar bir tomonga, tutashtiruvchi qanotlari esa, qarama-qarshi tomonga qarab yotgan bo‘ladi.Fleksuralar substrat yotqiziqlarida uzilmali strukturalar hosil bo‘lishi va ma’lum blokning cho‘kishi natija-sida paydo bo‘ladi. Lekin bunda fleksura hosil qiluvchi qatlam yaxlitligi buzilmasdan cho‘zilgan bo‘ladi.Burmali strukturalar va fleksuralar tabiatda juda keng tarqalgan. Ular er po‘stining tektonik rivojlanishi natijasida vujudga keladi va hududning geologik taraqqiyoti tarixini bosqichma-bosqich o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Bulardan tashqari ko‘pgina foydali qazilma boyliklarning hosil bo‘lishi va to‘planishi burmali strukturalarning rivojlanishi bilan bog‘liq. Burmali strukturalarni va fleksuralarni har tomonlama o‘rganish foydali qazilma konlarini qidirishda, razvedka va eksplutatsiya qilishda katta amaliy ahamiyatga ega.Uzilmali strukturalar va ularning morfologik turlari. Uzilmali strukturalar (er yoriqlari) er po‘stida rivojlanadigan tektonik kuchlar ta’sirida sodir bo‘lib, burmali tog‘larda keng tarqalgan.Er po‘stining yaxlitligi buzilishi orqali bir-biridan ajralgan bo‘laklari o‘zining fazoda tutgan o‘rni va surilishda qatnashish faolligi bilan ajralib turadi. Surilish yuzasi bilan ajralgan tog‘ jinslarining bo‘laklari surilmali strukturalarning bloklari yoki qanotlari deb ataladi. Uzilmali strukturalar er yuzasidagi relef shakllari bo‘yicha yaqqol ko‘rinib turadi.Uzilmali strukturalarning surilish yuzasi tekis va notekis bo‘lishi mumkin. Birinchi holda u odatda silliqlangan bo‘ladi. Bunday silliq va yaltiroq yuza - sirpanish oynasi deb ataladi. Surilish yuzasi notekis bo‘lsa, o‘zaro xarakatda bo‘lgan bloklar orasida tektonik brekchiyalar hosil bo‘lishi mumkin. Tektonik brekchiyalarning harakatdagi bloklar orasida maydalanib ezilishi va zichlashishi oqibatida milonitlar hosil bo‘ladi. Tektonik brekchiyalar katta bo‘shliq hajmiga ega bo‘lganligi uchun ko‘p hollarda ularning ichiga gidrotermal eritmalar kirib, tomirli va ma’danli mineral yotqiziqlar hosil qiladi. SHuningdek tektonik brekchiyalar orasida erosti suvlari, gaz va neft mahsulotlri to‘planishi mumkin.Uzilmali strukturada ko‘tarilgan blok yoki yotgan qanot, cho‘kkan blok yoki osma qanot, surilish yuzasi, surilish yuzasining yotish burchagi, surilish amplitudasi kabi elementlar ajratiladi. Uzilmali strukturalar o‘zining xima-xilligi bilan ajralib turadi va bloklarning surilish yuzasi yo‘nalish chizig‘i bo‘yicha (gorizontal), surilish yuzasining yotish chizig‘i bo‘ycha (vertikal) va ularning har ikkisiga ham ma’lum burchak ostida (diagonal) harakatlanishi orqali bir-biridan farqlanadi. Bulardan tashqari bloklarning surilish yuzasiga perpendikulyar yo‘nalishdagi xarakati, surilish yuzasining yotish burchagi, uning yotish tomoni va boshqa xususiyatlari ham hisobga olinadi. Ular orqali uzilmali strukturalar uzilma, aksuzilma, siljima, ustsurilma, qoplama va ochilma singari turlarga ajratiladi. Uzilmali struktura-larning bunday xilma-xilligi tog‘ jinslariga ta’sir qiluvchi tektonik kuchlarning harakat yo‘nalishi va ular orasidagi munosabatga bog‘liq. Tektonik kuchlar harakat yo‘nalishiga qarab siquvchi, cho‘zuvchi va juft kuchlarga bo‘linadi .Siquvchi tektonik kuchlar bir-biriga qarshi yo‘nalishdagi harakati tufayli tog‘ jinslarida burmali strukturalardan tashqari aksuzilma, ustsurilma va qoplama singari uzilmali strukturalarning paydo bo‘lishiga olib keladi. CHo‘zuvchi tektonik kuchlar qarama-qarshi tomonga yo‘nalgan bo‘lib, ularning ta’sirida asosan uzilma, ochilma va rift strukturalari vujudga keladi. Parakuchlar esa, siquvchi tektonik kuchlar singari bir-biriga qarshi yo‘nalishda harakat qilsada, lekin ular o‘zaro parallel bo‘ladi. Bu kuchlar ta’sirida siljima strukturalar hosil bo‘ladi. Tektonik qoplamalar yoki sharyajlar tog‘ jinslari bloklarining qiyaligi kichik, gorizontal va to‘lqinsimon surilish yuzalari bo‘ylab o‘nlab va yuzlab kilometrlarga surilganligi bilan ajralib turadi. Qoplama struktura tagidagi surilmagan tog‘ jinslari bloki avtoxton, katta masofaga surilgan va qoplama strukturani tashkil qiluvchi jinslar alloxton deb yuritiladi. Alloxtonning oldingi qismi emirilishi mumkin. Uning emirilishidan saqlanib qolgan fragmentlari tekonik qoldiq deb, alloxtonning emirilib yuvilishi natijasida avtoxtonning ochilib qolgan joylari tektonik shog‘noq yoki tuynuk deb va alloxtonning oldingi qismi shar’yaj fronti deb yuritiladi. Agar uzilma qanotlari bitta yoriq orqali ko‘chsa oddiy uzilma hosil bo‘ladi. Murakkab uzilmalar ham uchraydi. Ikkita parallel yoriqlar bilan chegaralangan joy cho‘kkan bo‘lsa graben deyiladi. Agar ikkita parallel yoriqlar bilan chegaralangan joy ko‘tarilgan bo‘lsa gorst deyiladi. Oddiy graben ikkita uzilma bilan chegaralandi. Yuqorida ko‘rib o‘tilgan strukturalar-ning geologik qidiruv ishlarida ahamiyati katta. Ular turli ma’danlarga boy gidrotermal eritma-larning harakatla-nishi uchun eng qulay joy hisoblanadi. SHuning uchun ham geologlar ma’danlarni izlashda bunday tektonik struktura-larga katta ahamiyat berishadi. Uzilmali tektonik harakatlar palaxsali tog‘larni hosil qiladi. Platolar, stolsimon tog‘lar ham, burmali - palaxsali tog‘lar ham ana shu tektonik harakatlarning hosilasi. Shishasimon struktura amorf, kristallanmagan tog‘ jinslari uchun xarakterli. Tog‘ jinslarida bunday struktura shishasimon tuzilishli (vulkanik shisha) zich yoki g‘ovakli massadan iborat bo‘ladi. Ular shishasimon yaltiroqligi va chig‘anoqsimon sinishi bilan farq qiladi. Bunday struktura effuziv jinslar uchun xarakterli bo‘ladi. Magmatik jinslarning teksturasi. Tekstura tog‘ jinsida mineral donalarning o‘zaro joylashish tartibi bo‘yicha belgilanadi. Unda yaxlit, yo‘l- yo‘lli, dog‘li, g‘ovak, flyuidal va bodomsimon teksturalar ajratiladi. Magmatik jinslar teksturasi va strukturasining shakllanishi magma eritmasining qotish sharoitlarida mineralizatorlarning saqlanishini ta’minlovchi tabiiy sharoitlar: harorat, qotish tezligi, shakllanish chuqurligi bilan bog‘liq bo‘ladi. CHuqurlikda sovigan yirik magmatik tanalarning yondosh jinslar bilan kontaktida parallel, perpendikulyar va diagonal yo‘nalgan darzliklarning vujudga kelishi xarakterli. Ushbu darzliklar bo‘ylab tog‘ jinslari parchalanib, alohidalik vujudga keladi.Alohidalik – bu tog‘ jinslarining tabiiy va sun’iy parcha-lanishida bloklar, xarsanglar va bo‘laklar shaklida bo‘linib ke-tishidir. Uning shakli chegaralovchi darzliklarning mo‘ljali va kengligi bilan belgilanadi; o‘lchamlari turlicha (ko‘ndalangiga santi-metrlardan metrlargacha) bo‘ladi. Magmaning sovushida darzliklar bo‘yicha alohidalik shunday kuch bilan sodir bo‘ladiki, bunda tog‘ jinslar tarkibiga kiruvchi minerallarning yirik donalari alohida qismlarga parchalanib ketadi.Magmatik jinslarda lava va magma tanalarning sovishi va siqilishida vujudga kelgan prizmatik (ustunsimon), sharsimon, plitali alohidalik rivojlangan bo‘ladi. Bazaltlarda yostiqsimon yoki ko‘pburchakli ustunsimon ajralish kuzatilishi mumkin. Tog’liklar baland ko‘tarilgan, lekin relefi nisbatan kuchsiz parchalangan va ko‘pchiligida arid-denudatsion morfoskulptura shakllangan hududlardir. Ayrim tog’liklarda, masalan, Tibetda nival-glyatsial jarayonlar ta’sirida hosil bo‘lgan relef shakllari ham keng tarqalgan. Tog’ oralig’i vodiylari (botiqlari) o‘z atrofidagi tog’larga nisbatan bir necha ming metr pastda joylashgan va prolyuvial, allyuvial, flyuvioglyatsial yoki ko‘l-dengiz (o‘rta Dunay pasttekisligi) yotqiziqlarining qalin qatlami bilan to‘lgan. Tog’ oldi qiya tekisliklari geosinklinal tektogenizga tortilib cho‘kishga uchragan qo‘shni platformalarning qisimlaridir. Ular hozirgi relefda tog’ oldi akkumulyativ (asosan allyuvial va allyuvial-prolyuvial) tekisliklar (Mesopotamiya, Hind-Gang, Kuban va boshqa) ko‘rinishda ifodalangan. Bu tipdagi tog’larning tektonik deformatsiya amplitudasi (tebranish kengligi) alpa burmalanishida 5 km dan 15 km gacha boradi. Shunday tog’ tizimlarini V.Ye. Xain «kayta yashargan tog’lar», S.S. Shults, N.I. Nikalaev va boshqalar «yosh tog’lar hosil bo‘lish oblastlari», V.V. Belousov «faollashgan platformalar», M.V. Muratov «epiplatforma orogenezi oblastlari» deb ataydilar. Epiplatforma tog’larining eng muhim xususiyatlari, ularning hosil bo‘lishida yoriqli tektonik harakatlarning asosiy rolni o‘ynaganligi va relefning xilma-xil bo‘lishligidir. Bu mintaqada Sharqiy Afrika, Osiyo va Shimoliy Amerikadagi tog’lar alohila ajralib turadi.