TOLALI MAHSULOTLARNI TARASH JARAYONI Reja 1. Tarash jarayonining maqsadi va mohiyati. 2. Tarash mashinasining vazifalari. 3. Tarash mashinasining turlari. 4. Shlyapkali tarash mashinasining ishlashi 5. Garnitura nomeri haqida tushuncha. 6. Garnitura turlari va ularning ishlatilishi Tolali mahsulotlarga ishlov beruvchi TTA mashinalaridan chiqayotgan tolali massa alohida tolalarga ajralmagan mayda paxta bo’lakchalaridan iborat bo’lib, uning tarkibida xas-cho’p va nuqsonlar mavjud bo’ladi. Ularni tozalash uchun paxta bo’lakchalarini alohida tolalarga ajratib, so’ngra nuqsonlardan tozalash mumkin. Bu vazifani faqatgina tarash jarayonida amalga oshirish mumkin. Tarash jarayonining maqsadi nisbatan kalta tolalarni cho’zish jarayoniga tayyorlash va taralgan pilta shakllantirishdan iborat. Tarash jarayonining mohiyati tolali tutamni alohida tolalarga ajratish, undagi mayda xas cho’p, nuqson va kalta tolalarni tarab tashlashdan iborat. Tarash mashinasining vazifalari Tarash mashinasida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi. 1. Paxta tutamini alohida tolalarga ajratish. 2. Mayda xas cho’plar, nuqsonlar va kalta tolalarni ajratib tashlash. 3. Mahsulotni yuz va undan ortiq miqdorda ingichkalashtirish. 4. Belgilangan sifat ko’rsatkichlari ega bo’lgan taralgan piltani hosil qilib uni tazga taxlash. 5. Tolalarni juda yaxshi aralashtirish orqali mahsulotni ravonligini ta`minlash. Tarash mashinasining turlari Tarash mashinalari shlyapkali va valikli tarash mashinalariga ajratiladi. Shlyapkali tarash mashinalari karda va qayta tarash yigirish sistemalarida paxta tolasini tarash uchun qo’llaniladi. Valikli tarash mashinalari jun, lub tolalarini tarashda va paxta tolasini apparat yigirish sistemasida tarashda ishlatiladi. Bulardan tashqari momiq tarash mashinalari ham mavjud bo’lib, past navli paxta tolasi hamda tolali chiqindilardan xo’jalik paxtasi tayyorlashda ishlatiladi. Dunyo mamlakatlarining yigirish korxonalarida «Truetzschler» (Germaniya), «Rieter» (Shveytsariya), «Marzoli» (Italiya) va «Howa» (Yaponiya) firmalarining tarash mashinalari samarali ishlatilmoqda. Shlyapkali tarash mashinasi Shlyapkali tarash mashinalari bir qator texnologik xususiyatlarga ega: ta`minlash bunkeri ko’p qismli, ta`minlash stolchasi tsilindr ustida joylashgan va uchta qabul barabani bilan jihozlangan. Tarash mashinasining parametrlari kompyuter dasturlari asosida boshqariladi. DK-903 tarash mashinasida texnologik jarayon quyidagicha amalga oshadi. Directefeed bunkerli ta`minlagichi yuklash, yuqori va quyi sektsiyalardan iborat. Yuqori sektsiyada mahsulot titib tozalanadi, quyi sektsiyada esa bir tekis qatlam hosil qilinadi. Ushbu qatlam sensofeed tizimi orqali dastlabki tarash zonasi webfeed – qabul barabani uzeliga uzatiladi. Sensofeed tizimi takomillashgan qurilma bo’lib, mahsulot ta`minlovchi tsilindr ustidan uzatiladi. Tola tutamlari bir tekis uzatilib uchta qabul barabanida ketma - ket taraladi. DK-903 tarash mashinasining texnologik sxemasi. 1-bunkerli ta`minlagich, 2-ta`minlovchi tsilindr, 3-sensofeed, 4-yo’naltiruvchilar, 5-webfeed, 6-dastlabki qo’zg’almas segmentlar, 7-tola tozalash moslamasi, 8-chang quvurlari, 9-shlyapka polotnosi, 10 - bosh baraban, 11-so’ruvchi quvur, 12-ajratuvchi baraban, 13-tozalochi valik, 14-ajratuvchi valik, 15-ezuvchi vallar, 16-webspeed, 17-pilta uzatuvchi vallar, 18-taz. Qabul barabani uzelida nuqsonlar ajralib havo yordamida so’rib olinadi. Uchinchi qabul barabanidan tolali mahsulot bosh baraban sirtiga o’tadi. Qabul barabani tezligiga nisbatan bosh baraban tezligining kattaligi hisobiga mahsulot taraladi. Bosh baraban garnituralaridagi tolalar asosiy tarash zonasi hisoblangan shlyapkalar ta`siriga duch keladi. Kalta tolalar shlyapkalar sirtiga o’tadi , uzun tolalar esa bosh baraban bilan harakatlanishda davom etadi. Mashina quzg’almas segmentlar bilan jihozlangan bo’lib ular ishlatilayotgan tola turiga qarab tanlanadi. Asosiy tarash zonasida mahsulot ikki qismga ajraladi: kalta tolalardan iborat tarandi va uzun tolalardan iborat taramga. Tarandi shlyapkalar polotnosidan ajratuvchi moslama yordamida ajratilib havo yordamida chiqindilar bo’limiga junatiladi. Uzun tolalar bosh baraban garnituralaridan ajratuvchi baraban sirtiga utadi (ajratuvchi baraban garnitura sig’imining kattaligi hisobiga). Taramni utishi birdaniga amalga oshmasdan davriy ravishda amalga oshadi (tezliklar farqi hisobiga). Natijada tolalar davriy qo’shilib aralashadi va tekislanadi. Ajratuvchi baraban garnituralaridan taram ajratuvchi moslama yordamida ajratilib zichlagichlardan o’tkazilib piltaga aylantiriladi. Cho’zish asbobida kerakli chiziqiy zichlikka keltirilgan pilta tazlarga taxlanadi. Taralgan piltaning chiziqiy zichligi avtorostlagichlar yordamida rostlanadi. Garnitura nomeri haqida tushuncha. Garnituralar nomeri, balandligi va tishlarining yoki ignalarining qiyalik burchagi kabi ko’rsatkichlari bilan farqlanadi. Garnituralarning nomeri 1 sm2 yuzaga to’g’ri keluvchi tishlar yoki ignalar sonini anglatadi. Garnitura nomeri quyidagi formula bilan aniqlanadi. 78 100 100  = t H N bu erda: t - tishning qadami, mm; N - arra tishli lentaning qalinligi, mm. Garnitura nomeri uning parametrlarini belgilaydi. Garnituralar parametrlari: - balandligi; - tishlar (ignalar) qadami; - qalinligi (asosining qalinligi); - igna yoki tishning qiyalik burchagi; - nomeri; Tarash mashinalari ishchi qismlarini qoplash uchun qattiq, elastik va yarim qattiq garnituralar ishlatiladi. Qattiq garnitura shartli ravishda ikki guruhga ajratiladi: 1) arra tishli – qabul barabanini jixozlash uchun; 2) TsMPL (tselnometalicheskaya pilchataya lenta) – bosh va ajratuvchi barabanlarni jihozlash uchun. Arra tishli garnitura t - tishlar qadami, mm  - tishning qiyalik burchagi, rad H - tishlar asosining qalinligi, mm h - garnitura balandligi, mm h3 - tish balandligi, mm Ts M P L H - garnitura balandligi, mm B - garnitura asosi qalinligi, mm t - tishlar qadami, mm h1 - tish balandligi, mm  - tishning old qirra qiyalik burchagi, rad r - tushish egriligi radiusi, mm a - tishning yuqori qismi kengligi, mm b1 - tishning yuqori qism qalinligi, mm b2 - tish asosining qalinligi, mm h3 - garnitura asosining balandligi, mm Tipik TsMPL ularning tishlari toblangan, asosi toblanmaganligi uchun baraban sirtiga jips yotadi. Musbat va manfiy burchakli Ts M P L Bunday garnitura Yaponiya tarash mashinalarda ishlatiladi.  - 850: 1 - 1150 bo’lgani uchun tishlar oralig’iga momiqlar kam kiradi Shakldor Ts M P L Tishlarning old qirralari shakldor qilib tayyorlangan bo’lib, ular bosh baraban sirtini jihozlashga tavsiya etiladi. Bosh baraban garniturasi tolani kam xajmda joylashishini ta`minlab, shlyapkalar bilan kalta tolalarni taralishiga (ajralishiga) yaxshi imkoniyat yaratishi shart. Ajratuvchi baraban garniturasi esa, ko’proq xajmda tola joylashishini ta`minlab, bosh barabandan ularni ajralishini engilashtirishi kerak. Ts M P L lar maxsus qurilma yordamida tarash mashinasini o’zida baraban sirtiga tortib o’raladi. Ularni uchlari (boshlanishi va oxiri baraban chetlariga kavsharlanadi). Qabul barabani va valiklar ustaxonada joylashgan statsionar qurilmada tortilib o’raladi. Elastik garnituralar Elastik garnituralar igna sirtli lenta ko’rinishida, asosi besh qatlamli to’qimadan iborat bo’lib ularga ingichka po’lat simlar (skobalar) o’tkazilgan bo’ladi. Ular tozalovchi ishchi orgavnlarda ishlatiladi. 1-rezina, 2-ip gazlama, 3-lub gazlama, 4-ip gazlama, 5-ip gazlama. № 100-140. Ishlash muddati 5-7 yil, har 100-110 soatda charxlash tavsiya qilindai. Yarim qattiq garnituralar Asosan shlyapkalarni qoplash uchun ishlatiladi. (qattiq va elastik garnituralar oralig’idagi xususiyatga ega) 0,6 x 0,25 mm li yapaloq po’lat sim (skoba) bo’lib, uning uchlari 180 burchak bilan qiya qilib ishlov berilgan. Asosi 8 qatlam to’qimadan iborat bo’lib maxsus elim bilan yopishtirilgan. Tarandi miqdorini 6 marta kamaytiradi, notekislikni 3,5 dan 2,8% gacha kamaytiradi. Ishlash muddati elastik garnituraga nisbatan 2 marta katta. Ayrim mashinalarda garniturani klipslarsiz mahkamlash uchun asos to’qimada magnit plastinkadan foydalaniladi. Taqsimlash tizimidan kelayotgan tolali mahsulot bunkerlar yordamida bir tekis qatlamga aylantirilgandan so’ng tarash mashinasiga uzatiladi. Bunkerlar mahsulotni tekislashdan tashqari changsizlantirish vazifasini ham bajaradi. Ular bir yoki ikki kamerali (sektsiyali) tuzilishga ega bo’lib, ikkinchisi yuqori samara bilan ishlatilmoqda. Turli firmalar ishlab chiqarayotgan ikki sektsiyali bunkerlar tuzilishi jihatidan o’xshash bo’lib, ayrim parametrlarlari bilan bir biridan farq qiladi. Directfeed - bunkerli ta`minlagich Ustki bunker tolali mahsulotni 1200 mm kenglikda bir tekis uzluksiz uzatishni ta`minlaydi. 5 ta segmentga bo’lingan stolcha yordamida zichlangan va ta`minlovchi valik uzatayotgan mahsulotni ignali tituvchi baraban avaylab titadi (neps hosil qilmasdan). Directfeed bunkerli ta`minlagichning texnologik sxemasi 1- katta hajmli ustki bunker. 2- havo oqimini integralli taqsimlagich 3- ustki sektsiyaning ta`minlovchi valigi 4- tolani zichlovchi besh segmentli ta`minlovchi stolcha 5- avaylab tituvchi valik 6- ventilyator o’rnatilgan havo aylanadigan yopiq kontur 7- havo chiqaruvchi taroqli moslama Pastki bunkerdagi maxsus relef va mahsulot harakat yo’lining kattaligi sababli bir tekis qatlam hosil bo’lishi uchun maksimal sharoit yaratilgan. Sensofeed tizimining ta`minlovchi valigi oldida havoni muntazam so’rib chiqaruvchi taroqli moslama joylashgan. Shuning uchun ham pastki bunkerning toraygan joyida tolalar birlashib bir tekis qatlam hosil bo’ladi Sensofeed tizimi Sensofeed tizimi ta`minlovchi tsilindr, ta`minlovchi stolcha va mahsulot qalinligini nazorat qiluvchi richaglar (plastinkalar) dan iborat. Ta`minlovchi stolcha mahsulot qatlamini zichlashtiradi va nazorat qiluvchi richag tomon yo’naltiradi. Bu richagda 10 ta 100 mm kenglikka ega bo’lgan prujinali plastinkasimon elementlar joylashib, ular o’tkir uchlari bilan pastga qaratilgan. Prujinali elementlarning juda nafis ishlangan qirralari hisobiga bevosita tolali materialni ignali garnitura qoplangan dastlabki tituvchi baraban yo’naltiradi. Shuningdek har bir alohida prujinali element kelayotgan mahsulotning qalinligiga aniq moslashadi. Demak, 10 ta prujinali elementlarning alohida og’ishi natijasida elektr signali hosil bo’ladi va qisqa vaqt ichida to’g’rilash (korrektirovka) uchun haqiqiy qiymat - o’rnida qo’llaniladi. Sensofeed tizimining sxemasi 1 - maxsus garniturali ta`minlovchi tsilindr 2 - prujina bilan yuklanuvchi ta`minlovchi stolcha 3 - prujina bilan yuklanuvchi nazorat qiluvchi richag 4 - plastikali elementi 5 - Webfeed tizimining birinchi qabul barabani Qabul barabani uzeli Avvalgi tarash mashinalarining qabul barabani uzeli ta`minlovchi tsilindr, ta`minlovchi stolcha, nuqson ajratuvchi pichoq, panjaralar va ishchi juftliklardan iborat bo’lgan. Hozirgi tarash mashinalarida Sensofeed va Webfeed tizimlardan iborat bo’lgan qabul barabani uzeli ishlatilmoqda. Qabul barabani uzelida quyidagi vazifalar bajariladi: - tolalar tutamini dag’al tarash; - xas cho’plarni va nuqsonlarni ajratish; - taralgan tolalarni bosh barabanga uzatish. Trutzschler firmasi tarash mashinasining qabul barabani uzeli (Webfeed tizimi) Webfeed tizimi uchta ketma-ket joylashgan tituvchi va tozalovchi barabanlardan iborat. Paxta bo’lakchalar oddiy qabul barabaniga nisbatan to’liq va avaylab titiladi. Birinchi qabul barabani ignali garnitura bilan jihozlangan bo’lib, odatdagi tarash mashinalariga nisbatan ancha sekin aylanadi. Bu sezilarli darajada tolalarning shikastlanishini kamaytiradi. Ikkinchi va uchinchi barabanlarning garniturasi arra tishli bo’lib, bo’lakchalarni qo’shimcha taraydi. Barabanlar tezligi mahsulot harakati yo’nalishi boyicha ortib boradi. Natijada tolalar yaxshi taraladi. Webfeed tizimi 1 - ta`minlovchi tsilindr, 2 - ta`minlovchi stol, 3 - sensor, 4 - dastlabki tarash bo’g’ini, 5 - so’ruvchi patrubkalar, 6 - birinchi baraban 7 - ikkinchi baraban 8 - uchinchi baraban Tarash jarayoni normal o’tishi uchun qabul barabani sirtidagi tolalar bosh baraban sirtiga to’liq o’tishi shart. Agar bu shart buzilsa tugunaklar miqdori ko’payib, tarash sifati pasayadi. Tolalarning kabul barabanidan bosh barabanga o’tishi (o’tish shartlari) • Bosh baraban tishlari bilan qabul barabani tishlarining o’zaro joylashishi tolalarni osonlik bilan o’tishini ta`minlaydi. • Qabul barabani sirtida hosil bo’ladigan havo kuchi bosh baraban sirtida hosil bo’ladigan havo kuchidan ikki barobar ko’p bo’lishi kerak. • Markazdan qochma kuch ham qabul barabanining sirtidagi tolalarni bosh baraban sirtiga o’tishini ta`minlaydi. • Bosh baraban tishlarining ilashuvchanlik qobiliyatini qabul barabaninikidan yuqori. • Bosh barabanning tezligi qabul barabani tezligidan katta. • b.b. > q.b.  1,2  1,3 marta. Bosh baraban bilan shlyapkalarning ishlashi Bosh baraban tolalarni harakat yo’nalishi boyicha shlyapkalar uzeliga beradi. Bosh baraban va shlyapkalar garnituri tishlari asosiy tarash jarayonini hosil qiladi. Bu erda paxta bo’lakchalari alohida-alohida tolalarga ajratiladi, nuqsonlar, mayda iflosliklar va kalta tolalar ajratib tashlanadi. Bosh baraban va shlyapkalar birga ishlaganda bosh baraban sirtida qatlam hosil bo’ladi va u ishchi qatlam deb yuritiladi. Bu qatlam ajratuvchi barabanga bosqichma-bosqich o’tadi (bir qismi oldin, qolgani keyin). Bosh baraban bilan shlyapkalar orasida razvodka kichik bo’lgani uchun kalta tolalar bilan barga xas cho’plar ham shlyapkalarga o’tadi. Shlyapkalar sirtiga yarim qattiq garnituralar qoplangan bo’lib, uzluksiz zanjirga mahkamlanadi. Garnitura ignalarini uchlari maxsus dastgohda charxlanib indikatorda tekshiriladi. Asosiy tarash zonasining tarkibiy qismlari. 1 - dastlabki tarash 2 - shlyapkada tarash 3 - yakuniy tarash Tarash mashinalarida asosiy tarash jarayoni Webclean tizimi orqali amalga oshiriladi. Webclean tizimi 1 - shlyapkalarni tozalash moslamasi 2 - shlyapka polotnosi 3 - ajratuvchi pichoq 4 - Twin Top qo’zg’almas elementlari, 5 - ajratuvchi pichoq-pnevmoqurilma 6 - bosh barabanosti qoplamasi, 7 - ajratuvchi barabanning qo’zg’almas segmentlari. Katta o’lchamli tarash mashinalarida 110 ta shlyapkadan 39-41 tasi ishchi bo’lib, tarashda ishtirok etadi, kichik o’lchamli mashinalarda esa 72 tadan – 24 tasi tarashda ishtirok etadi. Hozirgi tarash mashinalarida 84 ta shlyapkadan 30 tasi ishchi hisoblanadi. Asosiy tarash zonasini shartli ravishda uchta tarkibiy qismlarga ajratish mumkin. Dastlabki tarash qismida tolali mahsulot shlyapkada tarashga tayyorlanadi. Shlyapkada tarash qismida asosiy tarash amalga oshiriladi. Yakuniy tarash qismida tolali mahsulotning orientatsiya holatini saqlab qolish vazifasi bajariladi. Shlyapkalarning harakatlanishi Shlyapkalar oldinga, ya`ni to’g’ri harakatlanganda uning garniturlari tezda chiqindilarga (tarandiga) to’lib qoladi va shlyapkalarni tarash qobiliyati kamayadi. Shlyapkalarning to’g’ri Shlyapkalarning teskari harakatlanishi harakatlanishi Shlyapkalar orqaga, ya`ni noto’g’ri harakatlanganda tarash samarali bo’lib, taram sifati yaxshilanadi, lekin tarandi miqdori ko’payadi. Shlyapkalarni rostlovchi pretsizion PFS tizimi Sifatli taralgan piltani tayyorlashda bosh baraban va shlyapkalar orasidagi razvodka katta ahamiyatga ega. Agar razvodka juda kichik bo’lsa, garnituralar tez ishdan chiqadi, agar razvodka katta bo’lsa, piltada nepslar miqdori ortib ketadi. PFS shlyapkalarni rostlash prezitsion tizimi bir necha soniyada bosh baraban va ishchi shlyapkalar orasidagi razvodkani markazlashgan holda rostlab o’rnatish vazifasini bajaradi. PFS tizimi 1 - egiluvchan metall lenta 2 - yo’naltiruvchi maxsus plastinka 3 - rostlovchi richag 4 - pretsizion alyumin shlyapka 5 - kulachokli tishli tasma 6 - razvodka o’lchamini ko’rsatuvchi shkala Tarashga ta`sir etuvchi omillar. 1. Garniturlarning holati. Garniturlarni to’g’ri tanlash katta ahamiyatga ega. Tolaning uzunligi, iflosligiga qarab garnitura nomeri tanlanadi. Garniturani charxlab, o’tkirlab turish shart, ayniqsa shlyapkalarni. 2. Razvodka. Tavsiya qilingan razvodka o’rnatilsa, tarash jarayoni samarali bo’ladi. 3. Shlyapkalarni harakat yo’nalishi. Vshlyapka =60100 mm/min to’g’ri harakatlanganda. Vshlyapka =2640 mm/min teskari harakatlanganda. 4. Baraban tezligi. Bosh barabanning tezligi tolalarni taralish sifatiga katta ta`sir ko’rsatmaydi, lekin tarash jarayonini boshqarishda bu omil katta ahamiyatga ega. Nazorat savollari: 1. Tarashning maqsadi va mohiyati nimalardan iborat? 2. Tarash mashinasining vazifalari nimalardan iborat? 3. Tarash jarayonida tolalarni taralishi nima hisobiga amalga oshadi? 4. Tarash mashinasining asosiy ishchi organlari nimalardan iborat? 5. Tarashning qanday turlari mavjud? 6. Mashinada asosiy tarash qaerda amalga oshadi? 7. Garnitura nomeri nimani bildiradi u qanday aniqlanadi? 8. Garnitura parametrlari nimalardan iborat? 9. Tarashda qanday garnitura turlari qo’llanadi? 10. Ts M P L larni qanday turlari mavjud? 11. Shakldor Ts M P L larni qanday afzalliklari mavjud? 12. Elastik garniturlar qaysi ishchi qismlarda ishlatiladi? 13. Tarash mashinasini ta`minlash usullarining afzallik va kamchiliklari nimalardan iborat? 14. Bir kamerali va ikki kamerali bunkerli ta`minlagichlar qanday ishlaydi? 15. Qabul barabani uzelining vazifalari nimalardan iborat? 16. Qabul barabani uzelining qanday turlari mavjud? 17. Ta`minlovchi sirtning vazifalari nimalardan iborat? 18. Sensofeed tizimi qanday afzalliklarga ega? 19. Webfeed tizimi qanday afzalliklarga ega?