TO’QIMACHILIK SANOATINING RIVOJLANISHI VA UNING TARMOQLARI. YIGIRISH SISTEMALARI. Reja 1. To’qimachilik sanoati tarmoqlari. 2. Yigirish va uning rivojlanish bosqichlari. Yigirilgan ip turlari. 3. Yigirish sistemalari, ularning qiyosiy tahlili. 4. Paxta tolasining asosiy xossalari, nuqsonlari va klassifikatsiyasi. To’qimachilik sanoati xalq xo’jaligiga keng iste`mol buyumlari (gazlama, trikotaj, tikuv iplari, gilam va boshqalar) etkazib beruvchi ishlab chiqarish majmuasi hisoblanadi. Uning mahsulotlari xalq ho’jaligining mudofa, meditsina, avtomobil, poyafzal kabi ishlab chiqarish tarmoqlarida keng qo’llaniladi. To’qimachilik sanoati ishlab chiqariladigan maxsulot va ishlatiladigan xom ashyo turiga qarab quydagi tarmoqlarga bo’linadi: 1. Paxta tolalarini ishlash; 2. Jun tolalarini ishlash; 3. Zig’ir poyali tolalarni ishlash; 4. Tabiiy ipakni ishlash; 5. Kimyoviy tolalarni ishlash. Bu tarmoqlarda quyidagi bosqichlar mavjud: 1. Tolalarga dastlabki ishlov berish. 2. Yigirish. 3. To’qish. 4. Pardozlash, ohorlash. 5. Tikish. Bulardan tashqari ikkilamchi xom ashyoga ishlov beruvchi korxonalar xam mavjud: ◼ ro’zg’orbop paxta ishlab chiqarish. ◼ noto’qima matolar ishlab chiqarish. ◼ attorlik va boshqalar. Yigirish - bu bir necha texnologik jarayonlarning majmuasi (yig’indisi) bo’lib, unda nisbatan turlicha uzunlikda va notekislikdagi tolalardan aniq talablarga javob beruvchi bir tekis, pishiq va uzun ip olish vazifasi amalga oshiriladi. Tolalardan ip yigirish tosh davridan ma`lum bo’lib, quydagi rivojlanish bosqichlariga ega: ◼ qo’lda aylantiriladigan urchuqda ip olish; ◼ osma urchuq yordamida ip olish; ◼ g’ildirakli charx yordamida, ya`ni mexanik moslama yordamida ip olish; ◼ davriy ishlaydigan mashinada ip olish; ◼ uzuliksiz ishlaydigan mashinada ip olish. Yuqoridagi usul yordamida Osiyo va Misrda paxtadan, Ovro’pada esa jun va zig’ir tolalaridan ip yigirilgan. Qo’l urchuqlari a - Peru, b - Misr, v - Italiya, g- Rossiya, d- Afrika urchuqlari. G’ildirakli charx (samopryalka) Davriy ishlaydigan yigirish mashinasi (Djenni) Suvda ishlaydigan birinchi uzuliksiz yigirish mashinasi Zamonaviy yigirish mashinasi 1490 yilda g’ildirakli charx (samopryalka) yigirish qurilmasi kashf etildi. 1530 yilga kelib unga xarakat beruvchi g’ildirakni o’rnatilishi natijasida u keng tarqaldi. Birinchi davriy ishlaydigan cho’zish asbobi mavjud yigirish mashinasiga 1738 yilda Uayt tomonidan patent olindi.1760 yilda Rodion Glinkov, 1765 yilda Jeyms Xargrivs 8, 16 va 24 urchuqli yigirish mashinasini ixtiro etdilar. Uzuliksiz ishlaydigan halqali yigirish mashinasi 1830 yilda yaratildi va u xozirgi vaqtgacha takomillashtirilib kelinmoqda. Yigirish korxonalarining mahsuloti ip xisoblanadi. Iplar har xil bo’ladi: yakka ip, pishitilgan ip, boyalgan ip, melanj ip, shakldor ip, chirmovuqli ip, tanda ip , arqoq ip. Ular ishlatilishiga qarab xam farqlanadi: tikuv iplari uchun, texnik maqsadlar uchun, poyafzal sanoati uchun, va trikotaj tayyorlash uchun. Yigirilgan ip ma`lum talablarga javob berishi kerak, ya`ni aniq chiziqiy zichlikda, pishiq toza va ravon bo’lishi kerak. Yuqorida keltirilgan iplarni ishlab chiqarish uchun 3 xil yigirish sistemalari ishlatiladi: 1. Karda. 2. Qayta tarash. 3. Apparat. Ipning ishlatilishiga qarab tanlangan xom-ashyo, uskunalar va texnologik jarayonlar majmuasiga yigirish sitemasi deb aytiladi. Karda yigiish sistemasi Bu sistemada asosan o’rta tolali paxtadan 15,440 teks chiziqiy zichligdagi iplar yigirililadi. Ulardan surp, satin, chit kabi bejirim gazlamalar va trikotaj buyumlari tayyorlanadi. Yigirish mahsulotlarining 60%dan ko’pi karda yigirish sistemasida yigiriladi. Karda yigirish sistemasida pnevmomexanik yigirish usuli xam ishlatiladi. Pnevmomexanik yigirish mashinalarida past navli tolalar va tolali chiqindilar aralashmasidan yuqori chiziqiy zichlikdagi iplar tayyorlanmoqda. Karda yigirish sistemasi texnologik o’timlari t/r O’timlar Ishlatiladigan mashinalar Texnologik jarayonlar Mahsulotlar 1 Titish- tozalash Titish –tozalash agregati Titish, aralashtirish, tozalash Titilgan, tozalangan tolali massa 2 Tarash Tarash mashinasi Tarash Taralgan pilta 3 Piltalash Piltalash mashinasi I-o’tim II- o’tim Cho’zish va qo’shish Piltalangan pilta 4 Piliklash Piliklash mashinasi Cho’zish, pishitish va o’rash Pilik 5 Yigirish Yigirish mashinasi Cho’zish, pishitish va o’rash Ip Qayta tarash yigirish sistemasi. Bu sistema asosan uzun (ingichka) tolali paxtadan 5  15,4 teks chiziqiy zichligdagi ingichka iplarni yigirish uchun ishlatiladi. Bu sistemada tayyorlangan iplar pishiqligi, ravonligi, tozaligi, silliqligi va cho’ziluvchanligi bilan ajralib turadi. Qayta tarash jarayonida kalta tolalarni ko’p miqdorda tarab ajratish ipning chiqishini kamayishiga va mahsulot tannarxini oshishiga olib keladi. Qayta tarash iplaridan satin, mal-mal, mayya, batist, markazet kabi nafis matolar bilan birga yuqori sifatli texnik gazlamalar to’qiladi. Bulardan tashqari tikuvchilik, poyafzal korxonalari uchun ingichka, pishiq, cho’ziluvchan iplar, g’altak iplar, muline va kashtachilik hamda popopchilik iplari ham tayyorlanadi. Qayta tarash sistemasining texnologik o’timlari t/r O’timlar Ishlati-ladigan mashinalar Texnologik jarayonlar Mahsulotla r 1 Titish- tozalash Titish –tozalash agregati Titish, aralashtirish, tozalash Titilgan, tozalangan tolali massa 2 Tarash Tarash mashinasi Tarash Taralgan pilta 3 Xolstcha tayyorlash Piltalash mashinasi 0-o’tim, Piltabirlash-tirish mashinasi Cho’zish va qo’shish Cho’zish, qo’shish va o’rash Piltalangan pilta Xolstcha 4 Qayta tarash Qayta tarash mashinasi Qayta tarash Qayta taralgan pilta 5 Piltalash Piltalash mashinasi I-o’tim Cho’zish va qo’shish Piltalangan pilta 6 Piliklash Piliklash mashinasi Cho’zish, pishitish va o’rash Pilik 7 Yigirish Yigirish mashinasi Cho’zish, pishitish va o’rash Ip Apparat yigirish sistemasi. Bu sistema asosan past navli, kalta tolali paxtadan hamda yigiriluvchan tolali chiqindilardan 55,51000teks chiziqiy zichlikdagi ip yigirish uchun ishlatiladi. Apparat sistemasida yigirilgan ip bo’sh, notekisligi yuqori, pishig’ligi past, cho’zilmaydigan, mayin va tukli bo’ladi. Ular asosan tanda iplari sifatida bumazey, bayka flanel, va boshqa issiq va yumshoq gazlamalar to’qishda ishlatiladi. Apparat yigirish sistemasida texnologik o’timlari № O’timlar Ishlatiladigan mashinalar Mahsulotlar 1. Xom ashyoni titish, tozalash va aralashtirishga tayyorlash Titish va tozalash mashinalari Titilgan va tozalangan tolali massa 2. Aralashtirish Labazlar Aralashma 3. Tarash, piltalash Tarash apparatlari Pilik yoki pilta 4. Yigirish Yigirish mashinalari Ip Ip yigirishning melanj usuli ham mavjud bo’lib,unda boyalgan va boyalmagan tolalar aralashmasidan o’rtacha chiziqiy zichlikdagi iplar tayyorlanadi. Ular pishiq, bir tekis, tukli va toza bo’lib, xar xil, rang barang gazlamalar to’qishda ishlatiladi. Bu usulda ip yigirishda texnologik jarayonlar va o’timlar deyarli karda sistemasi bilan bir xil bo’ladi. Tolalarnig tuzilishi. Tabiiy tolalar ichida paxta tolasi etakchi o’rinni egallaydi, u chigitli paxtadan ajratib olinadi. Tolalarning tuzilishi uning xamma xossalarini belgilaydi. Tolalarning etilish darajasi ortgan sari u shunchalik jingalaklanadi. Tola pishgan sari uning tashqi diametri ichki diametriga nisbatan ortadi va u pishganlik koeffitsienti deb ataladi. Tolalar pishib etganlik jixatidan 11 guruhga bo’linadi; Pishib etilmagan- 0,0; 0,5; 1,0; 1,5; 2,0; 2,5; Pishib etilgan- 3,0; 3,5; 4,0; 4,5; Pishib o’tib ketgan(o’ta pishgan)- 5,0. Paxta tolasining xususiyatlari uning fizik va mexanik xossalarini belgilaydi. Fizik xossalar: uzunlik, pishganlik, namlik, nam o’tkazuvchanlik, zaryadlanish, issiqlik o’tkazuvchanlik, jingalaklik kabilar. Ular tolaning texnologik xossalari deb ataladi. Mexanik xossalar: Uzish kuchi, cho’ziluvchanlik, nisbiy uzish kuchi, zo’riqish va buralishga, egilishga, ezilishga bo’lgan qarshilik. 1.Tolaning uzunligi - uning sifatini belgilab uzunlik boyicha taqsimot qonuniyati ko’rsatkichlari bilan baholanadi. Tola uzunligini aniqlashning ikki usuli mavjud: 1. Qo’lda. 2. Asboblarda. Shu paytgacha tola uzunligi boyicha taqsimot darajasiga asosan “Modal” va “Shtapel” uzunlik ko’rsatkichlaridan keng ko’lamda foydalanilgan. Modal uzunlik - namunada eng ko’p uchraydigan uzunlik. Shtapel uzunlik esa Lsht= Lmod + (3 4) mm. So’ngi yillarda tola xossalarini aniqlashda HVI-900 tizimi ishlatilmoqda. Ushbu tizimda tolaning quyidagi uzunlik ko’rsatkichlarini aniqlash qabul qilingan; Yuqori o’rtacha uzunlik - namunadagi eng uzun tolalarning o’rtacha uzunligini bildiradi va 2,5 % uzunlik deb ataladi. Shtapel uzunlik - bu klassifikator tomonidan qo’lda parallel qilib taxlangan tolalar shtapelining o’lchangan uzunligi hisoblanadi. 50% uzunlik - bu yigirishga yaroqli bo’lgan, namunada ko’p uchraydigan tolalar miqdorini bildiradi. O’rtacha uzunlik - na`munadagi barcha toalarning o’rtacha uzunligini bildiradi. 2. Tolaning chiziqiy zichligi - Tola qancha ingichka bo’lsa ipning ko’ndalang kesimida shuncha ko’p tola bo’ladi, bu esa ipning pishiq bo’lishini ta`minlaydi. текс L г км m T − = } { / ; ) / ( m м гр N = L 3. Mikroneyr ko’rsatkichi Mikroneyr tolaning pishib etilganligi va ingichkaligini ifodalaydi. Mikroneyr ko’rsatkichi tolalar perimetri yoki tolalar devorining qalinligiga (tsellyuloza bilan to’ldirilganligi darajasiga) bog’liqdir. 3,0 dan past 3,0 dan 3,9 gacha 4,0 dan 4,9 gacha 5,0 dan 5,9 gacha 6,0 dan yuqori Juda ingichka Ingichka O’rta Dag’al Juda dag’al 4. Tolanig uzish kuchi Tolaning uzish kuchi cho’zuvchi kuchlarga qarshilik ko’rsatish qobiliyatini bildiradi. Tolaning uzish kuchi Rt bilan ifodalanib, Rt= 4 6 [sN] ni tashkil etadi. 5. Tolaning nisbiy uzish kuchi Tolaning nisbiy uzish kuchi- quydagicha aniqlanadi: 𝑅𝑡 = 𝑃𝑡 𝑇𝑡 [𝑠𝑁/𝑡𝑒𝑘𝑠] Rt – tolaning uzish kuchi sN; Tt - tolaning chiziqiy zichligi, teks 6. Tolaning cho’ziluvchanligi Paxta tolasini uzuvchi kuchlar ta`sirida uzayishiga uning cho’ziluvchanligi deyiladi. Uning miqdori 58% ni tashkil etadi. 7. Tolaning namligi - bu ko’rsatkich yigirishda muhim ahamiyatga ega. Paxta tolasi namlikni o’ziga tez oladi va tez yo’qotadi. Tolaning namligini o’zgartirish xossasiga uning gigroskopikligi deyiladi. Tola namligi quydagicha hisoblanadi: 𝑊 = 𝑚𝑑−𝑚𝑘 𝑚𝑘 [%]; odatda Wd = 812% , bo’ladi. md- paxta tolasinig dastlabki massasi, g; mq- paxta tolasinig quritilgandan keyingi massasi; g 8. Tolaning boshqa xossalari ◼ tolaning siqilishga qarshiligi juda katta;   1000 [kg/sm2] ◼ tolaning buralishga qarshiligi kam bo’lib, yaxshi buraladi va yaxshi pishitiladi, chunki tolaning ko’ndalang kesimi kichik; ◼ tolaning egilishga qarshiligi juda oz, shuning uchun tola egiluvchan; ◼ tolaning siljishga qarshiligi. F =  N + h F - ishqalanish kuchi;  - ishqalanish koefitsenti; N - bosim kuchi; h - tolalar o’rtasdagi ilashuvchanlik. Tolaning elektr o’tkazuvchanligi yomon, ular dielektrik hisoblanadi. Shuning uchun tolalar xarakatlanganda statik zaryadlar hxosil bo’lib texnologik jarayonga salbiy ta`sir ko’rsatadi. Unga qarshi qoyidagi choralar ko’riladi. 1. Tsexlarda havo namligi oshiriladi; 2. Mashinalar erga ulanadi. 3. Ionizatorlar qo’llanadi. Kimyoviy tolalar Kimyoviy tolalar - sun`iy va sintetik tolalarga bo’linadi. Sun`iy tolalar - tabiiy polimerlarni qayta ishlash orkali olinadi, ularga viskoza, pollinoz, miss ammiak, diatsetat, triatsetat, fartizan kabi tolalar misol buladi. Sintetik tolalar - sintetik tabiiy manomerlarni sintezlash natijasida olinadi. Ularga poliamid, poliefir (lavsan), pliakronitril (nitron), polivinilxlorid, polipropilen kabi tolalar misol bo’la oladi. «Navoiazot» ishlab chiqarish birlashmasida poliakrilonitril (nitron) xususiyatlari jun va paxta tolasiga yaqin tolani ishlab chiqarish yo’lga qoyilgan. Kimyoviy tolalarning afzalligini pishiqligi, tozaligi va kimyoviy reagentlar ta`siriga chidamliligi kabi ko’rsatkichlari belgilaydi. Kimyoviy tolalarning kamchiligini havo o’tkazuvchanligini pastligi, kam nam tortishi, kuchli elektrlanishi, yomon boyalishi kabi xususiyatlari belgilaydi. Paxta tolasining nuqsonlari Paxta tolasini chigitdan ajratish, titish va tozalash jarayonlarida nuqsonlar hosil bo’ladi. Ular organik va noorganik nuqsonlarga (tosh, temir, shisha) ajratiladi. Organik nuqsonlarga qoyidagilar mansub: 1. Iflosliklar - maydalangan barg, ezilgan shoh, har xil xas cho’plar 2. O’lik tola - pishib etilmagan tolali chigit 3. Maydalangan chigit 4. Kasallangan va shikastlangan tolalar 5. Tolali chigit po’stlari 6. Tugunaklar 7. O’ramlar 8. Murakkab o’ramlar (jgutiki). Paxta tolasining klassifikatsiyasi O’zRSt - 604-2001 paxta tolasining texnikaviy shartlari hisoblanib, unda paxta tolasining klassifikatsiyasiga muvofiq me`yoriy talablar keltirilgan. Paxta tolasi shtapel uzunligi, chiziqiy zichligi, nisbiy uzish kuchi kabi xossalariga asosan 9 tipga bo’linadi: Ingichka tolali - 1a; 1b; 1; 2; 3; O’rta tolali - 4; 5; 6; 7. Paxta tolasi etilganlik koeffitsienti, rangi va tashqi ko’rinishi boyicha 5 ta sanoat navlariga ajratiladi. O’z navbatida sanoat navlari nuqsonlari boyicha me`yorlangan guruhlarga (sinflarga) ajratiladi: Birinchi - Ikkinchi navlar - oliy, yaxshi, o’rta, oddiy va iflos; Uchinchi-To’rtinchi navlar - yaxshi, o’rta, oddiy va iflos; Beshinchi nav - o’rta, oddiy va iflos. Xorijiy mamlakatlarda va paxta birjalarida paxta tolasining navlari asosan “klassyor” usulida rangi va xidiga qarab aniqlanadi. Haridor va iste`molchi o’rtasidagi kelishuvga binoan u yoki bu usullardan foydalanish mumkin. Nazorat savollari: 1. To’qimachilik sanoatining qanday tarmoqlari mavjud? 2. Yigirishning kasbiy tushunchasi nimani anglatadi? 3. Ip yigirishning qanday rivojlanish bosqichlari mavjud? 4. Yigirish sistemasi nimani bildiradi? 5. Qanday yigirish sistemalari mavjud? 6. Yigirish sistemalari qanday farqlanadi? 7. Karda yigirish sistemasidagi texnologik jarayonlar va ishlatiladigan uskunalarni ko’rsating? 8. Qayta tarash sistemasining xom ashyosi va mahsulot turlarini ko’rsating? 9. Apparat yigirish sistemasi qachon ishlatiladi? 10. Yigirish sistemalarining afzallik va kamchilikarini aniqlang? 11. Pnevmomexanik ip yigirish usuli qaysi sistemada ishlatiladi? 12. Melanj usuli qachon ishlatiladi? 13. Boyalgan xom ashyo qaysi sistemada ishlatiladi? 14. Tolaning pishib etilganlik koeffitsienti nimani bildaradi? 15. Tolaning fizik xossalari nimalardan iborat? 16. Tolaning mexanik xossalari nimalarlardan iborat? 17. Tola uzunligini aniqlash usullarini tushuntiring? 18. Tolaning chiziqiy zichligi nimani bildiradi va u qanday aniqlanadi? 19. Tolaning pishiqligi nimani bildiradi? 20. Paxta tolasining qanday nuqsonlari mavjud? 21. Paxta tolasi qaysi xossalariga ko’ra tiplarga ajratiladi? 22. Paxta tolasining qanday tiplari qabul qilingan? 23. Paxta tolasi qanday xususiyatlariga ko’ra sanoat navlariga ajratiladi?