Mavzu:Valeybol; To’pda to’siq qo’yish texnikasini takomillashtirish Basketbol o‘yini qatori voleybolning dunyoga kelganiga ham yuz yilcha bo‘ldi. Bu o‘yin tez orada dunyoda ommalashib ketdi. Voleybol tomoshabop, chiroyli va kishilarni o‘ziga rom qiladigan sport turi hisoblanadi. Bu narsa: o‘yin qoidalarining soddaligi, unga zarur bo‘ladigan uskunalarning murakkab emasligi, shuningdek, voleybolni har qanday yoshdagi kishilar o‘ynay olishi bilan bog‘liq. Voleybol o‘yini barcha mushaklarni rivojlantiradi, tez idrok yuritishga o‘rgatadi. Quvvatni, chaqqonlikni, chidamlilikni, yengil harakatlanish sifatlarini va bu sifatlarni to‘g‘ri yo‘naltira olish hislatlarini o‘stiradi. Nafas olish, yurakqon tomir faoliyatini mustahkamlaydi, aqliy charchoqni yozadi. Sakrab bajariladigan o‘yin vositalaridan hisoblanadi. Voleybol gavdaga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, uni ortiqcha yukdan xolos qiladi. U jamoa bo‘lib harakat ilishga, o‘z shaxsiy manfaatlarini jamoa manfaatiga bo‘ysundirishga, intizomli bo‘lishga, sheriklarga yordam berishga o‘rgatadi. Voleybolning kishi tanasiga ijobiy ta’siri, uning hammabopligi,texnik Jihatdan uncha murakkab emasligi kabi xususiyatlari—sog‘lomlashti rish ishida yaxshi natija berishini ko‘rsatmoqda. Aynan shular voleybol o‘yinini kollejlar o‘quv dasturiga kiritish imkonini berdi. O‘yinning mohiyati. Voleybolni ikki jamoa bir-biriga qarama-qarshi turib o‘ynaydi. Maydonda bir jamoada 6 kishi ishtirok etadi. Jamoa o‘yinchilari to‘pni raqib tomonga (o‘rtada tortilgan to‘rdan oshirib) bir yoki ikki qo‘llab otadi. Shunday qilib, to‘p to yerga tushgunicha yoki maydondan chiqib ketguncha to‘rning u tomonidan bu tomoniga, qo‘ldan qo‘lga o‘taveradi. Oxir oqibat, to‘p maydondan chiqib ketsa yoki yerga tushsa, shunda jamoalardan biri ochko oladi. Har bir jamoa to‘pni o‘zaro uch marta oshirishi mumkin, so‘ngra uni raqib tomonga o‘tkazadi. O‘yin jamoalardan biri 25 ochko to‘plagunicha davom etadi. Bu ochkoni to‘plagan jamoa g‘olib bo‘ladi va jamoalar o‘rin almashadilar. O‘yin uch yoki besh partiyadan iborat bo‘ladi. Ko‘proq partiyada g‘olib chiqqan jamoa yenggan hisoblanadi (masalan: 2 : 1 yoki 3 : 2 hisob bilan). O‘yin maydoni (18×9m) o‘rtasidan ko‘ndalangiga 2- 2,45 m balandlikda setka-to‘r (eni 1 m.) tortiladi Mashg‘ulotlar zal yoki ochiq havoda o‘tkazilishi ham mumkin. Ammo maydon atrofida turli xavfli narsalar: to‘nkalar, tunukalar bo‘lmasligi lozim. Maydon shunday joyda bo‘lishi kerakki, o‘yin chog‘ida quyosh nuri ko‘zga tushmasin. Maydon 5 sm kenglikdagi chiziq bilan o‘raladi. U ham maydon sathiga kiradi. Maydon o‘rtasidagi chiziq uni ikkiga bo‘lib turadi. Har bir maydonchaning to‘g‘ri chizig‘i orqasidan to‘pni o‘yinga kiritiladi. O‘rta chiziq bo‘ylab (chetki chiziqdan 50—100 sm uzoqlikda) voleybol ustunchalari o‘rnatiladi. Ustunchada o‘g‘il bolalar uchun ilmoq balandligi 2 m 20 sm, qizlar uchun 2 m 10 sm; o‘smirlar uchun 2 m 35 sm, erkaklar uchun 2 m 43 sm, ayollar uchun 2 m 24 sm bo‘ladi. Aytib o‘tganimizdek, voleybol to‘ri o‘rtadan tortiladi. To‘r bir xil rangda bo‘ladi (zalda rang ochroq bo‘lgani ma’qul). Uning og‘irligi 270 — 280 gramm bo‘ladi. O‘yinchilar kiyimi mayka, trusik va yengil poyabzaldan iborat. Jamoa bir xil rangdagi kiyim kiyadi. Jamoa sardori maykasining chap tomoniga belgi qo‘yiladi. Voleybol mashg‘ulotlarida xavfsizlik va yurish-turish qoidalari O‘yin boshlanishidan avval 15—20 daqiqa chigil yoziladi. Dastlabki mashqlar bajarilmasa, o‘quvchi tana a’zolari zo‘riqishi mumkin. Dastlabki mashqqa asta lo‘killab yugurish (6 daqiqa), qo‘l, tana va oyoqlar uchun umumiy mashqlar, juft bo‘lib bajariladigan mashqlar, oyoqdan oyoqqa sakrash, oyoqlarni chalishtirib yurish mashqlari va shu kabilar kiradi. Shuningdek, belni o‘ngga, chapga egish, aylantirish, to‘p otish, oshirishni ishora qilish mashqi, hujum zarbasi, to‘sish va shunga o‘xshashlar kiradi. Shundan so‘ng voleybol uchun maxsus mashqlar (to‘p bilan) bajariladi. Tanada og‘riq, titroq, noxush holat va boshqalar paydobo‘lganda o‘yin to‘xtatiladi. O‘yinga ortiqcha berilib ketish ham charchoqqa sabab bo‘lib, asorati bilinadi. Ko‘zoynak taqib o‘ynaydigan o‘yinchi xavfsizlikni ta’minlash maqsadida uni rezinka bilan bosh orqasidan mahkamlab oladi. Ko‘zoynak egiluvchan va sinmaydigan oynali bo‘lgani ma’qul. Mashg‘ulot zalda o‘tkazilganda pol quruq bo‘lishi lozim. Agar mashg‘ulot tashqarida o‘tkaziladigan bo‘lsa-yu, maydon ho‘l bo‘lsa, u qurigunicha kutiladi yoki qum sepiladi. Ho‘l va sirpanchiq maydonda mashq qilish taqiqlanadi, negaki o‘yinchi jarohatlanishi mumkin. Maydon qurigunicha voleybolchilar maxsus mashqlar bajarib turganlari ma’qul (to‘pni sherikka oshirish, devorga urish, yuqoriga otish). „To‘p sardorga“ o‘yinini o‘ynasa ham bo‘ladi. To‘g‘ri holatda bo‘lish boshlovchi voleybolchi uchun muhim ahamiyatga ega. O‘yinchi turish holatida, oyoqlari yelka kengligida va bukilgan, bir oyoq biroz oldinda, tana ham oldinga biroz egilgan. Qo‘llar tirsakdan bukilgan, kaftlar bir-biriga qaragan bo‘ladi. Biroq bu holat doimiy bo‘lmay, u o‘yinning borishiga qarab o‘zgarib turadi. Agar to‘rdan qaytgan to‘pni olish lozim bo‘lsa, o‘yinchi ancha egiladi, otayotganda to‘g‘rilanadi va hokazo. Voleybolchilar maydonda oyoqlarni chalkashtirib (chapga, o‘ngga, oldinga, orqaga), ikki qadam bilan (oldinga va orqaga), sakrab (yugurish va odimlashdan keyin), yugurib (maydon bo‘ylab tez siljishi va yo‘nalishni birdan o‘zgartirib) yurishlari mumkin. Oxirgi yugurish qadami uzunroq bo‘ladi, negaki undan keyin to‘xtash, sakrash, yo‘nalishni o‘zgartirish mumkin. To‘pni uzatish. O‘yinni davom ettirish maqsadida sherikka yoki raqib tomonga yuborilgan to‘pni o‘tkazish uzatish usuli hisoblanadi. To‘pni oldinga, yuqoriga va orqaga o‘tkazish usullari o‘zaro farqlanadi. To‘pning uchish trayektoriyasiga qarab butun maydon bo‘ylab uzun, qo‘shni maydonga qisqa va o‘z maydoniga o‘ta qisqa uzatish usuli amalga oshiriladi. To‘p uzatish balandligiga qarab: past (to‘rdan 1 m yuqori); o‘rta (2 m gacha) va undan baland (2 m dan ortiq); masofasiga ko‘ra yaqin (0,5 m dan kam) va uzoqroq (0,5 m dan ortiqroq) bo‘lishi bilan farqlanadi. To‘pni ikki qo‘llab yuqoridan uzatish. Bu usul ancha keng tarqalgan. Uzatishdagi ishonchlilik va aniqlik uning muhim tomonidir. Dastlabki holatda o‘yinchining oyoqlari tizzalardan bukiladi, qo‘llari oldinga chiqqan (tirsaklar partada turgandek), kaftlar ichkariga qaragan, panjalar tarang holatda bo‘ladi. To‘p yaqinlashganda oyoqlar to‘g‘rilanadi va gavda, qo‘llar ko‘tariladi va to‘pni qabul qilishga tayyorlanadi. Qo‘l, gavda va oyoq harakatlari bir-biriga muvofiqlashadi. Bu esa to‘pni tegishli joyga yuborish imkonini beradi. Uzatishning boshqa turlari qatori—ikki qo‘llab sakrab yuqoridan, bir qo‘llab yuqoridan uzatishlar keng qo‘llanadi, ammo bular ichida ikki qo‘llab pastdan uzatish kamroq qo‘llanadi. Har bir voleybolchi tez va aniq to‘p uzatishni o‘rganishi, uni uzunasiga, balandga, yo‘nalish bo‘yicha zarb berish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi zarur. To‘pni qabul qilib olish. Bu raqiblar hujumidan keyin o‘yinda to‘pni saqlab qolishdagi himoya usulidir. To‘pni pastdan ikki qo‘llab qabul qilib olish zamonaviy voleybolda asosiy usul hisoblanadi. U hujumni, kuchli zarbni yengil o‘tkazishda asosiy usuldir. Bu usul qo‘llanilganda gavda to‘g‘ri turadi yoki biroz egiladi, qo‘llar oldinga pastga tushirilgan, bir kaft ikkinchisiga qo‘yilgan bo‘ladi. Òo‘pni bilaklarda qabul qilinadi. Bilaklarga bo‘ladigan zarbni yumshatish uchun tirsaklar yaqinlashtirilib ko‘tariladi va buriladi, oyoqlar to‘g‘rilanadi va gavda ko‘tariladi. To‘p qabul qilib olingandan so‘ng unga ma’lum yo‘nalish bera olish ham muhimdir. Shuning uchun bu usulda to‘pni mushtlar bilan qabul qilib olish xavfli sanaladi, chunki to‘p noto‘g‘ri yo‘nalishga ketib qoladi, bundan tashqari, kaftlar bilan qabul qilib olish qoidaga zid keladi, negaki bunda to‘p tutib qolinadi. To‘pni ikki qo‘llab yuqoridan qabul qilib olish uncha kuchli kelmayotgan to‘plarga nisbatan qo‘llaniladi, shuningdek boshqa usullardan foydalanish noqulay bo‘lganda ham shunday qilinadi. To‘pni bir qo‘llab pastdan qabul qilib olish. Bu usul aniqligi kam bo‘lsa-da, ba’zan qo‘llaniladi. To‘g‘rilangan qo‘l, qattiq siqilgan panjalar to‘pning yo‘lini to‘sadi (to‘p musht, kaft yoki bilaklar bilan uriladi). Bu harakatlarda oyoq qatnashmaydi. To‘pni oshirish. Òo‘pni o‘yinga kiritish oshirish deb nomlanadi. Zarb uchun qulay bo‘lgan qat’iy turish, yuqoriga otish, qo‘lni siltab to‘pni urish va to‘pni urgandan keyingi o‘yinchining harakatlari oshirishning asosiy xususiyatlari hisoblanadi. Oshirishda to‘pni musht yoki kaft bilan uriladi. Yuqoriga to‘pni bir qo‘l bilan otiladi. Yuqoriga otish yo‘nalishi va balandligi oshirishni bajarish usuliga bog‘liq. To‘p bosh ustidan urilsa — yuqori, pastdan urilsa—quyidan oshirish deyiladi. O‘quvchi to‘rga qarab tursa—to‘g‘ri, yon bilan tursa—yonlama to‘p oshirish deyiladi. Oshirishning to‘rt xil usuli mavjud: pastdan to‘g‘riga, pastdan yon bilan, yuqoridan to‘g‘riga, yuqoridan yon tomon bilan.Pastdan to‘g‘riga oshirish. Bu usul boshlovchilar uchun asosiy hisoblanadi. Oshirish to‘r tomonga qarab turib bajariladi. Òirsakdan bukilgan bir qo‘li bilan o‘yinchi to‘pni ushlab turadi. To‘pga zarb berish uchun boshqa qo‘l orqaga uzatiladi. Panjalar biroz bukiladi.O‘yinchi to‘pni yuqoriga (20—30 sm) otib zarb beradi. O‘yinchi zarb beriboq orqada turgan oyog‘ini to‘g‘rilaydi va gavda og‘irligini oldinda turgan oyoqqa ko‘chiradi. Zarb bergandan keyin o‘yinchi xuddi to‘p orqasidan yugurmoqchi bo‘lgandek harakat qiladi. To‘g‘ridan hujumkor zarb. Òo‘rning yuqori qismidagi to‘pni bir qo‘llab raqib tomonga urishdan iborat hujum—hujumkor zarb deyiladi (ular o‘rnidan sakrab yoki yugurib kelib bajariladi).Hujumkor zarb yugurish, sakrash va zarbdan iborat bo‘ladi. Hujumchi bir, Uchib kelayotgan to‘pni ko‘rib o‘yinchi qo‘llarini oldinga, yuqoriga ko‘taradi. Uruvchi qo‘l zarb uchun tayyorlanadi. Gavda biroz orqaga egiladi. Zarb chog‘ida urayotgan qo‘l bilan gavda ham oldinga egiladi. To‘pni qancha kuchli urish zarur bo‘lsa, kaft shuncha bo‘shroq qilinadi, zarb qancha aniq bo‘lishi lozim bo‘lsa, kaft shuncha tarang bo‘ladi. Voleybol musobaqasi qoidalari O‘yin biron-bir jamoaning to‘p uzatishidan boshlanadi (avval jamoa sardorlari o‘rtasida qur’a tashlanadi). To‘pni uzatishga 5 soniya ajratiladi. Uzatishda kaftdagi to‘pga urish mumkin emas (uni, albatta, yuqoriga otish zarur). Agar to‘p urayotgan o‘yinchi to‘pni yuqoriga otgach, u gavdaning biron joyiga tegsa yoki ushlansa,to‘p uzatilgan hisoblanib,u raqib jamoaga beriladi. To‘p urish huquqini qo‘lga kiritgan jamoa o‘yinchilari soat millari bo‘yicha o‘rin almashadilar. To‘p o‘yinchilararo oshirilganda yoki hujumkor zarbda to‘rga tegsa, xato hisoblanmaydi. Har bir jamoa o‘z maydonida to‘pni faqat uch marta uradi, xolos (so‘ngra raqib tomonga yo‘naltirishi kerak).To‘pni gavdaning beldan yuqori har qanday a’zosi bilan urish mumkin. To‘pga qisqa va uzuq-yuluq tegish kerak. To‘siq qo‘yilgandan keyin jamoa uch zarb huquqiga ega. Raqib maydoni va to‘rga gavdaning har qanday a’zosi bilan tegish xato hisoblanadi. Agar to‘p urayotgan o‘yinchi to‘pni yuqoriga otgach, u gavdaning biron joyiga tegsa yoki ushlansa,to‘p uzatilgan hisoblanib,u raqib jamoaga beriladi. To‘p urish huquqini qo‘lga kiritgan jamoa o‘yinchilari soat millari bo‘yicha o‘rin almashadilar. To‘p o‘yinchilararo oshirilganda yoki hujumkor zarbda to‘rga tegsa, xato hisoblanmaydi. Har bir jamoa o‘z maydonida to‘pni faqat uch marta uradi, xolos (so‘ngra raqib tomonga yo‘naltirishi kerak).To‘pni gavdaning beldan yuqori har qanday a’zosi bilan urish mumkin. To‘pga qisqa va uzuq-yuluq tegish kerak. To‘siq qo‘yilgandan keyin jamoa uch zarb huquqiga ega. Raqib maydoni va to‘rga gavdaning har qanday a’zosi bilan tegish xato hisoblanadi.