Ilmiybaza.uz TONNELLAR EKSPLUATATSIYASI VA ULARNING HOLATI USTIDAN TEXNIK NAZORAT Tonnellarning texnik holatini belgilaydigan omillar. Amaldagi “O‘zR temir yo‘llaridan texnik foydalanish Qoidalari” va “Sun’iy inshootlarning joriy saqlash bo‘yicha Yo‘riqnoma” talablariga muvofiq temir yo‘lning barcha elementlari (tuproq ko‘tarmasi, tepadagi qurilmalar hamda sun’iy inshootlar) mustahkamlik, ustivorlik va texnik holatiga ko‘ra talablarga mos kelishi kerak, shuningdek poezdlarni yo‘lning mazkur shahobchasida lokomotivlar uchun belgilangan eng yuqori konstruksion tezliklar bilan xavfsiz va ravon harakatlanishini ta’minlashi kerak [11, 23, 30]. Tonnellar temir yo‘l transportining uzoq muddatli foydalanishga mo‘ljallangan eng mas’uliyatli, murakkab va qimmatbaho sun’iy inshootlariga tegishlidir. Tonnellar va ularda mavjud qurilmalarni joriy saqlanishining asosiy tamoyili poezdlarning to‘xtovsiz harakatlanishini ta’minlaydigan soz holatda doimiy tutib turishdan iborat. Bunga tonnellar va ularning qurilmalari ustidan doimiy nazorat, inshootlar ayrim elementlarining xizmat muddatlarini cheklaydigan nuqsonlarni aniqlash va ularning sabablarini o‘rganish, hamda ularni iloji boricha qisqa muddatlarda bartaraf etish, poezdlar harakati uchun xavfsiz bo‘lgan yanada yirikroq va jiddiyroq deformatsiyalarning rivojlanishidan ehtiyot bo‘lish orqali erishiladi. Tonnelning asosiy yuk ko‘taruvchi konstruksiyasi – obdelka – tog‘ o‘yig‘ini qotiradi va ta’sir etayotgan barcha yuklarni o‘ziga qabul qiladi, uning foydalanishdagi shart- sharoitlari o‘ta murakkab va ko‘p qirralidir. Obdelkaning yuk ko‘tarish qobiliyati uni o‘rab turgan jinsning bosimiga mos kelishi, obdelkaning materiali esa uning uzoqqa chidamliligini ta’minlamog‘i lozim. Tonnel obdelkasining ekspluatatsion va Ilmiybaza.uz statik ish sharoitlariga ta’sir etuvchi asosiy omillar 4 guruhga ajratilishi mumkin. 1. Tashqi tabiiy sharoitlar (geologik, gidrogeologik, iqlimiy sharoitlar va seysmik ta’sirlar) tonnel inshooti holatiga kuchli ta’sir etadi. Istalgan tog‘ o‘yig‘ida ko‘chkilar, siljimalar, o‘ta cho‘kishlar vujudga kelib, inshootda deformatsiya va nuqsonlarni paydo qiladi. Ushbu hodisalar rel’ef, qoplama qatlam qalinligi va xususiyati, jinsning ichki ishqalanishi va yopishuvchanligi, yer osti suvlarining yo‘sini, sirpanish sirtlarning hamda massivda karst bo‘shliqlarining mavjudligi bilan belgilanadi. Ko‘pincha, tonnel qurilgunigacha barqaror turgan massiv ekspluatatsiya jarayonida tonnel o‘yig‘iga hamda drenaj inshootlariga mo‘l-ko‘l suv oqib kelishi oqibatida siljiy boshlaydi. Shu tufayli sho‘rlanib yuvilishga moyil bo‘lgan jinslar, gipslar, angidritlar, ohaktoshli va dolomitli jinslar ichra bunyod qilingan tonnellarga alohida e’tibor qaratmoq lozim. Tonnel o‘rnashgan joylardagi jinslarning xossalari obdelkaning statik ishi sharoitlariga sezilarli ta’sir o‘tkazib – bu ko‘pchishga moyil bo‘lgan gillar va gilli slanetslarda, shuningdek shiddatli ko‘piradigan mergellarda o‘rnashgan tonnelda ayniqsa nojoiz. Elastik antibosim koeffitsientining qiymati katta bo‘lganida (k ≤ 20 MPa) jinsning passiv antibosimi obdelkaning jins tomon siljishi va deformatsiyalanishini istisno qiladi. Ushbu koeffitsientning kichik qiymatlarida esa hisobiy sxemalarda jinsning elastik antibosimini e’tiborga olish, obdelkani erkin deformatsiyalanish sharoitlarida qaraydigan, qabul qilingan sxemalarga nisbatan hisobiy zo‘riqishlarning sezilarli kamayishini beradi. Tonnel obdelkasini o‘rab turgan jinslarning xossalari vaqt o‘tishi bilan turli omillar ta’sirida o‘zgarib turishi, natijada esa, obdelkaning statik ishi sharoitlarini o‘zgartirishi mumkin. Ohaktosh va dala shpatli jinslarning ba’zi turlari emirilish oqibatida tez buzilishi, bunda o‘z hajmini orttirishi, hamda obdelkaga qo‘poruvchi xususiyatga ega bo‘lgan bosim bilan ta’sir o‘tkazishi mumkin. Jinsning hajmi namlanishida keskin (30% dan ortiq) ko‘payishi va obdelkaga tushayotgan yuklarning ortishi uzoq davom etadigan xususiyatga ega hamda tonnel obdelkasining ish sharoitiga o‘nlab yillar davomida zararli ta’sir o‘tkazadigan kimyoviy jarayonlarni keltirib chiqarishi mumkin. Tonnel konstruksiyalariga gidrogeologik sharoitlarning ta’siri qo‘shimcha gidrostatik yuk ko‘rinishida yuzaga chiqishi mumkin. .Yer osti suvlari tog‘ Ilmiybaza.uz jinslarining mustahkamligi va ustivorligini, qoidaga ko‘ra, kamaytiradi. Ulardan mergel, gil va qum kabilar, suv mavjudligida juda ham kuchsiz, ba’zan esa oquvchan bo‘lib qoladi. Yer osti suvlarining tonnel konstruksiyalariga zararli ta’siri obdelka tanasidan filtrlanishi, kalsiy oksidlari karbonati va gidratining erishi va ularning betondan sho‘rlanib chiqishi ko‘rinishida ham namoyon bo‘ladi, bu esa uning mustahkamligini sezilarli darajada kamaytiradi. Zilzilalar vaqtida tog‘ massivida paydo bo‘ladigan seysmik kuchlar qator hollarda sezilarli deformatsiyalarning, ba’zan esa tonnel obdelkasining buzilishini ham sababchisi bo‘lishi mumkin. Seysmik ta’sirlar tonnelning portallari va kirish qismlarida, shuningdek unchalik chuqur joylashmagan tonnellarda ayniqsa shiddatlidir. 2. Tonnellarning geometrik ko‘rsatkichlari va kontsruktiv xossalari (uzunligi, ko‘ndalang kesimi, rejasi, bo‘ylama profili, obdelkasi, portali, tuynuklarining materiallari va konstruksiyasi, gidroixotasi (gidroizolyasiyasi), suv qochirish va drenaj inshootlari va h.k.) temir yo‘l tonnellarini ekspluatatsiya qilish sharoitlari uchun juda muhim ahamiyatga egadir [11, 23, 30]. Tabiiy ventilyasiyaga ega tonnelning shamollatish shartlari asosan uning geometrik ko‘rsatkichlariga bog‘liqdir. Tonnel qanchalik uzun bo‘lsa, shunchalik havo almashinishi qiyinlashib, zararli gazlarning obdelka materialiga ta’siri shunchalik shiddatli bo‘ladi. Bu jihatidan tonnelning ko‘ndalang kesimi o‘lchamlari aksincha ta’sir ko‘rsatadi: barcha bir xil sharoitlarda zararli gazlarning konsentratsiyasi qo‘shyo‘lli tonnellarda nisbatan kamroqdir, biroq, yakka yo‘lli tonnellarda o‘tayotgan poezdlarning porshensimon ta’siri yuqori darajada seziladi. Zamonaviy konstruktiv echimlarga qaramasdan, tonnellar muttasil va sinchkovlarcha nazoratni, saqlashning barcha talablarining bajarilishini va joriy ta’mirlovning o‘z vaqtidaligini talab qiladi. Bu, ayniqsa, iqlim va gruntli sharoiti og‘ir bo‘lgan tonnellarga tegishli. Yuk ko‘taruvchi konstruksiyalarda yoriqlar paydo bo‘ladi, gidroixota buziladi, drenaj va suv qochirish inshootlari ifloslanadi, muzlab qoladi va ishdan chiqadi va h.k. Konstruktiv xossalar tonnel inshootining loyihadagisiga nisbatan amaldagi holati va tarhini aks ettiradi. Me’yoriy chegaralarda loyihadan tasodifiy cheklanishlarga ruxsat etiladi. Masalan, betonni Ilmiybaza.uz to‘siqlar ortiga yotqizish hisobiga loyihaviy o‘lchamlaridan ortiq qalinlikka ega obdelkalar yoki konstruksiyalarga belgilanganidan yuqoriroq sinfli beton yotqizish inshoot mustahkamligi, ustuvorligi va chidamliligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Obdelka tarhi bo‘ylab, ayniqsa uning ravoq qismida notekis taralgan tarhning ortiqchalari xususiy og‘irlikdan tushadigan mujassamlangan yuklarning ortishiga olib keladi hamda mahalliy ortiqcha zo‘riqishlarni keltirib chiqaradi va yoriqlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Yig‘ma obdelkalarda doiraviy tarhdan chekinishlar ularning yuk ko‘tarish qobiliyatini sezilarli kamaytiradi. Tonnel obdelkasi ortida bo‘shliqlarning mavjudligi geologik omillar va qurilish sifatiga, birinchi navbatda, obdelka orti fazosiga sement-qum qorishmasini joylashtirishning izchilligiga bog‘liqdir. Bo‘shliqlarni to‘ldirish obdelka va jins o‘rtasida zich kontaktni vujudga keltiradi, tog‘ bosimining yanada ravon uzatilishini ta’minlaydi; shu bilan birga, konstruksiyaning statik ishiga va jinsning elastik antibosimi kattaligiga sezilarli ta’sir etish sharoitlarini yaxshilaydi. Obdelkaning orti bo‘shliqlari uni qurilish jarayonida etarlicha to‘ldirilmaganligi, shuningdek obdelka ortida qolib ketgan yog‘och qotirmalarning chirishi yoki to‘siqlar va o‘piriqlarning tosh tashlab to‘ldirilganligi oqibatida vujudga keladi. Bunday bo‘shliqlar vaqt o‘tishi bilan obdelkaning ishlash sharoitini yomonlashtirib, sezilarli deformatsiyalarni keltirib chiqarishi hamda yoriqlarni yuzaga keltirishi mumkin. 3. Tonnelning ekspluatatsion rejimi (yo‘sini) (havo tortuvi va poezdlar harakatining jadalligi) butun inshootning ish sharoitiga ma’lum darajada ta’sir o‘tkazadi. Ushbu jihatdan bug‘ tortuvi ayniqsa nomaqbul bo‘lib, parovoz o‘choqlarida yoqilg‘ining yonishidan hosil bo‘lgan gazsimon mahsulotlar obdelka materialiga kuchli zararli ta’sir o‘tkazadi. Ushbu vaziyatda eng kuchli kimyoviy va termik ta’sirga ravoq, ya’ni obdelkaning eng mas’uliyatli qismi yo‘liqadi. Teplovoz tortuvida ajralib chiqayotgan gazlar miqdori kamroqdir. Biroq, bunday sharoitlarda ham obdelka materialining buzilishi va qatlamlanib o‘pirilishiga olib keladigan kimyoviy emirilish ro‘y berishi mumkin. Elektr tortuvida tonnel inshootiga zararli ta’sirni obdelkadagi cho‘yan va armatura, yo‘lning tepa qurilmasi elementlari, shuningdek tonnelda o‘rnatilgan qolgan barcha metall konstruksiyalarning chirishini Ilmiybaza.uz keltirib chiqaradigan sayoq toklar ko‘rsatadi. Tortuv turiga bog‘liq bo‘lgan sanab o‘tilgan ta’sirotlar miqdoriy jihatdan tonnel orqali o‘tadigan poezdlar soniga bog‘liq. Shuning uchun ularning zararli ta’sirining darajasi poezdlar harakati jadalligiga bevosita bog‘liq [11, 23, 30]. Tonnellar holati ustidan doimiy texnik nazorat. Bunday nazorat butun yil davomida temir yo‘l va sun’iy inshootlar kuzatuvchilari (obxodchik) tomonidan, yo‘l masofasini tuzatuvchi va yo‘l bo‘limi boshlig‘i tomonidan tasdiqlanadigan smena grafiklari bo‘yicha uzluksiz amalga oshiriladi. Ushbu grafiklarda aylanib kuzatish (obxod) chegaralari, tonnel ichra va uning kirish qismida kuzatish vaqti, hamda ayrim shohobchalarda mayda-chuyda joriy ishlarni amalga oshirish uchun, odatda, “darcha” ko‘rinishida ajratiladigan vaqt tayinlanadi [11, 23, 30]. Doimiy texnik nazoratning asosiy vazifasi poezdlar harakati xavfsizligiga tahdid tug‘diruvchi barcha nosozliklarni o‘z vaqtida aniqlash va zudlik bilan bartaraf etishdir. Tonnellar holati ustidan doimiy nazoratni yo‘l kuzatuvchilari (obxodchik) va brigadirlari, shuningdek yo‘l va tonnel usta (master)lari o‘z asosiy vazifalarini bajarish jarayonida amalga oshiradi. Yo‘l brigadirlari shaxsan haftasiga kamida bir marotaba tonneldagi yo‘lni sinchiklab kuzatib, bunda rels koleyasini shayton va shablon yordamida tekshirib chiqishi lozim. Yo‘l holatining shayton va shablon bo‘yicha haftalik tekshiruvlarining ma’lumotlari tekshiruvlar natijalarini qayd qilish kitobiga kiritiladi. Yo‘l ustalari ham kamida har yarim oyda bir marotaba tonnellardagi yo‘lning yalpi ko‘rigini, bunda uni shayton va shablon bo‘yicha tekshirib amalga oshirishadi. Joriy ko‘riklar. Joriy ko‘riklarning asosiy vazifasi obdelka va bo‘lak tonnel qurilmalaridagi nuqsonlarni oshkor qilish, ularning paydo bo‘lish sabablarini aniqlash, doimiy kuzatish ostiga olingan deformatsiyalanuvchi elementlar holatini sinchiklab tekshirish, ta’mirlov ishlarining bajarilishi va rejalashtirilishi sifatini hamda samaradorligini tekshirishdir. Tonnel ustalari, yo‘l kuzatuvchilari, yo‘l brigadirlari va yo‘l ustalarining tonnellar holati ustidan doimiy nazoratni amalga oshirish bo‘yicha har kunlik ishlarini muvofiqlashtirib, tonnellarning joriy ko‘riklarini amalga oshiradilar, qoidaga ko‘ra, bunday ko‘riklarni har oyning Ilmiybaza.uz oxirida, ularni yo‘lning navbatdagi tekshiruv vaqtiga moslab olib boradilar. Maxsus kuzatuv ostiga olingan obdelkada jiddiy nuqsonlar mavjudligida hamda ko‘pirmalarning o‘sishi va pasayishi, shuningdek shiddatli muz qoplashi davrlarida joriy ko‘riklar har xaftada kamida bir marotaba o‘tkaziladi va natijalar qayd qilish tonnel kitobiga yozib boriladi. Joriy ko‘rik jarayonida obdelkada aniqlangan yoriqlar o‘lchanadi va tonnel kitobiga maxsus ilova bo‘lgan tonnel halqalari yoyilmasiga rasm qilib tushiriladi (49-rasm) [11, 23, 30]. Davriy ko‘riklar. Davriy ko‘riklar tonnel va uning barcha uskunalarini texnik holatini sinchiklab tekshirish uchun o‘tkaziladi. Ko‘riklar mobaynida obdelkaning holati temir yo‘l platformasiga o‘rnatilgan, qamrov ramasiga va yorituvga ega bo‘lgan ko‘chma havozalardan turib tekshiriladi. Tonnel devorlari va ravog‘ida deformatsiyalar aniqlanganda tonnel halqalarining ichki tarhi, ko‘ndalang kesimlarining asboblar vositasidagi s’yomkasi, shuningdek devorlar poydevori usti, relslar va suv qochiruv novining tubi bo‘ylab nivelirovka bajariladi. Tonnellarning davriy ko‘riklari yo‘l masofasi boshlig‘i yoki uning muovini tomonidan tonnel va yo‘l ustalari bilan birgalikda yiliga kamida ikki marotaba, shuningdek kuchi 6 ball va undan ortiq bo‘lgan har bir zilziladan so‘ng darhol amalga oshiriladi. Davriy tarzda, taxminan har 5 yilda bir marotaba, tonnellar holati, ya’ni egrilarning rejada joylanishining to‘g‘riligi, tonnel obdelkasidagi eng kuchsiz joylar bo‘lgan tuynuklar va kameralarning holati, emirilish jarayoniga ko‘proq moil bo‘lgan kallaklar, portallar va tosh termalar holati, mavjud suv qochirish va drenaj uskunalarining ish samaradorligi tonnel yoki ko‘prik sinash stansiyalari tomonidan tekshiriladi. Maxsus tekshiruvlar. Tonnellar devorlari va ravoqlarida, hamda portal oldi o‘yiqlarida jiddiy deformatsiyalar paydo bo‘lgan yoki tog‘ massivining gidrogeologik sharoitlarining keskin o‘zgarishi vujudga kelgan taqdirda, shuningdek inshootni kapital ta’mirlash yoki rekonstruksiyasi oldidan yo‘lning tonnel tekshiruv stansiyalari kuchi bilan tonnelda maxsus tekshiruv olib boriladi. Ushbu tekshiruvlarning vazifasi tonnel, uning uskunalarining umumiy holatini aniqlash, tonnelning deformatsiyalanayotgan elementlari, geologik, gidrogeologik hodisalar va tog‘ bosimi ustidan kelajak nazoratlar metodikasi va dasturlarini belgilash, ro‘y Ilmiybaza.uz berayotgan deformatsiyalarni hususiyatlari va bartaraf etish usullari bo‘yicha xulosalar tuzish hamda tonnelni ta’mirlash yoki rekonstruksiya ishlarining taxminiy hajmi va ularni amalga oshirishni aniqlashdir. Tonnellarni mahsus tekshirish ishlarida qatnashish uchun geologlar, gidrogeologlar, iqlimshunoslar, seysmologlar, shuningdek ilmiy-tadqiqot va loyiha institutlari jalb qilinadi . Tonnel obdelkasini tekshirish har bir halqa bo‘yicha alohida amalga oshiriladi, ko‘ndalang choklar mavjud bo‘lmaganida esa obdelka shartli ravishda uzunligi 5 yoki 10m bo‘lgan uchastkalarga ajratiladi, tekshiruvning barcha natijalari maxsus jaridaga (jurnalga) qayd qilinadi. Tonnel devorlari va ravog‘i suriladigan yoki ko‘chma havozalar va narvonlardan turib ko‘zdan kechiriladi. Zarurati bo‘lganda obdelkaning qalinligini va tosh termasining, shuningdek obdelka orti bo‘shlig‘i va tog‘ jinsining holatini aniqlash uchun shpurlar burg‘ilanadi yoki termadan namuna ko‘chirib amalga oshiriladi. Devorlar poydevorlari, teskari ravoqlar, tirama plitalar, beton tayyorlamasi yo‘l cheti yoki ballast prizmasi bo‘ylab har 50m oraliqda joylashtiriladigan shurflar va qirqmalardan tekshiriladi. Tonnelning qamrovdorligi obdelkaning ko‘ndalang kesimini butun perimetri bo‘ylab s’emka qilib aniqlanadi. Tonneldagi va portal oldi o‘yiqlaridagi suv qochirish novlarini tekshirishda ularning konstruksion hususiyatlari, nishabliklari, ko‘ndalang kesimlari, umumiy holati, mavsumiy suv sarfi, suv to‘kilib oqib turadigan joylar mavjudligi va qish vaqtida ularning ishlash sharoitlari qayd qilinadi. Drenaj inshootlari va moslamalarini ko‘rikdan o‘tkazish jarayonida ularning umumiy holati va ishlash samaradorligi aniqlanadi. Tonnellarni tekshirish bilan bir vaqtning o‘zida tuynuklar, kameralar holati va ularning ichki o‘lchamlari tekshiriladi, yo‘lning va tonnelning barcha bo‘lak uskunalarining holati aniqlanadi. Tekshiruvlar natijalari yo‘l hizmatiga zarur grafiklar va chizmalar bilan birgalikda taqdim qilinadigan hisobotlar ko‘rinishida rasmiylashtiriladi [11, 23, 30]. Ilmiybaza.uz