SERTIFIKATLASHTIRISH, SERTIFIKATLASHTIRISH BO‘YICHA ASOSIY TUSHUNCHA VA ATAMALAR, SERTIFIKATLASHTIRISHNING ASOSIY SXEMALARI. ULARNI QO‘LLASH QOIDALARI. IXTIYORIY VA MAJBURIY SERTIFIKATLASHTIRISH. Reja: 1. Sertifikatlashtirish, sertifikatlashtirish bo‘yicha asosiy tushuncha va atamalar, sertifikatlashtirishning asosiy sxemalari. 2. Ularni qo‘llash qoidalari. Ixtiyoriy va majburiy sertifikatlashtirish. Sanoat korxonalarida ishlab chikarilaetgan turli xil maxsulotlar muayyan sifat kursatkichiga javob berishi kerak. Bu sifat kursatkich ma’lum berilgan talabga muvofik kelishi lozim. Muvofiklik uz navbatida ma’lum bir standartga yoki boshka me’yoriy xujjatlarga mos kelishini talab etadi. Muvofiklikni sertifikatlashtirish mumkin. Sertifikatlashtirish – bu kerakli ishonchlilik bilan maxsulotning muayyan standartga yoki texnikaviy xujjatga muvofikligini tasdiklaydigan faoliyatdir. «Sertifikatlashtirish» tushunchasi birinchi marta xalkaro standartlashtirish tashkiloti Kengashining sertifikatlashtirish masalalari buyicha maxsus kumitasi tomonidan ishlab chikilib, uning «Standartlashtirish, sertifikatlashtirish va sinov laboratoriyalarini akkreditlash» soxalaridagi asosiy atamalar va ularning koidalari kullanmasiga kirgizilgan. Sertifikatlashtirish umumiy amama bulib, maxsulot, texnologik jaraen va xizmatlarning sertifikatlashtirishda uchinchi tomonning katnashishi tushuniladi. Kullanmaning kayta ishlangan nusxasida muvofiklikni «sertifikatlashtirish» tushinchasi tegishli atamalar guruxiga kiritilgan. Muvofiklik atamasi maxsulot, jaraen, xizmatga belgilangan barcha talablarga rioya kilishni uz tarkibiga oladi. Bunda muvofiklikning uchta kurinishi mavjud bulib, ular muvofiklik bayonoti, muvofiklikni attestatsiyalash, muvofiklikni sertifikatlashtirishlardir. Muvofiklik bayonoti , deb etkazib beruvchining maxsulot, jaraen va xizmatlarning anik bir standartga yoki boshka me’yoriy xujjatga tula-tukis muvofiklik xakida butun maxsulotni uz ustiga olganligini bayon etishiga aytiladi. Bu atama keyingi yillarda «uz-uzini sertifikatlashtirish» tushunchasi bilan almashtirilmokda . Uz-uzini sertifikatlashtirish deganda maxsulot ishlab chikarib chikaruvchi tomon butun maxsulotni uziga olgan xolda sertifikatlashtirishni uzini utkazadi va maxsulotni kerakli darajada sifatliligi xakidagi kafolatni uz zimmasiga oladi. Muvofiklikni attestatlash deb, uchungi tomon tarafidan «sinov laboratoriyasining bayonoti» tushunilib, ma’lum namna maxsulotga bulgan talablarni belgilovchi ma’lum standartlar yoki boshka xujjatlar bilan muvofik ekanligini bayon etishiga aytiladi. Sertifikatlashtirish utkazilgan faoliyat natijasida maxsulot sifati xakida iste’molchini ishontiradigan tegishli xujjat – sertifikat beriladi. Sertifikatlashtirish tizimlari. YAna bir atama «sertifikatlashtirish tizimi» bulib, u muvofiklikning sertifikatlashtirish faoliyatini utkazish uchun ish tarkibi koidalariga va boshkalarga ega bulgan tizimdir. «Sertifikatlashtirish tizimi» atamasidan tashkari «Sertifikatlashtirish sxemasi» kiritilib, u kuyidagicha tariflanadi : Muvofiklikning sertifikatlashtirilishini utkazishdagi uchinchi tomon faoliyatining tarkibi va tartibi. Sertifikatlashtirish tizimida uchta tushuncha bulib, ular sertifikatlashtirish tizimidan foydalanish, sertifikatlashtirish tizimida katnashuvchi va sertifikatlashtirish tizimi a’zosidir. Sertifikatlashtirish tizimidan foydalanish deganda sertifikatlashtirish tizimining koidalariga muvofik guvoxnoma talablariga berilgan sertifikatlashtirishdan foydalanish imkoniyati tushuniladi. Sertifikatlashtirish tizimida katnashuvchi deb ushbu tizimning koidalariga binoan faoliyat kursatadigan, lekin tizimni boshkarish imkoniyatiga ega bulmagan sertifikatlashtirish idorasi tushuniladi. Sertifikatlashtirish tizimi a’zosi deganda ushbu tizimning koidalariga binoan faoliyat kursatadigan va tizimni boshkarishda katnashadigan sertifikatlashtirish idorasi tushuniladi. Sertifikatlashtirish ikki xil buladi. majburiy va ixtiyoriy majburiy sertifikatlashtirish deganda sertifikatlashtirish xukukiga ega bulgan idora tomonidan maxsulot , jarayon, xizmatning standartlardagi majburiy talablarga muvofikligini tasdiklash tushuniladi. Ixtiyoriy sertifikatlashtirish deganda ishlab chikaruvchi, sotuvchi yoki iste’molchi talabi bilan ixtiyoriy ravishda utkaziladigan sertifikatlashtirish tushuniladi. 3. Sertifikatlashtirishning asosiy sxemalari. Sertifikatlashtirish buyicha ISO (XST) tarkibidagi kumita tomonidan tayyorlangan xujjatda uchinchi tomon tarafidan amalga oshiriladigan sertifikatlashtirishning sakkizta sxemasi berilgan : Birinchi sxema : Bu sxema bilan fakat maxsulot namunalari turlarini standartlar talablariga muvofikligini maxsus tasdiklangan sinov tashkilotlarida sinovdan utkaziladi. Bu xildagi sertifikatlashtirishda sinovga sinovga takdim etilagn namunani belgilangan talablarga muvofikligi tasdiklanadi, xolos. Bu yul sodda va kam xarajatligi bilan milliy va xalkaro savdo munosabatlarda muayyan darajada tarkalgan. Ikkinchi sxema : Bu sxemada maxsulotning namuna turlarini maxsus tasdiklangan sinov tashkilotlarida sinovdan utkazilib, sungra uning sifatini savdo shaxobchalaridan vakti-vakti bilan olinadigan namunalar asosida nazorat kilib boriladi. Bu usul takdim etilgan namunalar sifatini baxolash bilan seriyali chikaetgan maxsulotning sifatini xam baxolash imkonini beradi.Uning afzalligi soddaligidir. Uning kamchiligi esa nazorat savollar natijasiga karab, agar maxsulot standart talabiga nomuvofikligi aniklanilsa, baribir uni savdo shaxobchasidan chikarib tashlash mumkin bulmaydi, yoki chikarish birmuncha kiyinchilik tugdiradi. Uchinchi sxema : Maxsulot namunalarining turlarini maxsus tasdiklangan sinov tashkilotlarida utkazish, sungra sotuvchi yoki iste’molchiga yubormasdan turib vakti – vakti bilan namunalarning tekshiruvchini nazorat kilishga asoslangan. Ikkinchi sxemadan farki shuki maxsulot savdo shaxobchalariga tushmasdan turib, sinov nazorati utkaziladi va standartga nomuvofikligi aniklansa, maxsulotning istemolgaga junatilishi tuxtatiladi. Turtinchi sxema : Maxsulot namunalarining turlarini xuddi 1 – 3 – sxemalardek sinovdan utkazishga asoslangan bulib, sungra savdo shaxobchasidagi xamda ishlab chikarishdan olingan namunalarning tekshirish nazorati vakti – vakti bilan utkazish orkali maxsulotning sifati xisobga olinadi. Bu xolda maxsulot ishlab chikarilgan bulib, uning chikarilishiga ma’lum xarajatlar bulgandan keyin standart talablariga nomunovikligi aniklanadi. Beshinchi sxema : Bu sxema maxsulot namuna turlarini tasdiklangan sinov tashkilotlarida utkazishga va maxsulot ishlab chikarishning sifatini baxolashga asoslangan bulib, sungra savdo shaxobchasida va ishlab chikarishda namunalar sifatini vakti – vakti bilan tekshirilib nazorat kilib boriladi. Bu sertifikatlashtirish usuli fakat maxsulotning sifatini nazorat kilibgina kolmay, balki korxonada chikaziladigan maxsulotning sifatini kerakli darajada bulishini xam nazorat kiladi. Ushbu usul sanoati rivojlangan mamlakatlarda xamda xalkaro sertifikatlashtirish tizimlarida eng kup tarkalgan sxemadir. Bu sxema 1 – 4 – sxemalarga karaganda eng murakkab va nisbatan kimmatrok turadigan sxema bulib, uning afzalligi iste’molchi maxsulot sifatini yukori ekanligiga ishonch xosil kiladi. Oltinchi sxema : fakat korxonadagi maxsulotning sifatini ta’minlash bilan tizimni baxolanishini utkazishga muljallangan. Bu usul ayrim vaktda korxona -t– yyorlovchini attestatlash deb xam yuritiladi. Bu xil sertifikatlashtirishda fakat korxonaning belgilangan sifat darajadagi maxsulotni chikarish kobiliyati baxolanadi. Ettinchi sxema: Maxsulotning xar bir tayyorlangan tudasidan sinovlarga tanlab olishga asoslangan. Tanlab olish sinovlarining natijalariga karab tudani ortish uchun karor kabul kilinishi aniklanadi. Bu xildagi sertifikatlashtirish uchun tanlanmagan xajmi aniklanishi lozim, bu esa tayyorlangan tudaning katta kichikligiga makbul buladigan sifat darajasiga boglik. Kabul kilingan koidalarga asosan tanlanmani tuplash vakolatlangan tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Sakkizinchi sxema: Xar bir tayyorlangan, ayrim buyumning standartlar talabiga muvofikligi sinovlar utkazib, aniklashga asoslangan sertifikatlashtirish usulida yukorida 1 –7 – sxemalariga karaganda ta’minlovchining ma’suliyati ancha yukori . Tabiyki muvoffakiyatli sinovlardan utgan buyumlargina sertifikat yoki muvofiklik belgisini oladi. 8 – sxema maxsulotga nisbatan yukori va kat’iyrok talablar kuyilganda ishlatilishiga asoslangan yoki maxsulotning ishlatilishi natijasida standart talablarga mos kelmasligi iste’molchiga katta iktisodiy zarar etkazganida kullaniladi. Bu xil sertifikatlashtirish kimmat baxo metallardan va kotishmalardan tayyorlanadigan buyumlarda kuprok kullaniladi. Bundan asosiy maksad kimmat baxo metallarning belgilangan mikdori, tarkibi va buyumning tozaligini tekshirishdir. Savol : 1. Sertifikatlashtirish tushunchasi nima ? 2. Muvofiklik nima ? 3. «Sertifikatlashtirish tizimi» deb nimaga aytiladi ? 4. Majburiy sertifikatlashtirish nima ? 5. Ixtiyoriy sertifikatlashtirish nima ? 6. Sertifikatlashtirishning nechta sxemasi mavjud ?