TO‘LQIN ZARBI. JABRLANISH ZONALARI TAVSIFI. YORUG‘LIK AJRALISHI. O‘TUVCHI NURLAR Reja: 1. To’lqin zarbining xosil bo’lishi. 2.Jabrlanish zonalari tavsifi. 3. Yorug’lik ajralishi. 4. O’tuvchi nurlar. Zarb to’lqini - yadro portlashining asosiy shikastlovchi omilidir. Juda ko’p bino va inshootlarning vayron bo’lishi, odamlarning shikastlanishi zarb to’lqinining hissasiga to’g’ri keladi. Zarb to’lqini portlash markazidan har tomonga tovush tezligidan ham yuqori tezlikda tarqaluvchi, juda katta bosimda siqilgan havo zonasidir. Siqilgan havo zonasining oldingi zonasi zarb to’lqinining fronti deyiladi.Zarb to’lqinining shikastlovchi ta’siri ortiqcha bosimning kattaligi bilan xarakterlanadi. Zarb to’lqini markazdan uzoqlishgan sari susayib boradi. Jami portlash energiyasining 50% zarb to’lqiniga to’g’ri keladi. Zarb to’lqini himoyalanmagan kishilarni shikastlaydi, binobarin, texnika va ishlab chiqarish asbob – uskunalarini vayron qiladi yoki shikastlaydi. Odamlar buzilgan binolar hamda inshootlarning parchalaridan, otlib chiqayotgan tosh, shisha bo’laklari va boshqalardan ham jabrlanishi mumkin. Zarb to’lqinining shikastlash va buzish darajasi qurolning quvvatiga, portlashning turiga, portlash markazidan bo’lgan masofaga, binolarning, odamlarining, texnikaning zarb to’lqini ta’sir etayotgan vaqtidagi vaziyatga joyning relefiga va boshqalarga bog’liqdir. Zarb to’lqini odamni bir necha o’n metr nariga uloqtirib tashlashi, uning lat yeyishiga, suyaklarini sinishiga, miyaning chayqalishiga va boshqa xil shkastlanishiga sabab bo’ladi. Zarb to’lqining ortiqcha bosimi bo’lganda, ochiq joyda turgan odamlar yengil lat yeyishi va kontuziya bo’lishi (qulog’i shang’illaydigan bo’lib qolishi, boshi aylanishi va boshi og’rishi) mumkin. Agar ochiq joyda turgan odamlarga, ortiqcha zarb to’lqini ta’sir etsa, og’irligi o’rtacha bo’lgan shkastlanish oqibatida ular hushidan ketishi, buning natijasida esa, qattiq bosh og’rig’i kasalligiga mubtalo bo’lishi, esi kirar – chiqar bo’lib qolishi, gapdan qolishi va qulog’i kar bo’lishi mumkin. Yorug’lik nurlanishi- portlash natijasida hosil bo’lgan ul’trabinafsha, ko’rinadigan va infraqizil nurlardan iborat nurlanish energiyasi oqimidir. Uning manbai - portlashda hosil bo’ladigan olovli shardir. Yorug’lik nurlanishi lahza ichida tarqaladi va portlash quvvatiga qarab 10-20 soniyagacha davom etishi mumkin. U terini kuydirishi, ko’rish organlarini shikastlashi va quruq narsalarni yondirib yuborishi mumkin . Yorug’lik nurlanishi tananing ochiq joylarini kuydirishi, odam va hayvonlarni ko’r qilishi, har xil materiallarni ko’mirga aylantirishi yoki o’t oldirib yuborishi mumkin. Yorug’lik nurlanishi aholi yashaydigan punktlarda, o’rmon, dashtlar, dalalarda ko’plab yong’in chiqishiga sabab bo’ladi. Yorug’lik nurlanishdan yorug’ o’tkazmaydigan har qanday to’siq, yashirin joy, qalin daraxt, devor va shu kabilar himoya qila oladi. Yorug’lik nurlani-shining intensivligi meteorologik sharoitlarga bog’liq. Tuman, yomg’ir va qor yorug’lik nurlanishi intensivligini zaiflashtiradi va aksincha, ochiq va quruq bo’lgan ob – havo yong’inlar chiqishiga va kuyishlarga qulay sharoit yaratadi. Havoni tiniq bo’lmasligi va soya beruvchi narsalar nurlanishni kamaytiradi, bu esa chora-tadbir ishlab chiqishda yordam beradi Radioaktiv nurlanish O’tib-kirib boruvchi radiatsiya - bu gamma nurlar va neytronlar oqimidir. U 10-15 soniya davom etadi. Gamma nurlar va neytronlar tirik to’qimalardan o’tayotib xujayra tarkibiga kiruvchi molekulayarni ionlashtiradi. Ionlashish natijasida organizmda nurlanish kasalligini rivojlantiradigan va ba’zi a’zolarning funksiyalarini buzilishiga olib keladigan biologik jarayonlar yuz beradi. Yadro portlashi energiyasining 5 foizi o’tib-kirib boruvchi radiatsiyaga sarf bo’ladi. Nurlanishlar o’rab turgan muhit materialliridan o’tar ekan, intensivligi pasaya boradi. Ionlantiruvchi nurlanish-gamma nurlari va neytronlar oqimi bo’lib u yadro portlagan joydan tarqaladi (5% ni tashkil qiladi.).bu nurlanish 10-15 minut ichida namoyon bo’ladi.( nurlanish kasalligi kelib chiqadi) Qurum-portlash natijasida hosil bo’lib bulutdan to’kiladigan radiofaol moddalardir. Joylarning radioaktiv zaharlanishi yadro portlashi natijasida hosil bo’ladi. Bunga portlash energiyasining taxminan 10% sariflanadi. Yadro quroli yer yuzasida portlaganida olovli shar yerga tegadi. Uning ichiga bug’langan tuproq massalari so’riladi va tepaga ko’tariladi. Tuproqning va bo’linish massalarining bug’lari sovugach qattiq zarrachalarga aylanadi. Natijada radiaktiv bulut hosil bo’ladi. U ko’p kilometrli balandlikka ko’tariladi va shamol bo’ylab harakat qiladi. Radiaktiv zarrachalar bulutdan yerga to’kilib radiaktiv zaharlanish zonasini paydo qiladi, uning uzunligi bir necha yuz kilometrni tashkil etishi mumkin. Elektromagnit impuls - bu yadro qurolli portlaganda hosil bo’ladigan qisqa davrli elektromagnit to’lqindir. Bu qisqa elektromagnit to’lqin yadro quroli portlaganda hosil bo’ladigan gamma nur va neytronlarni o’rab turgan muhit atomlari bilan o’zaro ta’sirlashganda hosil bo’ladi. Yadro portlashining barcha shikastlovchi omillaridan himoya inshootlari ishonchli tarzda himoya qila oladi. Agar dala sharoitida bo’linsa mustahkam mahalliy predmetlarning ortiga, do’ngliklarning ort tomoniga, chuqurliklarga yashirinish zarur bo’ladi.